Adam Rapiejko, Katarzyna
Korzeniowska
Region szadkowski w badaniach
archeologiczno-historycznych
Biuletyn Szadkowski 10, 231-244
Tom 10
2010
Adam Rapiejko , Katarzyna Korzeniewska
R E G IO N SZA D K O W SK I
W BADANIACH A R C H E O L O G IC Z N O -H IS T O R Y C Z N Y C H
W a rty k u le zam ie sz c zo n o w y b ra n e ź ró d ła i w y n ik i b a d ań a rc h e o lo g ic zn o - h isto ry c z n y c h * 1, o b e jm u jący ch p rzed e w sz y stk im re g io n S zadkow ski2, w ra z z h is to ry c z n y m p o w ia te m sz a d k o w sk im 3, a ta k
że o d n o sz ą c y c h s ię
do zw ierzch n iej je d n o s tk i te ry to rialn ej w sp o m n ia n e g o p o w ia tu - h isto ry c z n e g o w o je w ó d z tw a sie ra d z k ie g o 4. P o służo n o się
ta kże o g ó ln ie jsz y m i o d n ie sie n ia m i do szerszy ch
o b sz a ró w , ja k W ie lk o p o lsk a . O w o szero k ie te ry to ria ln ie z e staw ien ie źró d eł, idące w p arze z u jęciem c h ro n o lo g ic z n y m p ra c y , w y k ra c z a jący m p o z a ram y
p ó ź n e g o śre d n io w ie c z a i n o w o ż y tn o śc i (sięg a jący m z je d n e j stro n y w cz e sn e g oAdam Rapiejko, mgr, pracownik Muzeum Archeologicznego w Gdańsku.
Katarzyna Korzeniewska, mgr, pracownik Muzeum Archeologicznego w Gdańsku.
1 Archeologia historyczna, nauka pomocnicza historii, została na gruncie polskim zdefi niowana przez prof. L. Kajzera, jako dziedzina zajmująca się rozwiniętymi społeczeństwami egzystującymi w okresach dziejowych, począwszy od wczesnego średniowiecza do współcze sności, a badacze zajmujący się tą dziedziną powinni wnikać w płaszczyznę historyczną nie zarzucając przy tym metodologii archeologicznej; zob. L. Kajzer, Wstęp do archeologii
historycznej w Polsce, Łódź 1996, s. 22-23.
2 R. Kucharski, M. Lamprecht, Młynarstwo regionu szadkowskiego i jego rozwój do I wojny
światowej, „Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5, s. 69.
3 Północna część historycznego województwa sieradzkiego; od północy granicząca z ujściem rzeki Neru do Warty, nieopodal Łęczycy; od zachodu z granicą (w przybliżeniu) na linii Koło- Warta; od południa sąsiadowało z województwem krakowskim (część granicy biegła wzdłuż rzeki Liswarty);
4 Historyczne województwo I Rzeczypospolitej, istniejące w latach 1339-1793; był to obszar południowo-wschodniej Wielkopolski, graniczący od południowego zachodu ze Śląskiem (górna Barycz, górna Prosna, Liczwarta i górna Warta), od południowego wschodu z województwem sandomierskim (górna i środkowa Pilica na odcinku Koniecpol-Wolborz), od północnego wschodu z województwem łęczyckim (Ner).
śre d n io w ie c z a 5, z drugiej zaś ro k u 1870, k ie d y w n a stę p stw ie k lę sk i p o w sta n ia sty czn io w eg o , z a b o rc a p ru sk i o d e b ra ł S zad k o w i p ra w a m ie jsk ie ), w ż a d e n sp o sób n ie p re te n d u je do ran g i w y c z e rp u ją ce g o o p ra c o w a n ia czy stu d iu m o s a d n i czeg o i stan o w i raczej szk ic a rc h e o lo g ic zn y o ch a ra k te rz e h isto ry c z n y m . P re z e n to w a n y w ty m a rty k u le p e w n e g o ro d z a ju rys sy tu a c y jn y do b a d a ń n a d p rz e ło m a m i: w c z e s n e -p e łn e -p ó ź n e śre d n io w ie c z e - n o w o ż y tn o ść - w sp ó łc z e sn o ść , w y m a g a u z u p e łn ie n ia w to k u d a lsz y c h stu d ió w n a d re g io n e m szad k o w sk im .
P rz e p ro w a d z en ie k o m p le k so w y c h b a d a ń a rc h e o lo g ic zn y c h n a te re n ie m ia sta u m o ż liw iło b y o d tw o rz e n ie n a jsta rsz y c h p o z io m ó w stra ty g ra fic zn y c h i stw o rz y ło b y sz an sę n a d o k u m e n ta c ję e w e n tu a ln y c h stru k tu r p rz e d lo k a c y jn y ch , z w ią z a n y ch z w c z e sn y m śred n io w ieczem . S y g n ały is tn ie n ia ty c h stru k tu r d o sta rc z y ły w y n ik i A rc h e o lo g ic z n eg o Z d ję c ia P o lsk i n a ty m o b szarze, stw ie r d zające p u n k t o sa d n ic z y n a te re n ie m ia s ta S zad ek o ra z o sa d ę w W ielk iej W s i6.
R ó w n in a S z a d k o w sk a p o ło ż o n a j e s t w o b ręb ie w y so c z y z n y łask iej - zd en u d o w an ej p e ry g la c ja ln ie ró w n in y m o re n o w e j, zajm u jącej p o w ie rz c h n ię ok. 2 3 3 0 k m 2, ro zciętej p rzez d o lin y G rab i, P ich n y , N e ru i G órnej B z u ry 7. P rz e p ły w a ją c a p rz e z S zadek, rz e k a P ic h n a łą c z y się z r z e k ą B ro d n ią w o k o lic a c h R zeczy cy , tw o rz ą c s z e ro k ą d o lin ę z te ra sa m i, c h a ra k te ry sty cz n y m i d la rzek z re jo n u śro d k o w ej P o lsk i8. N a jw y ż sz e w y n ie sie n ie te re n u w re g io n ie sz a d k o w skim o b se rw u je m y w o k o lic y P rz a to w a (1 5 0 m n .p .m .). N a jn iż sz e w y so k o ści re g io n u w a h a ją się p o m ię d z y 9 0 - 9 7 m n .p .m ., a o b se rw o w a ln y sp a d e k te re n u p rz e b ie g a z p o łu d n io w e g o w sc h o d u n a p ó łn o c n y z a c h ó d 9.
