ROCZNIKI NAUK SPOŁECZNYCH Tom XII, zeszyt 1 — 1984
KS. JA N U S Z M A R IA Ń S K I
PŁEĆ JA K O CZYNN IK RÓ ŻNICU JĄCY
DYNAM IKĘ POSTAW I ZACHOW AŃ R E LIG IJN Y C H LUDNOŚCI W IE JS K IE J
W S T Ę P
Przeprow adzone w drugiej połowie lat siedem dziesiątych bad ania so cjologiczne nad religijnością w iejską w rejonie Płocka w y kazały powolne zm niejszanie się religijności o ch arak terze ściśle kościelnym , n a rzecz religijności selek ty w nej, o częściowej id en ty fik a c ji z w ia rą i życiem w spólnoty Kościoła. Zdecydow anie w ięcej osób przynależy do Kościoła niż bierze ak ty w n y udział w jego życiu w spólnotow ym i podziela w pełni jego doktrynę. R eligijność selek ty w n a zaznacza się nie tylk o w odnie sieniu do p ra k ty k religijnych, ale w y stęp u je rów nież n a płaszczyźnie podstaw ow ych praw d w iary i n o rm m oralności m otyw ow anej religijnie. M iędzy pełną ortodoksją a to ta ln ą h etero d o k sją z n a jd u je się znaczny obszar postaw am biw alentnych, o częściowej i w ybiórczej akceptacji po szczególnych elem entów ideologii relig ijn ej, w k tó ry c h w ia ra p rzep lata
się ze sceptycyzm em i niepew nością K
Religijność była ujm ow an a zarów no od stro n y świadom ości (postawy), ją k i p ra k ty k i (zachowania), za jej w y raz uw ażano przyjęcie określonych dogm atów w iary, akceptację i p rzestrzegan ie re lig ijn y ch n o rm m o ra l nych, realizację czynności k u ltu religijnego i zajm ow anie określonych postaw wobec Kościoła i parafii, zarów no n a skalach uzn aw an y ch i ak cep tow anych postaw , jak i fak ty czn y ch zachow ań 2.
B adanie tre n d u rozwojowego religijności o w y raźn ej dom inancie k ie runkow ej, jak ą jest nasilanie się religijności selek tyw nej, byłoby niepełne, gdybyśm y nie zapytali o znaczenie czynników wobec zjaw iska relig ijn o ś ci zew nętrznych, ale w a ru n k u ją c y c h i w yznaczających do pew nego sto p nia rozm iary zachodzących przekształceń. Zjaw isko religijności w całej swojej złożoności, m ające w łasną dynam ikę w ew n ętrzną, riie je st u k ładem
1 J. M a r i a ń s k i , D y n a m i k a p r z e m i a n r e lig ijn o śc i w i e j s k i e j w re j o n ie p ł o c k i m
w w a r u n k a c h in dustr ia liza cji, P o z n a ń -W a r s z a w a 1984.
2 E. C i m i c, S t r u c t u r e d e la conscience re l ig i e u s e d a n s les m i l i e u x r u r a u x
et urb ains. W : C IS R . C o n fé r e n c e I n t e r n a t i o n a l e d e So cio logie R elig ieu se. A c t e s de la 111-"'' C o n fé r e n c e O p a tij a — Y o u g o s l a v i e 20-24 S e p t e m b r e 1971. L ille 1971 s. 172.
zam k n iętym i odizolowanym , lecz częściowo przekształca się pod w pły w em szeregu czynników pozareligijnych. Jed n y m z nich są u w aru nko w ania in d u strializacyjn o-urb an izacyjn e. Obok tego działa na religijność i w a ru n k u je jej dynam ikę rozw ojow ą pozycja społeczna człowieka o kre ślana przynależnością do k ateg orii dem ograficznych (płeć i wiek) i spo łeczno-ekonom icznych (w ykształcenie, kw alifikacje zawodowe, środow is ko p rac y zawodowej, poziom u rb an izacji społeczno-zawodow ej wsi). W ska zują one na określone u w aru n ko w an ia religijności, nie przesądzające jed nak o k ie ru n k u i dynam ice przem ian (nie jest to determ inizm m akro- społeczny).
U stalan e k o relacje dwóch zm iennych są prostym i w stępnym przy bliżeniem do w y k ry cia związków b adanych zjaw isk czy cech. Religia w y stę p u je także jako czynnik w yw ołujący zm iany społeczne w stylu życia ludzi, ich dążeniach i aspiracjach, stosunku do pracy itd. Rola re- ligii może być u jed n o licająca lub różnicująca wobec społeczeństwa. Z d ru giej stro n y istn ieje szereg różnorodnych czynników w aru n kujący ch kształtow an ie się postaw wobec religii.
O pierając się na szczegółowych analizach, przedstaw im y, jak w dwóch kateg o riach s tr u k tu ry dem ograficznej (mężczyźni, kobiety) dokonuje się dynam iczny proces p rzem ian religijności w iejskiej. Idzie nie tyle o po tw ier dzenie różnicy postaw i zachow ań relig ijn y ch kobiet i m ężczyzn, ile raczej o ukazanie k ie ru n k u i tem pa przeobrażeń religijności w zależności od s tr u k tu ry płci. In te re su je nas k ieru n ek zm ian, w m niejszym zaś stop n iu „stan rzeczy ”.
Na podstaw ie posiadanych m ateriałó w em pirycznych zostaną ukazane s tru k tu ra ln e linie rozw ojow e religijności, p rzy uw zględnieniu elem entów ciągłości i zm iany relig ijn o -k u ltu ro w ej. Szczególnie w ażne jest śledzenie postaw i zachow ań nieo rtod o ksy jn y ch z p u n k tu w idzenia do k try n y i p rak ty k i Kościoła. „Nie może się bowiem u trzy m ać s tru k tu ra społeczna, w k tó re j jed n o stk i zachow ują się stale niezgodnie z jej podstaw ow ym i w y m ag an iam i” 3.
I. H IP O T E Z Y D O T Y C Z Ą C E
W P Ł Y W U S T R U K T U R Y P Ł C I N A R E L IG IJ N O Ś Ć
W szystkie dotychczasow e stu d ia socjologiczne n ad religijnością po tw ierd zają, że kobiety są bardziej relig ijn e niż mężczyźni, bardziej re s p e k tu ją obowiązki kościelne i n o rm y religijne. Można w tym względzie powołać się na stu d ia zarów no z k rajó w Europy Zachodniej, jak i z k ra
jów so c ja listy c z n y c h 4. Zjaw isko tzw. fem inizacji życia religijn eg o jest uznaw ane za przejaw postępującej dechrystianizacji. W n iek tó ry ch b ada niach socjologicznych w skazuje się n a m echanizm dopasow yw ania się kobiet do wzorów i n orm zachow ań rep rezen to w an y ch przez m ężczyzn (w yrów nyw anie „w dół”). Zjaw isko to jest szczególnie dostrzegalne u m łodych kobiet w zakresie publicznych p ra k ty k relig ijn y ch i w ięzi z p a rafią 5. Różnice w religijności ze wTzględu n a płeć, chociaż stw ierd zan e powszechnie, nie wszędzie i nie zawsze są jednakow o istotne.