Z ra c ji w y so c z y z n o w e g o p o ło ż e n ia , o sa d n ic tw o w re g io n ie sz ad k o w sk im ro z w in ę ło się n ajp ra w d o p o d o b n ie j d o p iero w e w c z e sn y m śre d n io w ie c z u , w w y n ik u o b se rw o w a ln y c h n a te re n ie środkow ej P o lsk i i całeg o k ra ju te n d e n c ji p rz e n o sz e n ia o sied li n a o b sz a ry te g o ty p u . Jed n a k ż e ju ż w n a jb liż sz y m są sie d ztw ie S zad k u o d n o to w u je m y z n a le z isk a lu źn e, p u n k ty o sa d n ic z e , w reszcie o sa d y i c m e n ta rz y sk a z o k re só w o d środkow ej ep o k i b rą z u a ż do w s p ó ł c z e sn o śc i10. D o w y ją tk ó w z a lic z y ć n a le ż y o k re s w ę d ró w e k lu d ó w (3 7 5 -5 6 8 r. 5 Epokę tę często włączano do badań pradziejowych czy wczesnodziejowych przez wzgląd na skromny zasób źródeł historycznych. Niezależnie od doskonałości metod badawczych nauk pomocniczych historii (metoda archeologiczna, palinologiczna, dendrologiczn itd.), wydaje się kwestią priorytetową aby metody te nie przesłaniały gruntu historycznego wczesnego średnio wiecza. Badania o charakterze wyłącznie pradziejowym należy zatem prowadzić do początków tej epoki (tj. do ok. VI w., nie zaś do połowy czy końca XIII w.), historyczne natomiast powinny dotyczyć całości: wczesnego, pełnego i późnego średniowiecza, następnie nowożytności, a także współczesności; za: L. Kajzer, Wstęp do archeologii..., s. 23.
6 M. Urbański, Archeologia powiatu zduńskowolskiego, Zduńska Wola 2005, s. 12, 17. 7 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 2000, s. 161.
8 J. Czyż, J. Forysiak, Budowa geologiczna i rozwój rzeźby okolic Szadku, „Biuletyn Szadkowski” 2001, t. 1, s. 95.
9 Tamże, s. 92-93. 10 Tamże, s. 26-28.
n .e .), k tó ry n a o b szarze re g io n u S zadkow skiego n ie p o s ia d a (jak d o ty ch czas) o d z w ie rc ie d le n ia w z n a le z isk a c h a rc h e o lo g ic zn y c h , p o d o b n ie zresztą, ja k n a n a jb liż sz y c h są sie d n ic h te re n a c h 11.
O b e c n o ść w o d y , ja k o e le m e n ta rn eg o sk ła d n ik a śro d o w isk a g e o g ra fic zn e g o , w p ły w a ła n a rozw ój o sad n ictw a. D o sta rc z a ła o n a o sa d n ik o m stałeg o , n ie w y c z e r- p a ln e g o i w y so c e k a lo ry c z n e g o p o ż y w ie n ia (ry b y i p ta c tw o w o d n e ), co w p o łą c z e n iu z h o d o w lą i u p ra w ą ro li g w a ra n to w a ło za w ią z an ie trw a lsz y c h stru k tu r o sad n iczy ch . N a o b sz a ra c h p o z b a w io n y c h w ię k sz y c h c ie k ó w i zb io rn ik ó w w ó d p o w ie rz c h n io w y c h , ta k ic h ja k o b sz a r g m in y S zad ek , n a w e t n ie d u ż e zaso b y w o d n e m a ją z n a czen ie u ż y tk o w e , a d a p to w a ln e s ą b o w ie m do p o trz e b g o s p o d ark i c z ło w ie k a 12. N a p ie rw sz y rz u t o k a n ie p o z o rn a sieć w o d n a re g io n u sz a d k o w sk ieg o o k a z a ła się id e a ln ą do s tw o rz e n ia n a ty m o b szarze, p o c z ą w sz y o d X IV w ., sw o iste g o z a g łę b ia m ły n a rsk ie g o 13, a ta k ż e o d X V I w ., d ru g ie g o co do w ie lk o śc i (po B rz e z in a ch ) o śro d k a su k ie n n ic z e g o n a te re n a c h środkow ej P o ls k i14. N ie w ie lk ie ciek i w o d n e lepiej sp e łn ia ją b o w ie m s w o ją ro lę w o b u w sp o m n ia n y c h g a łę z ia c h p rz e m y słu , w p rz e c iw ie ń stw ie do w ię k sz y c h rzek, k tó ry c h w y le w y zb y t p o w i n i e ru jn o w a ły d o b y te k o sad n ik ó w .
J e d n ą z w o n i e j szy ch k w e stii d la stu d ió w o sa d n ic z y c h i re k o n stru k c ji śro d o w isk a n a tu ra ln e g o j e s t o d tw o rz e n ie p a n u ją c y c h w p rz e sz ło śc i w a ru n k ó w h y d ro g ra fic z n y ch . W ią ż e się z ty m zag a d n ie n ie z m ia n y p o w ie rz c h n i zb io rn ik ó w w o d n y ch . Je ż e li ty lk o ślad y p o starej lin ii b rzeg o w ej je z io r a cz y rzek i s ą w id o c z n e , m a ją sw oje o d b icie w ta k ic h fo rm ach , ja k : te ra sy , m ik ro k lin y , w ały b rzeg o w e. Ź ró d ła arc h e o lo g ic zn e w p rz y b liż e n iu u m o ż liw ia ją o k reślen ie sto p n ia zm ia n h y d ro g ra fic z n y c h o ra z ic h c h ro n o lo g ii15.
R ó w n ie ż reje stro w a n ie z m ia n w o b ręb ie ź ró d e ł k a rto g ra fic zn y c h o w o cu je p o z y sk iw a n ie m b ard ziej sz c z e g ó ło w y c h in fo rm a c ji o d an y m te re n ie , o d tw o rzen ie zaś p ie rw o tn e g o b ie g u rzek i w p ły w a n a lep sze z ro z u m ie n ie p rz e m ia n w k u ltu rz e m aterialn ej n a o b sz a ra c h je j ro zlew isk a. Jed n ak że n a d in te rp re ta c ja tej k a te g o rii ź ró d e ł i b ra k k ry ty c z n e g o p o d e jś c ia do n ic h s tw a rz a ją p rz e d b a d a c z am i n ie b e z p ie cz e ń stw o sfo rm u ło w a n ia b łę d n y c h w n io s k ó w 16.
11 M. Urbański, Archeologia powiatu..., s. 11, 16.
12 A. Nowak, Zasoby a jakość wód powierzchniowych gminy Szadek, „Biuletyn Szadkowski” 2001, t. 1, s. 101-103.
13 R. Kucharski, M. Lamprecht, Młynarstwo regionu..., s.127-152.
14 M. Adamczewski, Herby i pieczęcie miasta Szadek, „Biuletyn Szadkowski” 2003, t. 3, s. 7; za: M. Siuchniński (red.), Miasta polskie w Tysiącleciu, t. 2, Wrocław 1967, s. 81.
15 J. M. Łapo, W. Ossowski, Badania weryfikacyjne osiedli nawodnych i ich wartość dla
rekonstrukcji środowiska naturalnego i kulturowego, [w:] A. Kola (red.), Archeologia podwodna jezior Niżu Polskiego, Toruń, s. 17-18.
16 E. Kowalczyk, O pożytkach i niebezpieczeństwach korzystania ze źródeł kartograficznych
O sad n ictw o o k re su w c z e sn o śre d n io w ie cz n e g o (jak i p ó ź n ie jsz e ) p o tw ie rd z a ją z n a le z isk a lu ź n y c h u ła m k ó w n a c z y i, zn a jd o w a n e w S zad k u i o k o lic a c h (ryc. 1 -2 ). P o n ad to g o d n y u w a g i je s t z b ió r re n e sa n so w y c h k a fli p ie c o w y c h z Z a m ły n ia 17.
Ryc.1. M apa okolic Szadku z okresu średniowiecza
Źródło: oprac. własne na podstawie: S. Leszczyki, S. Pietkiewicz (red.), Atlas Polski, z. 1: Dawne mapy Polski, W arszawa 1953; Poloniae locorumque viciniorum descriptio,
Auctore Wenceslao Grodeccio Polono
Uwaga: mapa została wykonana przez W. Grodeckiego (w oparciu o mapy Sgrootena i G. de Jode) i znalazła się w kolońskim wydaniu Polonii Kromera (1589 r.); oryginał (1562 r.) zaginął; widoczne nieścisłości w umiejscowieniu poszczególnych miast względem siebie (np. Szadek - Łask) i przebiegu rzek (np. Warta)
Ryc. 2. Ułamki wczesno- i późnośredniowiecznych naczyń ceramicznych z Szadku i Szadkowic
Źródło: M. Urbański, Archeologia pow iatu zduńskowolskiego, Zduńska W ola 2005, s. 34
Ciekawą grupę zabytków stanowią wczesnośredniowieczne monety. Często
niosą ze sobą zapis informujący o władcy i mennicy, w której moneta została
wybita. Są to zabytki kategorii szczególnej. Na obszarze byłego województwa
sieradzkiego (odpowiadającego w przybliżeniu historycznemu sieradzkiemu)
notujemy znaczną ilość znalezisk skarbów i pojedynczych monet. Większość
z nich, datowana na okres wczesno- i późnośredniowieczny, a ta ^ e nowożytny,
potwierdza istnienie ożywionych stosunków handlowych.
Z okolic Sieradza pochodzi kolejna moneta, nieokreślony dirhem arabski18,
natomiast mennice niemieckie reprezentuje znaleziony w Wieluniu denar książę
cy Henryka II z Nabburga, datowany na lata 985-995. To samo, w przybliżeniu,
tło dziejowe reprezentują dwa denary Mieszka I (960-992), znalezione
w Oleśnicy19. Denary te (pierwsze monety polskie) nie odgrywały istotnej roli
ekonomicznej, albowiem wyprodukowane w niedużych ilościach, nie były
18 Srebrne dirhemy arabskie napływały na obszary polskie w IX i X w. przez Ruś i Skandy nawię; za: A. Mikołajczyk, Źródła numizmatyczne z województwa sieradzkiego do badan nad
okresem rzymskim, średniowiecznym i nowożytnim, „Sieradzki Rocznik Muzealny” 1990, t. 7,
s. 71.
w stan ie k o n k u ro w a ć z m o n e ta m i o b cy m i, w y stę p u ją c y m i n a n a sz y c h zie m ia c h o b ficie i cie sz ą c y m i się d o b rą rep u tacją. S łu ży ły o ne raczej m a n ife sta c ji w ła d z y po lity czn ej i p re stiż u k się c ia 20. C hętniej u ż y w a n o m o n e ty o b ce, z w ła sz c z a n ie m ie c k ie , ja k o w y b ite w „ p e w n ie jsz y c h ” z p u n k tu w id z e n ia ek o n o m ii m e n n icach .
Istn ie n ie w S zad k u w p ó ź n y m śre d n io w ie c z u i p o c z ą tk a ch n o w o ż y tn o śc i
d w o ru k ró le w sk ie g o , o c h a rak terze o b ro n n y m , sy g n a liz o w a n o j u ż p rz e sz ło 20 la t
te m u 21. Ó w z a p o m n ia n y z a b y te k z o sta ł p rz y w o ła n y p rz e z p ro f. L e szk a K a jz e ra 22, k tó ry p rz e p ro w a d z a ją c a n alizę p o ró w n a w c z ą p o d o b n y c h o b ie k tó w 23 z o b sz a ru h isto ry c z n e g o w o je w ó d z tw a sierad zk ieg o , su g ero w ał, że w z m ia n k o w an e w lu stra c ji z la t 1 6 2 8 -1 6 3 2 24 25, d re w n ia n e b u d o w a n ie n a kopcu, d o k tó re g o
id ą c m o s te k z p o r ę c z e m p o o b u stro n a ch . [ ...] w o d a ko ło k o p c a 25, p o sia d a ło
w p rz e sz ło śc i (p ra w d o p o d o b n ie j u ż w X IV w .), n a ty m sa m y m k o p cu , p o sta ć o d y sp o z y c ji nie h o ry zo n taln ej (jak w p rz y p a d k u p ó ź n ie jsz e g o , o p isy w a n e g o w lu stra c ji d w o ru ), le c z w ie ż o w e j. W ie ż e n a k o p c a c h , sta n o w iące, ja k o k re śla au to r, m in ia tu ry a za ra ze m p a r s p r o toto p r a w d z iw y c h m u ro w a n y c h za m k ó w , b y ły w w ie k a c h śre d n ic h z ja w isk ie m c zęsty m , ta k ż e w śro d k o w ej P o lsce, a p rz e ż y w sz y się, z c zasem w y p ie ra n e b y ły p rz e z d re w n ia n e d w o ry , k tó re staw ian o z re g u ły n a ty c h sam y ch k o p c a c h 26.
W n a jb liż sz y c h o k o lic a c h S zad k u (w p ro m ie n iu k ilk u n a stu k ilo m e tró w ), n a jsta rsz e p o tw ie rd z o n e ź ró d ło w o w z m ia n k i o d w o ra c h d re w n ia n y c h s ię g a ją p o ło w y X V I w . (K w ia tk o w ic e , Ł ask ), a k o lejn e p o ło w y X V II w . (R o sso szy ca) o ra z p o ło w y X V III w . (Jazew , K lik i, B ału cz, K ład y , M ło d w in ). B io rą c je d n a k ż e p o d u w a g ę fu n k c jo n o w a n ie d w ó c h n ie p o tw ie rd z o n y c h ź ró d ło w o d w o ró w ,
20 A. Mikołajczyk, Monety stare i nowe, Warszawa 1988, s.12-13.
21 L. Kajzer, J. Augustyniak, Wstęp do studiów nad świeckim budownictwem obronnym
sieradzkiego w XHI—XVn/XVni wieku, Łódź 1986, s. 202-203.