Ze w szystkich badań socjologicznych w ynika, że kobiety są bardziej związane z Kościołem niż m ężczyźni 6. W zbiorowości katolików niedziel nych przew ażają one zdecydow anie n a d m ężczyznam i. M ożna n aw et mówić o silnej dom inacji kobiet i osób w podeszłym w ieku w śród uczestn i
4 S. B u r g a l a s s i , G e s e ll s c h a ft s c h i c h te n u n d R e z e p t i o n d e r L e h r e . D a r g e s t e llt
a m B eispiel Ita lien . „C o n ciliu m . I n te r n a tio n a le Z e its c h r if t f ü r T h e o lo g ie ” 14:1978
n r 1 s. 4-5; J . L a l o u x , S e e ls o rg e u n d Soziolo gie. E in e p r a k t i s c h e E i n f ü h r u n g f ü r d ie G e m e i n d e a r b e it . L u z e rn -M ü n c h e n 1969 s. 310-311; J. M. L o h s e , K i r c h e o h n e K o n ta k t e ? B e z i e h u n g s f o r m e n i n e i n e m I n d u s t r i e r a u m . S tu t tg a r t- B e r l in 1967 s. 67-70; M. T. S t a s z e w s k i , P a ń s t w o i z w i ą z k i w y z n a n i o w e w J u g o s ł a w i i. „ E u h e m e r — P rz e g lą d R e lig io z n a w c z y ” 19:1975 n r 1 s. 121-136; t e n ż e , P a ń s t w o a z w i ą z k i w y z n a n i o w e w N R D . „ E u h e m e r — P rz e g lą d R e lig io z n a w c z y ” 20:1976 n r 4 s. 43-53; t e n ż e , P a ń s tw o a z w i ą z k i w y z n a n i o w e w e u r o p e j s k i c h k r a j a c h s o c j a li s ty c z n y c h . W a rs z a w a 1976. W e d łu g je d n e g o z so cjo lo g ó w ra d z ie c k ic h „ lu d n o ś ć w ie js k a je s t m n ie j w ię c e j d w u k ro tn ie b a rd z ie j re lig ijn a n iż m ie js k a . P r z y ty m re lig ijn o ś ć k o b ie t w z n a c z n y m sto p n iu p rz e w y ż sz a re lig ijn o ś ć m ężczy zn . P rz e z w y c ię ż a n ie r e lig ijn y c h p o g ląd ó w , u czu ć i n a s tro jó w n a jb a r d z ie j e fe k ty w n ie w y s tę p u je w o k re s ie a k ty w n o ś ci p ro d u k c y jn e j czło w ie k a. C zęściow a, c o ra z b a r d z ie j o g ra n ic z o n a r e s ty tu c j a r e l i g ijn o ści w y s tę p u je w w ie k u e m e r y ta ln y m ” . P o r. N. P. A l e k s i e j e w , D y n a m i k a
relig ijn ości i a t e i z m u lu d n o ś c i w i e j s k i e j . W : S t r e s z c z e n i e r e f e r a t ó w n a I V Ś w i a t o w y K o n g r e s S ocjo logii W s i (P o lsk a , T o ru ń , 9-13 s ie r p n ia 1976 r.). R ó żn ice w re lig ijn o ś c i
k o b ie t i m ężczy zn za z n a c z y ły się w e w s z y s tk ic h g r u p a c h w ie k u lu d n o ś c i B u łg a rii, n a w si i w m ieście. P o r. T. S t o j t s c li e w , Die S t r u k t u r d e r R e li g io s i tä t i n der
V o l k s r e p u b l i k B ulg a rien . W ; R e li g io n u n d A t h e i s m u s h eu te. H rsg . v o n O. K lo h r.
B e rlin 1966 s. 82-83.
6 U. B o o s - N ü n n i n g , E. G o l o m b, R elig iö ses V e r h a l t e n i m W a n d e l . U n t e r
s u c h u n g e n in ein er I n d u s tr i e g e s e ll s c h a f t. E s s e n 1974 s. 122-125.
s A. L. B e r t r a n d , Z. T. W i e r z b i c k i , Socjologia w s i w S t a n a c h Z j e d n o
czonych. S t a n i t e n d e n c j e r o z w o j o w e . W ro c ła w - W a rs z a w a -K ra k ó w 1970 s. 111;
F. B u c h a ł a , C h r z e ś c ija n i e n a W ę g r z e c h . „ C h rz e ś c ija n in w S w ie c ie ” 2:1970 n r 5 s. 78; t e n ż e , C h r z e ś c ija n i e w C ze c h o sło w a c ji. „ C h rz e ś c ija n in w S w ie c ie ” 2:1970 n r 6 s. 70-71. T h. V e h l e n , T e o r i a k l a s y p r ó ż n ia c z e j . W a rs z a w a 1971 s. 287; M. A r g y 1 e, R e lig io n s B e h a r i o u r . L o n d o n 1958 s. 71; A. W e y a n d , F o r m e n re lig iöser P r a x i s in e i n e m w e r d e n d e n I n d u s t r i e r a u m . M ü n s te r 1963 s. 90-92; F. B o u -
1 a r d, J. R é m y, P r a ti q u e relig ieu se u r b a i n e et régions c u lt u r e l le s . P a r is 1968 s. 31; H. H u n g e r , E v a n g e li s c h e J u g e n d u n d e v a n g e l is c h e K ir c h e . G ü te rs lo h 1960 s. 65; J . R e d h a r d t, W i e religiös si n d die D e u ts c h e n ? Das p s y c h o l o g is c h e P ro fil
ków nied zieln ych nabożeństw kościelnych w k raja ch Europy Zachodniej. Na p rzy k ła d w m ieście przem ysłow ym L udw igshafen am R hein (RFN) prop orcje kobiet i m ężczyzn biorących udział we m szy św. niedzielnej u k ła d a ły się n a początku la t siedem dziesiątych w stosunku 61 : 39 na korzyść k o b ie t7. W 16 p arafiach w L everkusen (RFN) w skaźnik udziału k o b iet w zbiorowości niedzielnej w ah ał się od 50,7% do 64,7% 8. W w iel kich m iastach p roporcje te k sz ta łtu ją się n a poziomie 1 : 2 na korzyść kobiet 9. Z jaw isko „niekościelności” m a w istocie rzeczy c h a ra k te r typowo m ęski i m ie js k i10.
Różnice w postaw ach i zachow aniach religijnych kobiet i mężczyzn zacierają się w k atego rii osób poniżej 30 roku życia. P ostaw y i zachowa n ia re lig ijn e kobiet up o d ab n iają się do m niej religijno-kościelnych form postaw i zachow ań m ężczyzn n . K obiety p racujące zawodowo są w yraźni? m niej zw iązane z K ościołem niż kobiety nie p racujące zawodowo i zbli żają się w swoich pow iązaniach z religią do poziomu reprezentow anego przez m ężczyzn. O dpow iednikiem tej k o n statacji jest niższy poziom w ięzi z religią i Kościołem średniego pokolenia w porów naniu z pokole niem m łodych i pokoleniem starszy ch 12.
7 P. B o r g g r e f e , K i r c h e f ü r die G roßstadt. S o z i a lth e o lo g isc h e M a te ria lie n f ü r
e ine u r b a n e T h e o lo g ie . H e id e lb e rg 1973 s. 93.
8 L. S c h n e i d e r , Z u r Pasto r a lso z io lo g ie des K ir c h g a n g s . E in e T r e n d u n t e r
su c h u n g . O p la d e n 1980 s. 69.
9 E. B o d z e n t a , D ie K a t h o l i k e n i n Ö sterreich. E in relig ionssoziolo gisc her
Ü b e r b li c k . W ie n 1962 s. 68.
10 W 1960 r o k u w 10 m ia s ta c h H o la n d ii, o b e jm u ją c y c h 28,1% ogółu lu d n o ści, m ie sz k a ło 54,1% o g ó łu o sób n ie z w ią z a n y c h z K ościołem . J. J. P o e i s z, G r u p
p e n is o li e r u n g . K i r c h l i c h k e i t u n d R eli gio sitä t. Das n ie d e r lä n d i s c h e Beispiel. „ I n t e r
n a tio n a le s J a h r b u c h f ü r R e lig io n sso z io lo g ie ” 1:1965 s. 140-143. P o r. E. P e r r e t , La
p r a t i q u e d u c u lt e à G e n è v e . E n q u ê t e sociologique. G en èv e 1963. B a d a n ia z 1963 ro k u
w p r o w in c ji Z e e la n d (3 w sie , m a łe i ś r e d n ie m ia sto ) p o tw ie rd z iły ró ż n ic ą w r e l i g ijn o śc i m ie s z k a ń c ó w m ia s ta i w si. In d e k s u c z e s tn ic tw a w życiu k o śc ie ln y m k s z ta ł to w a ł się n a p o zio m ie 0,78 d la ś ro d o w is k w ie js k ic h , 0,66 d la m ałeg o m ia s ta i 0,44 d la ś r e d n ie g o m ia s ta p rz e m y sło w e g o (1,00 = o p ty m a ln e u c z e stn ic tw o ; 0,00 = b ra k u c z e s tn ic tw a ). W y ższy u d z ia ł w ży ciu k o śc ie ln y m lu d n o ś c i w ie js k ie j szed ł w p a rz e z w y ż sz y m sto p n ie m a k c e p ta c ji w ia ry , z aś n iższy u d z ia ł w ży ciu k o śc ie ln y m p o c ią g a ł za so b ą n iż sz y p o zio m a k c e p ta c ji w ia ry . W śró d b a d a n y c h ze śro d o w isk w ie j sk ic h 64,0% a k c e p to w a ło w c a ło śc i w ia rę , 26,4% — częściow o, 8,8% — n ie a k c e p to w a ło tr e ś c i re lig ijn y c h . O d p o w ie d n ie d a n e d la ś ro d o w isk a m ia s ta p rz e m y sło w e g o w y n o siły : 33,0%, 41,2%, 20,1%. P o r. W . G o d d i j n, H . P. M. G o d d i j n, K i r c h e als
I n s t i t u t i o n . E i n f ü h r u n g in d ie R eligio nssozio logie . M a in z 1963 s. 117-120.