22 L. Kajzer, Dwór królewski - zapomniany zabytek Szadku, „Biuletyn Szadkowski” 2002, t. 2, s. 7-20.
23 Mowa tu o obiektach wchodzących w skład królewskich założeń dworsko-folwarcznych w Dobroszycach koło Radomska i Brodni nad Wartą; tamże, s. 18; L. Kajzer, Dwór we Wrzącej
koło Sieradza, Sieradz 1991.
4 O dworze królewskim wzmiankuje także Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich
1545-1564, cz. 1, wyd. A. Tomczak, C. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961,
s. 63; L. Kajzer, Dwór królewski..., s. 8; Akta wizytacji archidiakonatu uniejowskiego z 1683 r.,
pochodzące z wizytacji archidiakońskiej, znajdujące się w Aktach arcybiskupów gnieźnieńskich,
w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, zawierają krótką wzmiankę o pałacu królewskim, który miał stać za miastem, obok kościoła pw. św. Idziego; za: P. Szkutnik, Źródła do dziejów
Szadku znajdujące się w archiwach kościelnych, „Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5, s. 113.
25 Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. 2: Województwo
sieradzkie, Wrocław 1969, s. 46-48; L. Kajzer, Dwór królewski..., s. 11.
26 Tamże, s. 12; L. Kajzer, Studia nad świeckim budownictwem obronnym województwa
łęczyckiego w XUI—XVIU wieku, ,,Folia Archaeologica” 1980, t. 1; tenże, Dwory obronne wieluńskiego w XUI-XVII wieku, „Folia Archeologica” 1984, t. 6; L. Kajzer, J. Augustyniak, Wstęp do studiów..., s. 202-203.
k tó ry c h d ato w a n ie m o g ło b y sięg ać o k re su p e łn e g o śre d n io w ie c z a, tj. p o ło w y X III w . (M ały ń , W o la F la szczy n a), ja k ró w n ie ż h ip o te ty c z n ą , ś re d n io w ie c z n ą m e try k ę d w o ró w p o tw ie rd z o n y c h d la o k re su n o w o ż y tn o śc i (K w iatk o w ice, B a łu c z - p o ło w a X V w .), a je d n o c z e ś n ie , ro z sz e rz ają c p ro m ie ń p o s z u k iw a ł za le d w ie do ok. 30 km , m o ż n a w sk a z a ć n a k o le jn e o biekty: d re w n ia n e d w o ry n a k o p c u w S ied lątk o w ie i P o p o w ie , d a to w an e arc h e o lo g ic zn ie n a X III w .27
W o k resie od p o ło w y X III w . a ż do k o ń c a X V III w . is tn ia ła n a o b szarze śro d k o w ej P o lsk i tra d y c ja b u d o w a n ia d re w n ia n y c h d w o ró w , p o c z ą tk o w o o ch a ra k te rz e ty p o w o o b ro n n y m , w fo rm ie w ie ż n a k o p c a c h , z c z asem p rz y b ie ra ją c y c h u k ła d h o ry z o n ta ln y i w re sz c ie sta w ia n y c h n a p ła sk im p o d ło żu . P o d le g ły sta ro stw u sie rad zk iem u S zadek, fu n k c jo n o w a ł m . in. ja k o o śro d e k d z ie rż a w y k ró lew sk iej d o m e n y ziem sk iej - sa m o d z ie ln y g o sp o d a rc z o k lu c z 28. W y d a je się w ię c w y so c e p raw d o p o d o b n e (ch o ć re jo n d a w n eg o d w o ru k ró le w sk ie g o n ie z o sta ł p rz e b a d a n y a rc h e o lo g ic zn ie ), że i S zad ek p o sia d a ł d re w n ia n ą w ie ż ę n a k o p cu .
W drugiej p o ło w ie X IV w . o b se rw u je m y n a n a sz y c h z ie m ia c h p rz e m ia n y w z a k resie p o w sz e c h n e g o o b o w ią z k u p e łn ie n ia św ia d c z e ń fo rty fik a c y jn y c h . Z g o d n ie z p rz y w ile je m k o sz y c k im (1 3 7 4 r.), k o sz ta z w iązan e z b u d o w ą fo rta lic jó w p o n o sił o d tej p o ry p a n u ją c y , a b u d o w ą ic h z ajm o w ali się n a jp ra w d o p o d o b n iej z a w o d o w i sp ecjaliści, ja k su g eru je F. D ą b ro w sk i, b y ć m oże m ie sz c z a n ie 29. Z w ^ y w s z y n a dan e źró d ło w e , d o ty czące m ły n a rstw a w reg io n ie sz a d k o w sk im w o k resie śre d n io w ie c z a 30, z k tó ry c h n a jsta rsz e s ię g a ją w łaśn ie X IV w ., c iek aw e w y d a ją się p rz y p u sz c z e n ia S. T ra w k o w sk ie g o , k tó ry s u g e ro w ał, że p ie rw si k o n stru k to rz y m ły n ó w w o d n y c h w y w o d z ili się o d cieśli - b u d o w n ic z y c h g ro d ó w 31. Ci zaś b e z w ię k sz e g o p ro b le m u p o tra fili w y b u d o w a ć d re w n ia n y d w ó r o b ro n n y , je d n a k m ły n w o d n y b y ł z n aczn ie bardziej sk o m li- k o w a n y p o d w z g lę d e m tec h n o lo g ic z n y m , b u d o w lą -m e c h a n izm e m , o n ie p o ró w n y w a ln ie w ię k sz y m sto p n iu zło ż o n o śc i n iż w ie ż a n a k o p cu , o to c z o n a p a rk a n e m b ą d ź fosą. W p rz y p a d k u d w o ru k ró le w sk ie g o n ie o p o d a l S zad k u nie d y sp o n u je m y in fo rm a c ja m i o je g o b u d o w n ic z y c h . N ie z a le żn ie o d teg o , czy o trz y m y w a li w za m ia n za p ła tę , czy ic h p ra c a b y ła tra k to w a n a ja k o św iad czen ie o b o w ią z k o w e , fa k te m je s t, że p o c z ą w sz y o d X IV w . m a m y w P o lsc e do c z y n ie n ia z fa c h o w c a m i i ry n k ie m u słu g b u d o w lan y ch .
P o ja w ia ją c e się w ó w czesn ej rz e c z y w isto śc i o sad n iczej g ro d y , w p rz e c iw ie ń stw ie do ty c h z n a n y c h sp rzed V II w . i V III w ., p o s ia d a ją n ie w ie lk ie w n ę trz e , s ą
27 L. Kajzer, Dwór królewski..., s. 18 i n. 28 Tamże, s. 14.
29 F. Dąbrowski, Świadczenia fortyfikacyjne ludności pospolitej i rycerstwa w Polsce XIII
wieku w źródłach pisanych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2008, nr 2, s. 157.
30 Patrz: R. Kucharski, M. Lamprecht, Młynarstwo regionu...,
31 S. Trawkowski, Młyny wodne w Polsce w XII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1959, R. 7, nr 1, s. 77.
lepiej u fo rty fik o w a n e i nie są j u
ż
g ro d a m i ,,sc h ro n ie n io w y m i”, le c z raczej lo k aln y m i ośro d k a m i w ła d z y 32. Je d n a k
że w o k o lic y S zad k u , z w y jątk ie m S ie ra
dza, b ra k u je g ro d z isk - re lik tó w d a w n y c h g ro d ó w i ośro d k ó w w ła d z y k s i^ ę
cej d o b y w c z e sn e g o śre d n io w iecza.C iek aw e i b o g a to w y p o s ^ o n e cm e n ta rz y sk o w L u to m ie rsk u (rzęd y k o
ńskie,
b roń), p o łożo n y m p o m ięd z y S z ad k iem a K o n sta n ty n o w e m Ł ó d z k im , lic z
ące
w o k resie w cz e sn e g ośre d n io w ie c z a (za p a n o w a n ia B o le sła w a C h ro b reg o )
p o n a d 100 g ro b ó w lu d n ości m iejsco w ej (p o lsk iej) i obcej (R u
ś
K ijo w sk a), b a d a n e b y ło j uż w la ta c h p ięćd z ie siąty c h X X w ., w ram ach szero k o zakrojonej
ak cji m ilen ijn ej. O d k ry to tu m . in. trz y g ro b y z m ie c z a m i, co stan o w i sw o isty e w e n e m e n t w sk ali c a łeg o k ra ju , p rzez w z g ląd n a n ie z m ie rną rz a d k ość
tej k a te g o rii z a b y tk ó w 33.W c z e sn e lo k acje s
ą
d o w o d e m w y s tęp o w a n ia sw o isteg o tre n d u g o s p o d a r czeg o n a o b sz a ra c h e u ro p ejsk ich .Św ia d c zą
o tro sc e i c hęci in w e sto w a n ia
w a rstw rząd z
ąc y c h w p o d le g łe im te ry to ria , j a k ró w n ież
o fo rm o w a n iu s ię w sp ó ln y c h p o jęć
p ra w n y c h , o k reśla jąc y c h stan m ie sz c z ańsk i34. P o ło
żo n a n a
w z n ie sie n iu o sa d a j uż w X III w . p o s ia d ła p ra w a m ie jsk ie , w c z eśniej z a
ś m o g ła
p e łn ić p rz e z j a k iś czas fu n k c ję o p o la p o d le g łe g o k a sz te la n ii sie rad zk iej, co w iązało się w ó w c z a s z fu n k c ją p o lic y jną i p o d a tk o w
ą35. X III-w ie c z n
ą m e try kę
p o s ia d a ta kże n a z w a S z a d e k (1 2 9 5 ), k tó ra w X IV w . fu n k cjo n u je o k re so w o ja k o
S c h a d e k (1 3 6 2 ), S c h a d k o (1 3 7 5 ), S c h a d ko w (1 3 9 8 ), a w X V I w . ta k
że ja k o
o p p id u m S c h a d e k (1 5 2 0 ), p o c h o d z
ąc p rz y p u sz c z aln ie o d sza d y (szary , siw y,
p o p ie la ty )36.W X II w . S zad ek z a istn ia ł ja k o sie d z ib a w ła d z p a ra fia ln y c h 37 (d y sp o n u jąc p raw d o p o d o b n ie o d k o
ńc a X I w . k o
śc io łem d re w n ia n y m pw .
św . Id zieg o ), a od
X III w . w c h o d ząc w sk ład a rc h id ia k o n a tu u n ie jo w sk ie g o (część d iecezji 32 33 34 35 36 *32 S. Kurnatowski, Przemiany osadnicze w procesie kształtowania się Wielkopolski jako
regionu osadniczego, ,,Slavia Antiqua” 1994, t. 35, s. 3-45.
33 K. Jażdżewski, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Lutomiersku pod Łodzią w świetle
badań w r. 1949, „Materiały Wczesnośredniowieczne” 1949, t. 1, 1949, s. 91-191; tenże, Sprawozdanie z badań archeologicznych na cmentarzysku wczesnośredniowiecznym w Lutomier sku w pow. łaskim, woj. łódzkie, w r. 1950, „Materiały Wczesnośredniowieczne” 1951, t. 2,
s. 257-264.
34 H. Samsonowicz, Miejski ruch lokacyjny w Europie Środkowej w XIII—X V wieku, „Archeologia et Historica Urbana” 2004, s. 55.
35 M. Lamprecht, A. Sikora, Rozwój funkcji administracyjnych Szadku — rys historyczny, „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8, s. 114-115.
36 M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa.
7 Parafie, traktowane często jako najniższy szczebel państwowego podziału terytorialnego, wypierały prawdopodobnie podział na opola, odgrywając niezmiernie ważną rolę w funkcjono waniu dawnego społeczeństwa, skupiając instytucje, jak w przypadku Szadku - szkołę parafialną i szpital św. Ducha. Zob. M. Lamprecht, A. Sikora, Rozwój funkcji..., s. 114; za: A. Wiśniewski,
g n ie ź n ie ń sk ie j). B u d o w ę k o śc io ła p a ra fia ln eg o w S zad k u u k o ń c z o n o w p ie r w szej p o ło w ie X IV w . n a m ie jsc u św iąty n i d re w n ia n e j, zniszczo n ej w p o żarze w 1331 r.38
O d k o ń c a X IV w . S zad ek b y ł s ie d z ib ą p o w ia tu (jed en z c z te re ch p o w ia tó w w o je w ó d z tw a sierad zk ieg o ). W sk ład w sp o m n ia n e g o p o w ia tu w c h o d z iły m . in. m iasta: U n iejó w , Ł ask , P a b ia n ic e , Z d u ń sk a W o la , a ta k ż e 33 p a ra fie . D zięki fu n k cji sie d z ib y p o w ia tu o ra z fu n k cji sąd o w n ic z e j, a o d X V I w . ta k ż e z jazd o m sejm ik o w y m , ra n g a m ia s ta n ie sły c h a n ie w z ro sła 39.