11 J. L a n g e , F a m ilie , F a m i l i e n g r u p p e u n d k ir c h l i c h e G e m e i n d e . F a k te n , T r e n d s u n d P e r s p e k t i v e n . W : W a n d e l d e r F a m i li e — Z u k u n f t der F am ilie. H rsg.
v o n V. E id , L. V ask o v ics. M a in z 1982 s. 248.
12 J. W ö s s n e r , R e li g io n als m e n s c h l i c h e T heorie. Z u r relig iö sen P r o b le m a ti k
-R eligijność jest jed n ak tą dziedziną, w k tó re j różnice m iędzy kobie tam i i m ężczyznam i u trz y m u ją się n ajd łu żej. W śród m łodzieży zachodnio- niem ieckiej, badanej w 1980 roku, średnie ocen kobiet i m ężczyzn róż niły się w sposób isto tn y staty sty czn ie ty lk o w odniesieniu do 1/4 ocenia nych spraw . Różnice te dotyczyły n iem al w yłącznie spraw o treści reli- gijno-kościelnej. Jed y n y m i w y ją tk a m i były kom pleks „postęp technicz ny — siłownie atom ow e”, bardziej n eg atyw n ie oceniany przez kobiety oraz „pomoc k rajo m rozw ijającym się” — bardziej pozytyw nie oceniany przez kobiety. W spraw ach p ozareligijnych poglądy m łodych w y ró w n y w ały się, zaś pleć badanych odgryw ała rolę w yraźnie w t ó r n ą 13.
B adania socjologiczne pozw alają stw ierdzić zróżnicow aną d yn am ik ę rozw ojow ą p ra k ty k religijnych. N a p rzy k ład w RFN w lata ch 1953-1979 w skaźnik katolików m ężczyzn uczęszczających reg u la rn ie do kościoła zm niejszył się z 55'% do 27% (w skaźnik w ogóle n iep ra k ty k u ją c y c h wzrósł z 12'% do 18%), zaś katoliczek kobiet — z 64% do 44 % (w ogóle
niep rak ty k u jący ch —• z 4% do 9%). W ty m sam ym okresie zazna
czył się lekki w zrost kom unik u jący ch w każdą niedzielę lub k ilk a raz y w m iesiącu. Rów nocześnie jed n a k w skaźnik k o m u n ik ujących rzadziej niż raz w ro k u lub ogóle nie p rzy stęp u jący ch do k om unii w ielkanocnej podniósł się o 22% u m ężczyzn-katolików i kobiet-katoliczek. P łeć b a r dziej różnicow ała dynam ikę p ra k ty k niedzielnych niż w ielkanocnych 14. Socjologowie w k ra ja c h socjalistycznych jednom yślnie p o d k reślają różpice w religijności kobiet i m ężczyzn. D la ilu stra c ji przytoczym y k ilk a w ybranych badań socjologicznych om aw iających to zagadnienie. W 1962 roku sekcja M aterializm u H istorycznego p rzy In sty tu cie Filozofii B u łg ar skiej A kadem ii N auk przeprow adziła n a szeroką skalę badania socjolo giczne nad religijnością w śród 42 664 osób pochodzących ze 108 m iast i 882 wsi całego k raju : 35,5% b adanej ludności B u łg arii określiło się jako religijni, 64,4% — jako n ierelig ijn i (0,05% — b ra k danych). R e ligijność była bardziej rozpow szechniona w śród kobiet, w sta rszy c h g ru pach w ieku, w śród osób z niższym poziom em w ykształcenia i pochodzą cych z daw nych klas posiadających. D rugi ogólnokrajow y sondaż socjolo
sellschaft. H rsg . v o n H . P e tr i. P a d e r b o r n 1976 s. 83. W e d łu g so n d a ż u z 1975 ro k u
w H isz p a n ii b y ło 89% w ie rz ą c y c h k o b ie t i 77% w ie rz ą c y c h m ężczyzn. P o r.: „ A te ism o e D ialo g o ” 15:1980 n r 1 s. 55. 13 J. K u t z , I n t e n s i t ä t u n d A k t u a l i t ä t v o n E i n s t e l l u n g e n u n d W e r t h a l t u n g e n J u n g e r E r w a c h s e n e r i m K o n t e x t k ir c h li c h - r e l ig i ö s e r u n d c h r i s t l i c h - e t h i s c h e r N o r m vorgaben. W : A. F e i g e , E r f a h r u n g e n m i t K ir c h e . D a te n u n d A n a l y s e n e in e r e m p ir i s c h e n U n t e r s u c h u n g ü b e r B e z i e h u n g e n u n d E i n s t e l l u n g e n J u n g e r E r w a c h sener z u r K irche. H a n n o v e r 1982 s. 187-188. 14 Eine G e n e r a ti o n sp äter. B u n d e s r e p u b l i k D e u t s c h l a n d 1953-1979. I n s t i t u t f ü r D em o sk o p ie A lle n s b a c h . H rsg . v o n E. N o e lle -N e u m a n n , E. P ie l. M ü n c h e n 1983 s. 90 i 211.
giczny, zrealizow any w lata ch 1967-1968, w skazał na nieznaczny wzrost zasięgu p ostaw ateisty czn ych w społeczeństw ie bułgarskim (o 2,46%) i zm niejszenie się zasięgu postaw relig ijn y ch (głęboko w ierzący — o 0.52'%, pasyw nie w ierzący — o 3,08% i n ajsłab iej zw iązani z rełigią — w zrost o 1,14%) 1S.
W 1963 ro k u przeprow adzono z in icjaty w y Z akładu Naukowego A te- izm u I n s ty tu tu Filozoficznego A kadem ii N auk CSRS badania socjologicz ne nad religijnością w południow ych M oraw ach. A nonim ow a ankieta ob jęła próbę rep re z en ta ty w n ą osób w w ieku powyżej 20 lat, pochodzących z ró żn y ch środow isk społecznych. Z eb ran y m ate ria ł em piryczny stanow ił podstaw ę do porów nań z w y n ikam i uzyskanym i w 1946 roku przez In s ty tu t B adania O pinii P ubliczn ej w Pradze. W okresie k ilk u n astu lat w y stą p iły zasadnicze zm iany w świadom ości relig ijn ej m ieszkańców Cze chosłow acji. P ra w ie o połowę zm niejszył się odsetek d ek laru jący ch w iarę w Boga, o jedn ą czw artą — w iarę w C hrystusa i więcej niż o połowę — o dsetek tych, k tó rz y uw ażali w ychow anie religijne za konieczne. W 1963
roku 30% an k ieto w anych zadeklarow ało się jako w ierzący, 30% —■ jako
ateiści, a 40% b ad any ch nie zajęło w yraźnie określonej postaw y wobec religii. Zasięg u jaw nio n ych postaw relig ijn ych i ateistycznych pozostawał w zw iązku z w iekiem badanych, płcią, stan em rodzinnym , narodowością, w ykształcen iem i w yk ony w any m zawodem 16.
W śród 1000 uczniów klas trzecich szkół średnich (724 uczniów z Bu dapesztu) b ad an y ch przez I. Vargę, 10% zostało zakw alifikow anych do tra d y c y jn ie relig ijn y ch , 15% — do w ierzących w Boga Stw orzyciela św iata lu b w jak ą ś siłę tran scen d en tn ą. N ajliczniejszą grupę stanow ili o b o jętni relig ijn ie i niedochodzący do ostatecznych rozstrzygnięć w sp ra w ach relig ijn y ch — od 60% do 65% . N iew ierzący i ateiści o orientacji m ark sisto w sk iej tw orzyli grupę od 10% do 15% ogółu badanej młodzieży.
15 S t o j t s c h e w , jw . s. 81-92; P o r. M . M i z o w , P r o b l e m y relig ii i a t e i z m u w e w s p ó ł c z e s n e j B ułgarii. „ E u h e m e r — P rz e g lą d R e lig io z n a w c z y " 22:1978 n r 3 s. 15-25; 1. S ł a n i k o w , P r a w o s ł a w i e w B ułgarii. „ E u h e m e r -— P rz e g lą d R e lig io z n a w c z y ” 22:1978 n r 3 s. 37-44; Z. N u r i e w a, I s l a m w Bułg arii. „ E u h e m e r — P rz e g lą d R e lig io z n a w c z y " 22:1978 n r 3 s. 45-52; S. J o t o w , K a t o l i c y z m i p r o t e s t a n t y z m w B u ł garii. „ E u h e m e r — P rz e g lą d R e lig io z n a w c z y ” 22:1978 n r 3 s. 57-65. A u to rz y o p ra c o w a n ia K i r c h e n i m S o z i a l i s m u s — p o w o łu ją c się n a b a d a n ia b u łg a r s k ie — p o d a ją n a s tę p u ją c e w s k a ź n ik i osób w ie rz ą c y c h w B u łg a rii: 1949 r. — 98,4%, 1962 r. — 35,5%, 1963 r. — 33,1%, 1972 r. — 48,0%. P o r. K i r c h e n i m S o z ia lis m u s . K ir c h e u n d S t a a t i n d e n o s t e u r o p ä i s c h e n so z ia li s t is c h e n R e p u b l i k e n . F r a n k f u r t a m M a in 1977 s. 272. lc O m ó w ie n ie w y n ik ó w b a d a ń so c jo lo g ic z n y c h z 1946 r o k u z n a jd u je się w a r t y k u le E . K a d le c o v e j (O n i e k t ó r y c h p r o b l e m a c h s y t u a c j i r e l ig i jn e j w C zechosłowacji. „ Z e sz y ty A rg u m e n tó w ” 1964 n r 6 s. 100-112). P o r. ta k ż e E. K a d l e c o v ä , E r g e
bn is se re lig io n sso zio lo g isc h e r U n t e r s u c h u n g e n in N o r d m ä h r e n . W : R e lig io n u n d A t h e i s m u s s. 145-157.