R o sn ące u p ra w n ie n ia sa m o rząd u te ry to ria ln e g o , p rz y w ile je e k o n o m iczn e i o g ó ln y ro z k w it m ia s ta n a p o c z ą tk u X V w . z w iązan e b y ły ściśle z p o tw ie rd z e n ie m p ra w m ie jsk ic h S zad k u p rz e z W ła d y s ła w a Ja g ie łłę (1401 r.). U m o żliw iło to o sią g n ię c ie statu su o d p o w ia d a ją c eg o m ia sto m lepiej ro z w in ię ty m , ja k Ł ę c z y ca, S ierad z, cz y W a rta 40. X V w . to czas ro z k w itu h a n d lu w e w n ę trz n e g o i w a r stw y k u p ie c k ie j41, rezy d u jącej i „d o b ijającej ta rg u ” w m ia sta c h . Z te g o o k resu p o c h o d z ą w z m ia n k i o w y b itn y c h p o sta c ia c h te g o reg io n u , w śró d k tó ry c h n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę zasłu g u je Jak u b z S zad k a42, p o sta ć n ie tu z in k o w a , k tó ra o d e g ra ła is to tn ą ro lę w w ż y c iu p o lity c z n y m P olski.
P e w n ą w s k a z ó w k ą do b a d a ń n a d d ziejam i S zad k u n a p rz e ło m ie śre d n io w ie c z a i n o w o ż y tn o śc i je s t in w e n ta rz ży w n o śc i p o ch o d zącej z d w ó c h w o zó w , w y sta w io n y c h p rz e z sz a d k o w sk ic h m ie sz c z a n n a w y p r a w w o je n n ą p rzeciw k o Z a k o n o w i K rz y ż a c k iem u (1521 r.). S zad k o w ian ie, w e d łu g re je stru (d ato w an eg o n a 1520 r.) 43, w y sta w ić m ie li n a w s p o m n ia n y c h d w ó c h w o zach : 12 k o rc z y k ó w m ąk i, 2 k o rc z y k i g ro c h u , 1 k o rc z y k ja g ie ł, 1 k o rc z y k p u lc iu m 44 z ję c z m ie n ia , 1 k o rc z y k n a s io n k o n o p i, p ó ł k o rc z y k a m ak u , 4 sz y n k i w ie p rz o w e , 1 fask ę m a sła , 1 fa sk ę soli45.
38 M. Adamczewski, Herby szlachty polskiej w kościele farnym Sw. Jakuba w Szadku, „Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5, s. 47 i n.
39 M. Turczyn, Szadek na tle podziałów administracyjnych Polski, „Biuletyn Szadkowski” 2001, t. 1, s. 67-68.
40 M. Lamprecht, A. Sikora, Rozwój funkcji..., s. 117-119.
41 M. Dembi
ń
ska, Konsumpcja żywnościowa w Polsce średniowiecznej, Wrocław-Warszawa- Kraków 1963, s. 21.42 T. Marszał, Jakub z Szadka - ksiądz, dyplomata i prawnik [...], „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8.
43 Rejestr wozów skarbowych od miast i miasteczek Rzeczypospolitej koronnych na wyprawę
wojenną roku 1521 dostarczonych, wyd. C. Biernacki, „Archiwum Komisji Historycznej” 1886,
t. 3, s. 473-499, por. M. Biskup („Wojna pruska", czyli wojna Polski z zakonem krzyżackim z lat
1519-1521 u źródeł sekularyzacji Prus Krzyżackich, cz. 2, Olsztyn 1991, s. 337, przyp. 143); za: J.
Szymczak, Żywność na miejskich wozach wojennych w późnym średniowieczu i na początku epoki
nowożytnej, „Przegląd Nauk Historycznych” 2006, R. 5, nr 1 (9), s. 61.
44 Pulcium - rodzaj zacierki, bryi, polewki, sporz
ą
dzanej przeważ
nie z ję
czmienia; za: J. Szymczak, Żywność na miejskich..., s. 73.O b o w ią z e k w y sta w ia n ia te g o ty p u w o zó w , z a p rz ę żo n y c h w k o n ie , b o g ato w y p o sa ż o n y c h w ży w n o ść , w sz e d ł w ży cie j u ż o d X III w ., b ę d ą c je d n y m z n a j k o sz to w n ie jsz y c h o b c ią ż e ń w o jsk o w y c h n a k ła d a n y c h n a m ie sz c z a n . W ia d o m o też, że ty lk o du że i zam o ż n e m ia s ta b y ły zo b o w ią z a n e do w y sta w ia n ia je d n e g o lu b w ięcej w o z ó w , m n ie jsz e n a to m ia st w y sy ła ły w sp ó ln y m i siłam i p o je d y n c z y w ó z 46. S pore ilo ści m ąk i ja k ie m ia sto m u sia ło d o sta rc z y ć , św ia d c z y ć m o g ą o p o n a d re g io n a ln y m z n a c z en iu S zadka, ja k o o śro d k a m ły n a rsk ie g o .
R ozw ój fu n k cji a d m in istra c ji sąd o w n iczej (m iejsce z ja z d ó w szlach ty , o b rad se jm ik ó w se jm o w y c h i p o se lsk ic h d la całeg o d a w n eg o w o je w ó d z tw a sie ra d z k ieg o ), a ta k ż e k o ścieln ej (o d p o ło w y X V I w . m ie śc i się tu sie d z ib a d ek an atu , k tó ry do X V III w . lic z y ł j u ż 27 k o śc io łó w ) św iad czy , iż w X V I w . m ia sto b rało czy n n y u d z ia ł w ży ciu p o lity czn y m , g o sp o d arczy m i sp o łeczn y m reg io n u i k raju 47. S ejm ik i n ie w ą tp liw ie w p ły w a ły n a ży cie g o sp o d a rc z e m iasta. Z m u sz a ły do o rg a n iz o w a n ia zap le c za , g o to w e g o sp ro stać o c z e k iw a n io m zam ożnej szlachty. M ag a z y n o w a n ie ż y w n o śc i, w o d y p itnej i tru n k ó w , a ta k ż e p o trz e b a z a b e z p ie c z e n ia n o c le g ó w sta n o w iło n ie w ą tp liw ie p o z y ty w n y b o d z ie c d la ó w czesnej g o sp o d a rk i lo k a ln e j, stw arzając szan sę n a sp rz e d a ż m ie jsc o w y c h p ro d u k tó w . Z ja z d y sz la c h ty m u sia ły w ią z a ć się z u sp ra w n ie n ie m sieci o k o lic z n y c h d ró g , co z k o le i sp rzy jało ro z w o jo w i h a n d lu , w y m ia n ie in fo rm a c ji, a w k o n se k w e n c ji u m o c n ie n iu p o z y c ji S z a d k a w śró d w ^ n ie js z y c h m ia st ó w czesn ej P olski.
Ryc. 3. Sejmiki i zjazdy szlachty w poszczególnych miesiącach w latach 1668-1695 Źródło: oprac. własne na podstawie: M. Kobierecki, Chronologia sejmików i zjazdów
szlachty województwa sieradzkiego w latach 1668—1696, „Przegląd Nauk H istorycz
nych” 2006, R. 5, nr 2 (10)
46 Tamże, s. 59; za: W. Szczygielski, Obowiązki i powinności wojskowe miast i mieszczaństwa
w Polsce odXIII do połowy X V wieku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1960, t. 5,
s. 442-445.
A n a liz u ją c ro z k ła d w czasie se jm ik ó w i z ja z d ó w sz la c h ty w S zad k u w d ru giej p o ło w ie X V II w .48, z a u w ażam y , że w o k re sie 27 la t (1 6 6 8 -1 6 9 5 ) n ajm niej z ja z d ó w o d b y w a ło się je s ie n ią , n a to m ia st z n aczn ie w ięcej w m ie sią c a c h z im o w y c h i letn ich .
D an e te o d p o w ia d a ją realio m p o d ró ż o w a n ia w o k resie R zeczy p o sp o litej szlach eck iej. Je sien n e u le w y w zn a c z n y m sto p n iu u tru d n ia ły k o m u n ik a c ję . Jak w y n ik a z o p isó w M . K ro m e ra d la drugiej p o ło w y X V I w ., z n aczn ie chętniej p o d ró ż o w a n o zim ą, p o m im o d o k u c z a ją c y c h m ro zó w : [ ...] je z io r a z a ś o ra z
b a g n a i rzeki p r z e z d w a czy trzy zim o w e m iesiące, a cza se m a ż d o p ią te g o i szó ste g o m iesiąca[\], śc ię te lo d em p r z e z d łu g i cza s d a ją w yg o d n e i b ezp ieczn e p r z e jś c ie n ie tylko p ie szy m , le c z także i je źd źc o m , a n a w e t sa n io m i w ielu n a ra z w ozom , c h o ć b y i o b ła d o w a n ym . J a sa m k ie d y ś w o sta tn im d n iu m a rca p rz e p r a w ia łe m s ię p r z e z W isłę n a M a z o w s z u p o m o c n y m je s z c z e lodzie, i to ra zem z w o ze m za p rzę żo n y m w c zw ó rk ę k o n i i z o rsza k ie m p a r u je ź d ź c ó w [ . ] 49.
Je d n a k o tw arcie m ia sta n a o ta c z a jąc y św ia t n io sło ze s o b ą szereg k o n sek w en cji, ja k im i, szczeg ó ln ie w śre d n io w ie c z u , b y ły c h o ro b y zak aźn e (d u r b rz u sz n y , d e z y n te ria , g ru ź lic a , k iła i trą d ), k tó re m o ż e m y n a z w a ć ó w czesn y m i ch o ro b a m i cy w iliz a c y jn y m i. O d iz o lo w a n iu n ie u le c z aln ie ch o ry c h słu ży ły le p ro zo ria, z k tó ry c h n a jb liż sz e z n a jd o w a ło się w S ie rad zu 50. C z ę sta b y ła a w ita m i n o za, sz k o rb u t o ra z z a tru cie sp o ry sz e m 51.
P o c z ą w sz y o d X V II w . (o b fitu ją c e g o w w o jn y , ep id em ie o ra z k lę sk i ż y w io ło w e, p o ż a ry i p o w o d z ie ), p o p rz e z w ie k X V III, o b se rw u je m y p o s tę p u ją c ą za p a ść e k o n o m ic z n ą S zad k u , id ą c ą w p a rze z re g re se m d e m o g ra fic zn y m , co n a ru sz y ło ta k ż e d o ty c h c z a s o w ą sta b iln o ść fu n k cji ad m in istracy jn ej i s ą d o w n i czej m iasta. Po k lęsce p o w sta n ia sty c z n io w e g o (1 8 6 3 ), w 1867 r. w ład ze zab o rcze u d e rz y ły w K o śc ió ł, lik w id u ją c d e k a n a t sz a d k o w sk i, n a stę p n ie z d e g ra d o w a ły m ia sto do ro li sie d z ib y w ła d z g m in n y ch , a o sta te c z n ie w 1870 r. p o z b a w iło S zad ek p ra w m ie jsk ic h 52.
48 M. Kobierecki, Chronologia sejmików i zjazdów szlachty województwa sieradzkiego w la
tach 1668-1696, „Przegląd Nauk Historycznych” 2006, R. 5, nr 2 (10), s. 9-27.
49 M. Kromer, Polska, czyli o położeniu ludności, obyczajach, urzędach i sprawach
publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, przekł. S. Kazikowski, Olsztyn 1984, za:
M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard (red.), WiekXVI-XVUI w źródłach, Warszawa 1997, s. 76. 50 J. Tyszkiewicz, Ekologia człowieka w średniowiecznym mieście polskim, [w:] Geografia
historyczna Polski w średniowieczu, Warszawa 2003, s. 120-121, za: K. Lejman, Pochodzenie kiły w Europie w świetle krytycznej oceny dowodów z zakresu plastyki starożytnej i średniowiecznej oraz poszukiwań własnych, „Folia Medica Cracoviensia” 1963, vol. 5, nr 3, s. 299-324;
J. Rabecka-Brykczyńska, Leprozoria w średniowiecznych miastach polskich, „Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej” 1989, t. 61, s. 41-58.
51 J. Tyszkiewicz, Ekologia człowieka..., s. 122, za: F. J. Bove, The Story o f Ergot, New York 1970.
N ik łe p rz e b a d a n ie re g io n u Szadkow skiego p o d k ą te m arc h e o lo g ic zn y m o g ra n ic z a w zn a c z n y m sto p n iu m o ż liw o ść w n io sk o w a n ia o p o c z ą tk o w y m etap ie ro z w o ju te g o o b szaru . B a d a n ia in te rd y sc y p lin a rn e , ta k ż e a rc h e o lo g ic zn o - h isto ry c z n e , s ą n a jle p s z ą d ro g ą do p e łn e g o p o z n a n ia p rz e sz ło śc i te g o c iek aw eg o reg io n u .
B ib lio g r a f ia
Adamczewski M., H erby i pieczęcie miasta Szadek, „Biuletyn Szadkowski” 2003, t. 3. Adamczewski M., H erby szlachty polskiej w kościele farnym Sw. Jakuba w Szadku,
„Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5.