Potw ierdziły się hipotezy stw ierdzające, że religijność m łodzieży żeńskiej jest silniejsza niż religijność m łodzieży m ęskiej, m łodzieży z m ałych m iast wyższa niż m łodzieży z B udapesztu 17.
Liczne b adania jugosłow iańskie p o tw ierd zają w yższy w skaźnik w ięzi z religią i Kościołem u kobiet. Różnice w a h a ją się od k ilk u n a s tu do kilkudziesięciu procent w różnych sferach życia religijnego. Szczególnie w yraźne różnice w y stę p u ją w różnych fo rm ach uczestnictw a kościelnego: udział we m szy św. niedzielnej, częstotliw ość kom unikow ania, m odlitw a codzienna. Proces laicyzacji postęp u jący w k ra ja c h socjalistycznych od działuje bardziej skutecznie na m ężczyzn. K o biety są w m niejszym zakresie poddane procesom dech ry stian izacy jn y m 18.
Badania socjologiczne w społeczeństw ie polskim w sk azują n a fak t większego nasilenia religijności w śród k o b iet niż m ężczyzn. T ylko n a za
sadzie w y ją tk u spotykam y się z tw ierdzeniem , że zm ienna „płeć” nieznacz nie w pływ a na zróżnicow anie stosunku do w ia ry 19. Różnice w religijności kobiet i mężczyzn potw ierdzają sondaże ogólnokrajow e, b adania m ono graficzne realizow ane w w y b ran y ch środow iskach społecznych oraz b a dania nad budżetem czasu.
Na przy kład analizy s tru k tu ry czynnościowej dobowego b u d żetu cza su u jaw n iły różnice m iędzy m ężczyznam i i kobietam i ta k pod w zględem odsetka osób w yk onujących „p ra k ty k i i in n e zajęcia re lig ijn e ” , ja k i w średnim czasie trw an ia ty ch czynności w godzinach i m inutach . W lata ch 1969-1976 w ystąpiła ten den cja spadkow a zainteresow ania się p ra k ty k a mi religijnym i, nieco w iększa w śród kobiet niż w śród m ężczyzn. Mimo tej zm iany czas poświęcony n a realizację zain teresow ań re lig ijn y ch u ko biet był w yższy niż u m ężczyzn 20.
Różnice w religijności ze w zględu n a płeć p o tw ierdzają bad ania, w któ rych respondenci znajdow ali się w analogicznej sy tu a c ji życiow ej (np, studenci i studentki). W p rzy p ad k u m ężczyzn m am y do czynienia z relaty w n ie rzadszym i postaw am i pozytyw nym i, z drugiej jed n a k stro ny ich postaw y pozytyw ne wobec religii bardziej oddziałują n a po stępow anie. S tąd podkreśla się, że religia u kobiet odgryw a bard ziej rolę 17 T. N y i r i, R e li g io s i tä t u n d A t h e i s m u s i n U n garn. „ E n tsc h lu ss. Z e its c h rift f ü r P r a x is u n d T h e o lo g ie ” 1976 n r 6 s. 310-311.
18 J . B a 1 o b a n, K i r c h e in ein er so z a lis tis c h e n G e s e ll s c h a ft . A n a l y s e d e r ge
g e n w ä r t i g e n p a s t o r a le n S i t u a t i o n in der E r z d i ö z e s e Z a g r e b (N o r d k r o a t i e n ) u n t e r b e sonderer B e r ü c k s i c h t i g u n g d e r d is t a n z i e r e n K i r c h l i c h k e i t . Z ü ric h - E in s ie d e ln -K ö ln
1982 s. 135-138.
19 K . S o p u c h, S t o s u n e k do relig ii s t u d e n t ó w U n i w e r s y t e t u G d a ń s k i e g o —
na tle i n n y c h g r u p sp o ł e c z n y c h . „ Z eszy ty N a u k o w e W y d z ia łu H u m a n is ty c z n e g o
U n iw e rs y te tu G d ań sk ieg o . F ilo z o fia i S o c jo lo g ia ” 1980 n r 5 s. 117.
20 L. A d a m c z u k , B u d ż e t c z a su m i e s z k a ń c ó w P olski. S t a t y s t y k a P olski.
czynnika terapeutycznego (wysoka ran g a w ykonyw ania p rak ty k relig ij nych), u m ężczyzn zaś rolę czynnika norm otw órczego kierującego po stępow aniem 21.
W b ad aniach psychologicznych podkreśla się silniejszą zbieżność w ocenach w arto ści m aterialn y ch , prestiżow ych i religijn ych w m ałżeń stw ach w poró w naniu z p aram i losowymi. W iększe podobieństwo ocen u ty c h pierw szy ch może być w yw ołane tym , że p a rtn e rz y w m ałżeństw ie u p o d ab n iają się pod w zględem uznaw an ych w artości w trak cie w zajem ne go w spółżycia lub d o b ierają się w okresie przedm ałżeńskim n a pod staw ie podobnych h ierarch ii w artości. Przypuszcza się, że zbieżność ocen jest bardziej efek tem doboru niż procesu upodabniania s i ę 22.
Z ogólnopolskich b adań em pirycznych nad społecznym i uw aru n k o w aniam i postaw wobec religii w Polsce ludzi w w ieku 25-65 la t z 1977 ro k u w y n ik a, że 80,2% m ężczyzn deklarow ało się jako w ierzący i 91,7% — kobiet. Różnica 11,5% jest znacznie niższa niż ta, k tó ra w ystąpiła po m iędzy k a te g o rią b ad any ch osób o w ykształceniu podstaw ow ym i w yż szym 23.
B adania m onograficzne po tw ierd zają fakt, że w śród kobiet w ystępuje w iększe nasilenie religijności. N iem al w szystkie w skaźniki religijności w chodzą w isto tn e zależności staty sty czn e ze zm ienną płci. W ielkość przed ziału m iędzy w skaźnikam i religijności ze w zględu n a stru k tu rę płci tra k tu je się jako p rze jaw d ech ry stian izacji (fem inizacja Kościoła) *4. O ile różnice w religijności kobiet i m ężczyzn ro zpatryw ane na płasz czyźnie k o n k retn y c h w skaźników są n a ogół dość w yraźne, to w analizie całościow ej zjaw iska religijności — jak to w y kazują badania p rzepro w adzone w P u ław ach w 1979 ro ku — różnice nieco zacierają się. W grupie k obiet 6,4% b ad an ych p rzejaw iało ty p pogłębionej religijności, 32,1%
21 H . G r z y m a l a - M o s z c z y ń s k a , P o s t a w y m ł o d z i e ż y a k a d e m i c k i e j w o b e c
relig ii ( s t r u k t u r a i d y n a m i k a ) . K r a k ó w 1981 s. 141.
22 Z. Z a l e s k i , S t a n c y w i l n y a ocena w a rto ś c i. „ P rz e g lą d P sy ch o lo g iczn y ” 22:1979 n r 4 s. 723-724.