A kta wizytacji archidiakonatu uniejowskiego z 1683 r., pochodzące z wizytacji
archidiakońskiej, Aktach arcybiskupów gnieźnieńskich, Archiwum Diecezjalne we
Włocławku.
Biernacki C., R ejestr wozów skarbowych od miast i miasteczek Rzeczypospolitej koronnych na wyprawę wojenną roku 1521 dostarczonych, „Archiwum Komisji Historycznej ” 1886, t. 3.
Biskup M. „Wojna p ru sk a ”, czyli wojna Polski z zakonem krzyżackim z lat 1519—1521
u źródeł sekularyzacji Prus Krzyżackich, cz. 2, Olsztyn 1991.
Czyż J., Forysiak J., Budowa geologiczna i rozwój rzeźby okolic Szadku, „Biuletyn Szadkowski” 2001, t. 1.
Dąbrowski F., Świadczenia fortyfikacyjne ludności pospolitej i rycerstwa w Polsce X III
wieku w źródłach pisanych, „Kwartalnik Historii Kultury M aterialnej” 2008, nr 2.
Dembińska M., Konsumpcja żywnościowa w Polsce średniowiecznej, W rocław - W arszaw a-K raków 1963.
Dembińska M., Przetwórstwo zbożowe w Polsce średniowiecznej (X—X IV wiek), W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk 1973.
Guldon Z., Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628—1632, cz. 2:
Województwo sieradzkie, W rocław 1969.
Jażdżewski K., Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Lutomiersku p o d Łodzią
w świetle badań w r. 1949, „Materiały W czesnośredniowieczne” 1949, t. 1.
Jażdżewski K., Sprawozdanie z badań archeologicznych na cmentarzysku
wczesnośredniowiecznym w Lutomiersku w pow. łaskim, woj. łódzkie, w r. 1950,
„Materiały W czesnośredniowieczne” 1951, t. 2.
Kajzer L., D wory obronne wieluńskiego w X III-X V II wieku, ,,Folia Archaeologica” 1984, t. 6.
Kajzer L., D w ór królewski — zapomniany zabytek Szadku, „Biuletyn Szadkowski” 2002, t. 2.
Kajzer L., D w ór we Wrzącej koło Sieradza, Sieradz 1991.
Kajzer L., Studia nad świeckim budownictwem obronnym województwa łęczyckiego
Kajzer L., Wstęp do archeologii historycznej w Polsce, Łódź 1996.
Kajzer L., Augustyniak J., Wstęp do studiów nad świeckim budownictwem obronnym
sieradzkiego w X III-X V II/X V III wieku, Łódź 1986.
Kobierecki M., Chronologia sejmików i zjazdów szlachty województwa sieradzkiego
w latach 1668-1696, „Przegląd Nauk Historycznych” 2006, R. 5, nr 2 (10).
Kondracki J., Geografia regionalna Polski, W arszawa 2000.
Kromer M., Polska, czyli o położeniu ludności, obyczajach, urzędach i sprawach
publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, przekł. S. Kazikowski, Olsztyn 1984.
Kowalczyk E., O pożytkach i niebezpieczeństwach korzystania ze źródeł
kartograficznych w badaniach archeologicznych, „Archeologia Historica Polona”
1996, t. 3.
Kucharski R., Lamprecht M., M łynarstwo regionu Szadkowskiego i je g o rozwój do
I wojny światowej, „Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5.
Kurnatowski S., Przemiany osadnicze w procesie kształtowania się Wielkopolski ja ko
regionu osadniczego, „Slavia Antiqua” 1994, t. 35.
Lamprecht M., Sikora A., Rozw ój funkcji administracyjnych Szadku — rys historyczny, „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8.
Lejman K., Pochodzenie kiły w Europie w świetle krytycznej oceny dowodów z zakresu
plastyki starożytnej i średniowiecznej oraz poszukiw ań własnych, „Folia M edica
Cracoviensia” 1963, vol. 5, nr 3.
Leszczyki S., Pietkiewicz S. (red.), Atlas Polski, z. 1: Dawne mapy Polski, Warszawa 1953.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1545—1564, cz. 1, wyd. A. Tomczak,
C. Ohryzko-W łodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628—1632, cz. 2: Województwo sieradzkie, W rocław 1969.
Łapo J. M., Ossowski W., Badania weryfikacyjne osiedli nawodnych i ich wartość dla
rekonstrukcji środowiska naturalnego i kulturowego, [w:] K ola A. (red.), Archeologia podw odna je zio r Niżu Polskiego, Toruń.
Malec M., Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa.
Marszał T., Jakub z Szadka — ksiądz, dyplomata i praw nik [...], „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8.
Mikołajczyk A., M onety stare i nowe, W arszawa 1988.
Mikołajczyk A., Źródła numizmatyczne z województwa sieradzkiego do badań nad
okresem rzymskim, średniowiecznym i nowożytnim, „Sieradzki Rocznik M uzealny”
1990, t. 7.
Nowak A., Zasoby a ja ko ść w ód powierzchniowych gminy Szadek, „Biuletyn Szadkowski” 2001, t. 1.
Rabecka-Brykczyńska J., Leprozoria w średniowiecznych miastach polskich, „Studia i Materiały z Historii Kultury M aterialnej” 1989, t. 61.
Samsonowicz H., M iejski ruch lokacyjny w Europie Środkowej w XIII—X V wieku, „Archeologia et Historica Urbana” 2004.
Siuchniński M. (red.), M iasta polskie w Tysiącleciu, t. 2, W rocław 1967.
Sobańska-Bondaruk S., Lenard S. B. (red.), W iekXVI—X V III w źródłach, W arszawa 1997, s. 76.
Szkutnik P., Źródła do dziejów Szadku znajdujące się w archiwach kościelnych, „Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5.
Szymczak J., Żywność na miejskich wozach wojennych w późnym średniowieczu i na
początku epoki nowożytnej, „Przegląd Nauk Historycznych” 2006, R. 5, nr 1 (9).
Tomczak A., Ohryzko-W łodarska C., W łodarczyk J., Lustracja województw wielkopol
skich i kujawskich 1545-1564, cz. 1, Bydgoszcz 1961.
Trawkowski S., M łyny wodne w Polsce w X II wieku, „Kwartalnik Historii Kultury M aterialnej” 1959, R. 7, nr 1.
Tyszkiewicz J., Ekologia człowieka w średniowiecznym mieście polskim , [w:] Geografia
historyczna Polski w średniowieczu, W arszawa 2003.
Urbański M., Archeologia powiatu zduńskowolskiego, Zduńska W ola 2005.
W iśniewski A., Organizacja parafialna w Polsce średniowiecznej, „Znak” 1965, nr 137-138.