13 K . D a r c z e w s k a , R o d z i n a i p o s t a w y relig ijn e. W : R o d z in a p o ls k a lat
s i e d e m d z i e s i ą t y c h . P o d re d . M . J a ro s z . W a rs z a w a 1982 s. 203-204. W a n k ie c ie p r z e
p ro w a d z o n e j p rz e z O B O P iS P w e w rz e ś n iu 1970 ro k u n a p ró b ie o g ó ln o p o lsk ie j 68,8% lu d n o ś c i w ie js k ie j z a d e k la ro w a ło się ja k o w ie rz ą c y i p r a k ty k u ją c y , 23,1% — ja k o w ie rz ą c y lecz r a c z e j n ie p r a k ty k u ją c y , 5,5% — ja k o n ie w ie rz ą c y , a le ra c z e j p rz y w ią z a n i do n ie k tó ry c h tr a d y c ji r e lig ijn y c h i 1,9% — n ie w ie rz ą c y i n ie p ra k ty k u ją c y (0,7% — b r a k o d p o w ied zi). P o r. J . S z a c k i , T r a d y c j a i w s p ó łc z e s n o ś ć (o pracowanie
w y n i k ó w a n k i e t y ) . W a rs z a w a 1973 s. 12. Z b a d a ń m o n o g ra fic z n y c h w y n ik a , że m a ł
ż e ń s tw a są dość często h o m o g e n ic z n e p o d w z g lę d e m s to s u n k u do re lig ii. P o r. H. M r z y g ł ó d , D obór m a ł ż e ń s k i w r o d z in ie m a r y n a r z y . W : R o d z i n y sz c ze c iń s k ie w ś w i e t l e b a d a ń e m p i r y c z n y c h . P o d re d . L. Ja n isz e w sk ie g o . S zczecin 1982 s. 105-107.
24 W. P i w o w a r s k i , R e lig ijn o ść m i e j s k a w re j o n ie u p r z e m y s ł o w i o n y m . S t u
— ty p trad y cy jn y , 57,0% —• ty p w ybiórczy i 4,5% — ty p o dd alających się od Kościoła. W grupie m ężczyzn rozkład w yróżnionych typów p rzed staw iał się następująco: 6,8%, 27,1%, 56,8%, 9,3%. W w y m iarach „całoś ciow ych” kobiety upodabniały się do niższej religijności m ężczyzn 25.
Socjologowie poszukują różnych w y jaśn ień w iększego n asilenia re li gijności u kobiet w porów naniu z m ężczyznam i. W skazują zarów no n a negatyw ne, jak i pozytyw ne cechy kobiet skłaniające je do w yższej aktyw ności religijnej:
-— w n a tu rz e kobiety leży w iększe poczucie zależności od rzeczyw istości zew nętrznej a stąd w iększe poczucie zależności od Boga i skłonność do m yślenia w kategoriach nad p rzy ro d zo n o ści26,
— istotne cechy n a tu ry kobiety (in traw erty zm , uczuciowość i dyspozycja do w yrzeczeń ofiarnych) czynią kobietę zdolną do życia religijn ego 27; — w iększej religijności dziew cząt niż chłopców sp rz y ja ostrzejsze p rze żywanie przez nie trudności życiow ych oraz w zory i n o rm y w ycho w ania religijnego, szerzej -— w ychow ania środow iskow ego 2S;
—■ różnice w religijności kobiet i m ężczyzn są w y jaśn ian e zm iennym i
osobowościowymi. K obiety c h a ra k te ry z u ją się znacznie w yższym k on serw atyzm em i konw encjonalizm em , co w spółw ystępuje z p ozytyw nym i postaw am i wobec religii. W ychow uje się je zgodnie z bardziej tra d y c y jn y m i w zoram i i w ym aga się od n ich przestrzeg an ia p rze kazyw anego im przepisu roli społecznej. W rodzinie chłopcy są w y chow yw ani m niej religijnie niż dziew częta 29;
— sy tuacja społeczna kobiet, z ich p ew nym upośledzeniem społecznym i ekonom icznym , uzależnieniem od sy stem u ko n tro li społeczności lo kalnej oraz podleganiem w zorom daw nej k u ltu ry p a tria rc h a ln e j (wzór kobiety pokornej i poddanej sw em u lo so w i)30;
— pozycja społeczna kobiet (zajm ow anie się zajęciam i dom ow ym i) nie w ym aga podnoszenia k w alifik acji w zakresie racjonalnego m yślenia
25 Z, T y b u r s k i , R eli g ij n o ś ć m i e j s k a w proces ie u p r z e m y s ł o w i e n i a ( S t u d i u m
socjolo giczne na p r z y k ł a d z i e P uław ). L u b lin 1983 (m a sz y n o p is p ra c y d o k to r s k ie j —
A rc h iw u m K U L ) s. 339-340.
26 A. Ś w i ę c i c k i , S p o łe c z n e u w a r u n k o w a n i a p o l s k i e j relig ijn ości. „W ięź” 20:1977 n r 5-6 s. 7. 27 L. G r a b o w s k i , W i e l k i N i e z n a n y . Z a r y s r e l ig i o z n a w s tw a . P ło c k 1977 s. 81-82. 88 J. R e m b o w s k i , P o s t a w y m ł o d z i e ż y s t u d i u j ą c e j w o b e c religii. „ P rz e g lą d P sy c h o lo g ic z n y ” 13:1967 n r 4 s. 102-120. 2 9 G r z y m a ł a - M o s z c z y ń s k a , jw „ s. 141-142, P o r. H . D o m a g a ł a , H. G r z y m a ł a - M o s z c zy ń s k a, O s o b o w e u i c a r u n k o i o a n i a p o s t a w w o b e c religii. „ E u h e m e r — P rz e g lą d R e lig io z n a w c z y ” 23:1979 n r 1 s. 75. 80 B. D u d z i a k , W a r to ś c i r o d z in n e i z a i u o d o w e m ł o d z i e ż y s t u d e n c k i e j . „D y d a k ty k a S zk o ły W y ż sz e j” 1977 n r 1 s. 160.
i k u ltu r y in te le k tu a ln e j, a zrytualizow ane zajęcia domowe w ykazują podobieństw o z obrzędow ością relig ijn ą 31;
— stosunkow o w iększy udział kobiet w życiu relig ijn y m tłum aczy się nie ty le przesłankam i n a tu ry psychologicznej, ale raczej silnym zwią zaniem k o b iety z rodziną. „Ognisko ro dzin ne” jest n ajbardziej sku teczną ostoją tra d y c y jn y c h stosunków i zrytualizow anych form k u ltu row ych 32;
— u w a ru n k o w an ia w iększego nasilenia religijności kobiet są n a tu ry społecznej. K obiety w m niejszy m stopniu niż m ężczyźni są zaangażo w ane w życie społeczne. U dział w p ra k ty k a c h relig ijn y ch oznacza dla nich pełnienie ról w dziedzinie życia publicznego 33;
— k o b iety m ają w ięcej czasu n a p ra k ty k i religijne, gdyż rzadziej p ra cu ją zawodowo i m a ją bardziej ograniczone k o n tak ty z szerszym środow iskiem społecznym 34;
— m ężczyźni częściej niż k o b iety u p ra w ia ją działalność społeczno-poli ty czn ą i częściej ang ażują się w życie publiczne; kobiety są bardziej zaabsorbow ane pracą w dom u, m niej czasu pośw ięcają n a czytanie czasopism i książek, rzadziej sp o ty k ają się z ludźm i o odm iennym św iatopoglądzie 35;
— istn ieje u w a ru n k o w an a k u ltu ro w o skłonność kobiety do konserw a tyw nego m yślen ia i działania (kobiety są rów nież bardziej tradycy jn e w decyzjach politycznych). W trak cie zm ian społecznych postaw a za chow aw cza kobiety może być usu n ięta, nie p rzynależy bowiem isto- towo kobiecie. Znaczną rolę w życiu kobiety odgryw ają k o n tak ty lo kalne w m iejscu zam ieszkania. N aw et u kobiet pracujący ch poza do m em o rie n tac ja zawodowa nie jest ta k decydująca i ce n traln a jak u m ężczyzn, a najbliższe otoczenie społeczne przedstaw ia dla niej silniejszą m ożliwość stabilizacji w artości religijnych. Ogólnie ch arak te ry z u ją się słabszą siatk ą k o n tak tów społecznych i węższym środo w iskiem społecznym 36.
W opinii socjologów nie k o n sty tu c ja biologiczna w yznacza odm ienne w zory postaw i zachow ań religijn y ch , lecz s tru k tu ra społeczno-kulturow a. Z akład ając psychologiczne i k u ltu raln o -społeczne przesłanki większej podatności kobiet na religijność m ożna przyjąć hipotezę, że w trakcie
do-31 E. C i u p a k , R e lig ia a s t r u k t u r a sp ołeczna. „ A rg u m e n ty ” 1976 n r 40 s. 5. 32 J. A. L e w a d a , S p o łe c z n a n a t u r a religii. W a rs z a w a 1968 s. 248-249. 33 G. L e B r a s, E t u d e s de sociologie religieuse. Vol. 1. P a r is 1955 s. 357-359.
31 M. Y i n g e r, T h e sc i e n ti fi c s t u d y o f religion. N ew Y o rk 1971 s. 133. Th. L u c k m a n n , T h e in v i s i b l e relig ion. N ew Y o rk 1967 s. 30.
35 S. P a j k a, O p o s t a w a c h i ce la ch ż y c i o w y c h n a u c zy c ie li. „ W y c h o w a n ie ” 1969 n r 19 s. 27.
konyw ających się przem ian społeczno-kulturow ych w rejonie w iejskim od chodzenie od tra d y c y jn y c h w artości, n o rm i w zorów zachow ań relig ijn y ch zaznaczy się dobitniej u m ężczyzn niż u kobiet. M ężczyźni zorientow ani w życiu publicznym na w artości zw iązane z w y konyw aniem roli zawo dowej wchodzą częściej w ko n flik ty z system em w artości religijn o-ko ś- cielnych niż kobiety, bardziej nastaw ione na w artości zw iązane z rodziną i jej spraw am i. Rola kobiety w rodzinie i jej pozycja w Kościele w y k a zują w iele cech zbieżnych. W k u ltu ro w y m w zorcu osobowości kobiecej role religijno-kościelne są o wiele silniej w yrażone niż w k u ltu ro w y m wzorcu osobowości m ęskiej.
W ram ach p rzy jętej hipotezy globalnej zakłada się, że k o biety re p re zen tu ją nie tylko bardziej pozytyw ne i in ten sy w n e postaw y oraz zacho w ania religijne, ale rów nież c h a ra k te ry z u ją się ich w iększą trw ałością P y ta m y stąd, w jak ich aspektach życia religijnego d yn am ik a p rze k sz ta ł ceń jest zróżnicow ana ze w zględu n a płeć, w jakich zaś je st pro porcjo nalna? Czy różnice w religijności kobiet i m ężczyzn z la t sześćdziesiątych u trz y m ały się w latach siedem dziesiątych, czy też zaznaczyły się isto tne zmiany?
Jeżeli w tra d y c y jn y c h środow iskach w iejskich otoczenie społeczne staw iało jednostce określony system oczekiw ań i w y m agań religijno-k oś- cielnych zw iązanych z rolą m ęską i kobiecą oraz działało n a n ią przez silne naciski zew nętrzne i w ew n ętrzn e, aby zachow yw ała się zgodnie z tą rolą, to we w spółczesnych środow iskach w iejskich m odernizujących się i poddanych silnym w pływ om in d u strializacy jn o -u rb an izacy jn y m ocze kiw ania odm iennych postaw i zachow ań re lig ijn y ch od kobiet i m ężczyzn mogą ulegać zm ianom i zacierać się. Z ebrane m a te ria ły em piryczne — jak się przypuszcza — u każą z jed nej stro n y stan religijności w rejonie w iejskim (podobieństw a i różnice), z dru g iej zaś k ieru n e k i dynam ikę przekształceń religijności m ieszkańców wsi.
II. O G Ó L N A C H A R A K T E R Y S T Y K A P R Z E P R O W A D Z O N Y C H B A D A Ń E M P IR Y C Z N Y C H
Dla uchw ycenia zm ian społeczno-religijnych i określenia tren dó w roz w ojowych w w a ru n k ach szybkich przeobrażeń społecznych jest p rz y d a t n a technika panelow a lu b m etoda analizy trendów . W pierw szym p rz y padku bada się k ilk ak ro tn ie tę sam ą gru pę osób przy pom ocy tego sam ego program u pytań, w dru g im zaś zbiorowości b ad an y ch osób są różne, ale ustalone na podstaw ie reg u ł rep re z en ta cji staty sty czn ej z tej sam ej po-37 F. K a r m a s i n, H. K a r m a s i n , E i n f ü h r u n g in M e t h o d e n u n d P r o b l e m e
d er U m f r a g e fo r s c h u n g . G ra z 1977 s. 77-82; M . G r a w i t z , M é t h o d e s d e s scien ces sociales. P a r is 1972 s. 782-786; Z. G o s t k o w s k i , A n a l i z a „ e f e k t u p a n e l o w e g o ” w b a d a n ia ch w y b o r c z y c h w Ł o d z i w 1961 r. W: A n a l i z y i p r ó b y t e c h n i k b a d a w
-p ulacji globalnej 37. W relacjonow anych badaniach zdecydowano się na sondaż pow tarzany , przy użyciu te j sam ej techniki badaw czej (wywiad), n a p róbkach rep re z en ta ty w n y ch w ram ach jedn ej parafii. Zastosow ana techn ika pozw ala określić w przybliżeniu zm iany w religijności w w y b ran y c h w siach podm iejskich, nie daje jedn ak podstaw do ustalenia p rzek ształceń w postaw ach i zachow aniach religijn ych poszczególnych jednostek.
B adaniam i em pirycznym i objęto 10 wsi leżących w okolicy Płocka, n ależących ad m in istracy jn ie do p arafii Biała. J e st to teren poddany sil n y m w pływ om in d u stria liz a cji i u rb anizacji (strefa podm iejska). In d u strializ a c ja p rzejaw ia się w budow ie i rozbudow ie przem ysłu (Mazowiec kie Z akłady R afin ery jn e i Petrochem iczne i inne zakłady) oraz w yw ołuje bezpośrednio lub pośrednio w iele zm ian n a tu ry technicznej, ekonomicznej i społecznej. U rbanizacja zaś to „złożony proces ekonom iczny, społeczny i k u ltu ro w y pow odujący ko n centrację ludności, przechodzenie od zajęć rolniczych do nierolniczych, przekształcenie s tru k tu ry społecznej, zmianę sposobu i sty lu życia, k tó ra odzw ierciedla się m. in. w sposobie u żytk o w ania przestrzen i, a także postępujące uzależnienie zbiorowości ludzkich od środków techn iczn ych” 38.
W b adan y m tere n ie in d u strializacja łączy się ściśle z procesam i u rb a nizacji. Nie n eg u jąc odm ienności jakościow ej obydw u procesów, będziemy tra k to w a ć łącznie całość sku tk ów społecznych w yw ołanych in d u stria li zacją i u rb an izacją oraz pytać, jak przem iany industrializacyjn o-u rbani- zacyjne w p ły w ają n a przekształcenie postaw i zachow ań religijnych lud ności w iejskiej.
In te rw a ł czasowy w ynoszący 9 lat w ydal się dostatecznie długi dia uchw ycenia zasadniczych k ierunków przekształceń sy tu acji relig ijnej w rejo n ie podm iejskim . Pierw sze b adania przeprow adzono w 1967 roku i objęto nim i zbiorowość 300 osób, co stanow iło 93,8% ogółu jednostek z zaplanow anej p róby rep re z en ta ty w n ej. Dążąc do stw ierdzenia zm ian religijno-kościelnych, jakie dokonały się w 10 w siach należących do s tr e fy bezpośredniego ciążenia do Płocka, zrealizow ano w 1976 roku pow tórne b adan ia em piryczne. Z w ylosow anej listy 313 osób pochodzących z tych sam ych w si przeankietow ano 295, czyli 94,2% jednostek z zaplanow anej próby rep re z en ta ty w n ej.
Ze w zględu na obawę, że sam odzielne w ypełnianie kw estionariuszy an k ie t przez ludność w iejsk ą m ogłoby prow adzić do pew nych n iep raw i
c z y c h w socjologii. T. 1. P o d re d . Z. G o stk o w sk ie g o . W ro c ta w -W a rs z a w a -K ra k ó w
1966 s. 282-286.
88 B. J a ł o w i e c k i , C h a r a k t e r y s t y k a p r o c e s ó w u r b a n i z a c j i Polski. „S tu d ia
dłowości (np. w ypełnianie an k iet przeznaczonych dla osób starszy ch przez osoby młodsze), przyjęto w yw iad kw estionariuszow y jako n a jb a rd zie j od pow iednią technikę badawczą. A n k ieterzy przeprow adzali w yw iady z w y losow anym i osobami, w łasnoręcznie n o tu ją c odpowiedzi. Całość n o to w a nych w ypow iedzi uzupełniali k ró tk ą c h a ra k te ry sty k ą zachow ania się roz mówcy w trak cie w yw iadu i innych okoliczności św iadczących o sy tu acji społecznej respondenta.
A naliza procesów zm ian, pozw alająca na możliwość w niknięcia w w e w n ętrzn ą stru k tu rę relig ijn ą b adanych układów w dwóch stadiach ro z wojowych, służyła do w eryfikacji w yników pierw szego badania, czasem uzupełniała dziedziny spraw pom inięte uprzednio, w reszcie ukazy w ała kierunki, c h a ra k te r i praw idłow ości dokonujących się przekształceń. Szczere i bezpośrednie reakcje rozm ówców n a zadaw ane p y tan ia upo w ażniają do pozytyw nej oceny w7artości in fo rm acy jn ej uzy skan ych m a teriałów e m p iry c z n y c h 39. W ielkość zrealizow anych prób i m ałe różnice w proporcjach m iędzy próbam i założonym i a zrealizow anym i upow ażnia ją do w nioskow ania na tem a t w szystkich dorosłych m ieszkańców b ada nych wsi należących do jednej p arafii podm iejskiej i stanow iących znacz ną część m ieszkańców gm iny S ta ra Biała.
Lokalizacja badania w rozw ijającym się rejonie przem ysłow ym , w pobliżu m iasta o kluczow ym znaczeniu dla polskiej gospodarki, pozwoli uchwycić — p rzy n ajm n iej pośrednio — sym ptom y zm ian społeczno-re- ligijnych zachodzących w toku in d u strializacji i u rb an izacji te re n u w iej skiego. W niniejszym opracow aniu w ydobyw am y w nioski, do jakich upo w ażnia analiza w yników dwóch faz przeprow adzonych badań, przede w szystkim w p rzek ro ju roli społecznej m ężczyzny i kobiety. P o d dajem y analizie bardziej szczegółowe korelacje, w prow adzając dodatkow e zm ien ne, w sp óło krtślające zachodzące procesy przem ian religijności w iejskiej. Takie postępow anie, opierające się na zestaw ianiu i porów nyw aniu roz kładów odpowiedzi dwóch odm iennych k ateg o rii dem ograficznych w dwóch przekrojach czasowych, nie pozw ala n a w y czerpującą in te rp re ta cję, ale z pewnością dostarcza m ate ria łu do fo rm ułow ania w ielu hipotez na tem at zróżnicow ań i u w arun k o w ań religijności.
33 W m a te ria ła c h sk ie ro w a n y c h do o b lic z e ń k o ń c o w y c h m o ż n a o d n a le ź ć ty p o w e n ie d o c ią g n ię c ia a n k ie te ró w , ja k np. n ie z b y t d o k ła d n e so n d o w a n ie o d p o w ied zi, z a p is y w a n ie sk ró to w e w y p o w ie d z i re s p o n d e n tó w , n ie k o m p le tn e w y p e łn ia n ie k w e s tio n a riu s z a w y w ia d u z w ią z a n e z n ie e g z e k w o w a n ie m o d p o w ie d z i itp . S ą to je d n a k fa k ty sp o ra d y c z n e . P ro w a d z ą c y w y w ia d y , sto so w n ie do o tr z y m a n e j in s tr u k c ji, d o k o n y w a li o b s e rw a c ji i r e je s tr a c ji ró ż n y c h p rz e ja w ó w z a c h o w a ń i re a k c ji r e s p o n d e n tó w (np. w y p o w ied zi św ia d c z ą c e o e m o c jo n a ln y m z a a n g a ż o w a n iu się ro zm ó w có w lu b n e g a ty w n y m s to s u n k u do b a d a ń ).
A naliza s tr u k tu ry płci zbadanych zbiorowości i populacji generalnej w sk azu je n a lek kie n ad rep rezen to w an ie m ężczyzn w próbie z 1967 roku i lekk ie ich niedoreprezen tow an ie w próbie z 1976 roku. W 1967 roku m ężczyźni stanow ili 51,0'% ogółu ankietow anych osób, kob iety zaś 49,0% (w całej populacji osób dorosłych powyżej 15 lat odpowiednio: 48,2% i 51,8%). W 1976 roku sy tu a c ja była nieco odm ienna. W śród ogółu do rosłych m ieszkańców bad any ch wsi, k tó rzy ukończyli 16 rok życia, ko b iety stan o w iły 50,3%, a w śród badan y ch osób — 53,2% (różnica 2,9%). S tru k tu r a płci odpow iada w ym ogom reprezentatyw ności. Zbadane zbiorow ości w edług kateg o rii płci o d tw arzają populacje generalne, a za sygnalizow ane n iew ielkie różnice nie pow inny mieć w pływ u, lub tylko m inim aln y, n a zaw yżenie ocen sta n u i d ynam iki religijności m ieszkań ców bad any ch wsi. O strożne przenoszenie rezultató w badań na całą zbiorowość g en eraln ą daje praw o form ułow ania sądów o bardziej ogólnej ważności.
W całym rejonie podm iejskim Płocka zaznaczyło się na przełom ie la t sześćdziesiątych i siedem dziesiątych zm niejszanie się dysproporcji m iędzy liczbą m ężczyzn i kobiet oraz dążenie do rów now agi płci. W 1966 ro k u w y stępo w ały znaczne dysproporcje, bow iem n a 100 m ężczyzn przy p ad a ły 104 kobiety. W 1976 rok u relacje te zm ieniły się. Na 100 mężczyzn p rzypadało 101 kobiet. Tem po w yró w n y w ania się w skazanych dyspropor cji, czyli tzw. proces defem inizacji, przebiegał odm iennie w poszczegól n y ch k ateg o riach w ieku, ale ogólnie m ożna stw ierdzić, że u progu lat osiem dziesiątych proporcje k o biet i m ężczyzn w y rów n ały się 40.
Od p rzeprow adzenia badań m in ął już pew ien czas. W nioski em pi ryczne nie zdezaktualizow ały się n a tyle, b y nie m ożna było na ich pod staw ie form ułow ać hipotez i w niosków dotyczących środow iska w iejskie go la t osiem dziesiątych. Jak k o lw iek pew ne procesy i tre n d y rozwojowe znalazły sw oje rozw inięcie w rzeczyw istości społecznej, to jed nak w iele problem ów i ośw ietleń w ażnych jest rów nież n a dziś — i z pew nym i zastrzeżeniam i — n a ju tro . A nalizy p rzem ian religijności w iejskiej prze prow ad zim y n a płaszczyźnie w ierzeń relig ijn ych , no rm m oralnych, p ra k ty k relig ijn y ch oraz w ięzi z p a ra fią i duchow ieństw em .
III. P Ł E Ć JA K O C Z Y N N IK R Ó Ż N IC U JĄ C Y W IE R Z E N IA R E L IG IJ N E
P rzez w ierzenia relig ijn e rozum iem y określony zespół poglądów, w a r tości i p rzekon ań relig ijn y ch ch ara k te ry z u ją c y ch członków społeczności kościelnej, p rz y ję ty c h i u zn an y ch za obow iązujące i słuszne. Jed nym z n a jb a rd zie j ogólnych w skaźników w ierzeń relig ijn y ch jest globalny stosunek do w iary, zw iązany z sam ookreśleniem się jednostki jako
boko w ierzącej, w ierzącej, niezdecydow anej w spraw ach w iary, obojętnej lub niew ierzącej a więc jedn o stk i ap ro b ującej podstaw ow e założenia reli- gii lub nie (identyfikacje światopoglądowe), d ek la ru ją c e j swój zw iązek z Kościołem katolickim .
Społeczności w iejskie w Polsce —• m im o dokonujących się silnych przeobrażeń cyw ilizacyjnych i sp o łeczno-kulturow ych — c h a ra k te ry z u ją się sw oistą stabilnością w zakresie globalnych pow iązań z w ia rą religijn ą. Ciągłość przew aża tu zdecydow anie n ad zm iennością. S tw ierdzenie to od nosi się do płaszczyzny globalnych postaw wobec w ia ry i w ym aga w e ry fikacji w odniesieniu do bardziej szczegółow ych w skaźników re lig ij ności.
R ezultaty badań z 1976 ro k u w y kazały w iększe nasilenie się postaw w ierzeniow ych w śród kobiet niż m ężczyzn. Spośród ogółu kobiet 25,5% określiło siebie jako głęboko w ierzące, 72,0% — jako w ierzące, 1,9% — jako w ątpiące w spraw ach relig ijn y ch i 0,6% — jako obojętne religijnie. Analogiczne dane dla m ężczyzn k ształto w ały się następująco: 15,9%, 75,4%, 2,2%, 6,5%. Różnice więc zaznaczyły się szczególnie w p o sta w ach sk rajn y ch , tj. głęboko w ierzących i obojętnych religijnie. W p ierw szym przy p ad ku różnica w ynosi 9,6% n a korzyść kobiet, w dru gim zaś różnica ta w ynosi 5,9% na korzyść m ężczyzn. H ipoteza o w iększym nasi leniu pozytywmych postaw wobec w ia ry w śród kobiet niż w śród m ęż czyzn potw ierdziła się 41.
M ężczyźni odm iennie oceniają ew olucję sw ojej religijności: 21,0% spośród nich w skazuje n a pom niejszenie religijności, 5,8% — n a w zrost, 72,5% — na stabilizację (0,7% — b rak odpowiedzi). K obiety d ostrzeg ają w m niejszym stopniu osłabienie religijności (9,6%), w w iększym zaś po
41 W re jo n ie o stro łę c k im 43% b a d a n y c h k o b ie t s ta n o w iły o soby w ie rz ą c e i r e g u la r n ie p ra k ty k u ją c e , 45% — w ie rz ą c e a le p r a k t y k u ją c e n ie r e g u la r n ie , 7% — w ie r z ą ce, a le n ie p ra k ty k u ją c e , 3% — n ie w ie rz ą c e , a le p r z y w ią z a n e do tr a d y c ji r e l ig i j n y ch , 2% —• n ie w ie rz ą c e i obce tr a d y c ji re lig ijn e j (m ężczy źn i o d p o w ie d n io : 32%, 39%, 12%, 10%, 7%). P o r. S o p u c h, jw . s. 118. W e d łu g b a d a ń o g ó ln o p o lsk ic h w ie rz e n ia re lig ijn e b y ły z n aczn ie b a rd z ie j ro z p o w sz e c h n io n e w ś ró d k o b ie t w ie js k ic h niż m ężczyzn. P o r. A. P a w e ł c z y ń s k a , P o s ta w y lu d n o ś c i w i e j s k i e j w o b e c religii. „ R o czn ik i S o cjo lo g ii W si” 8:1968 s. 77. P łe ć w p ły w a w ś r e d n im s to p n iu n a z ró ż n i co w an ie św iad o m o ści r e lig ijn e j i la ic k ie j s tu d e n tó w k r a k o w s k ic h z k o ń c a l a t sie d e m d z ie sią ty c h . P o r. J. B l a c h n i c k a , Ś w i a d o m o ś ć r e l ig i jn a i la i c k a s t u d e n t ó w . W : P r z e m i a n y ś w ia t o p o g lą d u s p o łeczn eg o m ł o d z i e ż y a k a d e m i c k i e j K r a k o w a , P o d red . J. J e r s c h in y . K ra k ó w 1979 s. 426. W śró d s tu d e n te k k ra k o w s k ic h s ta n o w is k a te isty c z n e w y s tę p o w a ły częściej n iż w ś ró d stu d e n tó w . P o r. T. S o z a ń s k i , Ś w i a t o
poglą d s t u d e n t ó w — p r ó b a c h a r a k t e r y s t y k i n a p o d s t a w i e e m p i r y c z n y c h b a d a ń so cjo logic znych. „Z eszy ty N a u k o w e U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o — P r a c e S o cjo lo g icz
n e ” 1974 n r 2 s. 39. H . D o m a g a ł a , H. G r z y m a l a - M o s z c z y ń s k a , P o s t a w y
w o b e c religii a n i e k t ó r e sp o s o b y i w a r u n k i s p o łeczn eg o f u n k c j o n o w a n i a m ł o d z i e ż y .
głębienie życia religijnego (8,9°/o) i jego stabilizację (81,5%). Przytoczone dane — o p arte na au to d eklaracjach św iatopoglądow ych — w skazują na większe u kobiet niż u m ężczyzn ten d en cje do zachow yw ania postaw i działań relig ijn y ch w stanie nienaruszonym . Częściej spostrzegają one siebie sam e jako wierzące, częściej jako k o n ty nu ujące postaw y prow ierze- niow e i rzadziej jako odchodzące od daw nej religijności. Jakkolw iek roz piętość m iędzy w skaźnikam i uśw iadom ionych zm ian nie jest zbyt duża, to jed n a k m ężczyźni w w iększym zakresie w ykazują osłabienie życia reli g ijn e g o 42. Form ułow ane sam ooceny religijności są praw dopodobnie w ja kiejś m ierze odbiciem oczekiw ań społecznych istniejących w środow iskach rodzinnych i pozarodzinnych.
Sam oocena religijności jest w naszej analizie rodzajem uzupełniającego subiektyw nego tła opisu postaw i zachow ań relig ijn y ch ludności w iejskiej. N asuw a się pytanie, czy dek larow an a dynam ika — oparta na samoocenie zm ian postaw relig ijn y ch — potw ierdzi się w analizie w ybrany ch w skaź ników dotyczących w iedzy re lig ijn ej i akceptacji dogm atów katolickich.
D otychczasow e badania socjologiczne w skazują na nasilającą się po staw ę w ybiórczą w dziedzinie u znaw ania szczegółowych i konk retn y ch p raw d w iary.
A nalizę d an ych o poziomie ak cep tacji praw d w iary i stopni ich orto- doksyjności w sto su n k u do d o k try n y Kościoła rozpoczynam y od zagadnie nia znajom ości p raw d w iary. W tra d y c y jn e j społeczności w iejskiej „uczu cia m a ją c h a ra k te r spontaniczny, a zainteresow ania in te le k tu a ln e kw e stiam i relig ijn y m i są bądź dziw actw em , bądź zbytecznym luksusem , k tó ry, jak każdy luksus, jest czynnikiem dezin tegrującym grupę. Nic dziw ne go też, iż sy tu a c ja ta k a sta je się pożyw ką dla swoistego sentym entalizm u religijnego i p ły tk iej uczuciowości, w yjąw szy jednostki o pogłębionej w ierze. Z cechą tą łączą się logicznie słabe zainteresow ania intelektualno- -d o k try n a ln e , niechęć do rozw ażań i d y sk u sji n a te tem a ty " 43.
Z dotychczasow ych bad ań w ynika, że stan w iedzy religijn ej wśród kato lik ó w nie je s t w dalszym ciągu zbyt w ysoki. Zaznaczające się niekiedy znaczne d ysproporcje pom iędzy poziom em w iedzy religijn ej i poziomem a k cep tacji p raw d w ia ry w sk azu ją n a tra d y c y jn y c h a ra k te r religijności w iejskiej. B rak i w zakresie w iedzy relig ijn ej u jaw n ia ją słabe stro n y ka
42 W b a d a n ia c h z 1978 ro k u w ś ró d s tu d e n tó w w a rs z a w s k ic h o trz y m a n o zbliżo n e r e z u lta ty , je ś li id zie o s to s u n e k do w ie rz e ń i p r a k t y k re lig ijn y c h , ja k to m iało m ie js c e p rz e d 20 la ty . P o r. P. K a r p o w i c z , P o czu cie „ lokaliz acji k o n tr o li " ja ko
p s y c h o l o g i c z n y k o r e l a t p o s t a w i w a r t o ś c i s t u d e n t ó w W a r s z a w y . „ S t u d i a So cjo lo g icz n e ” 1982 n r 3-4 s. 298-299. U s tu d e n tó w k ra k o w s k ic h w y s tą p iły n ie z n a c z n e z m ia n y p o s ta w w o b e c re lig ii. W n ie o k r e ś lo n e j b liż e j p rz e sz ło śc i było 87,6% w ie rz ą c y c h s tu d e n tó w , w c z a sie b a d a ń — 78,3%. P o r. B l a c h n i c k a , jw . s. 373.
43 Z. T. W i e r z b i c k i , T r a d y c y j n a relig ijn o ść w i e j s k a . S t u d i u m p o r ó w n a w c z e . „R o c z n ik i N a u k S p o łe c z n y c h ” 7:1979 s. 149-150.
to.icyzm u polskiego, co przy ciągłym dokształcaniu się ludności i pogłę bianiu wiedzy w w yspecjalizow anych dziedzinach św ieckich, może mieć dodatkow e ujem ne następ stw a w sferze przek on ań relig ijn y ch i m o ralnych. S tan w iedzy relig ijn ej katolików w iejskich w odniesieniu do 3 w ybranych praw d w ia ry p rzedstaw ia tab ela 1.
T ab. 1. P łe ć a z n a jo m o ść d o g m a tó w k a to lic k ic h (d a n e w % ) P e łn a z n ajo m o ść d o g m a tó w M ężczy źn i K o b ie ty R a z e m
k a to lic k ic h I I I I I I I II
T ró jc a św. 8.7,6 73,9 95,3 85,3 91,4 80,0
O soba C h ry s tu s a 38,0 36,2 53,1 42,7 45,3 39,7
Is tn ie n ie p ie k ła 25,5 16,6 38,1 24,2 31,6 20,7
U w a g a : K olum na I po d a je d an e dla 1967 ro k u , k o lu m n a II p rzed staw ia re zu lta ty z 1976 roku. W 1967 ro k u b ad an a zbiorow ość liczyła 153 m ężczyzn i 147 k o b iet, w 1976 ro k u — 138 m ężczyzn i 157 kobiet. T abela nie zaw iera odpow iedzi w sk azu jący ch na niepełną lub błędną wiedzę religijną.
W latach 1967-1976 n astąp ił w rejonie podm iejskim Płocka spadek znajomości — p rzyn ajm niej w erb aln ej — podstaw ow ych praw d w iary. Szczegółowa analiza w ykazuje, że zm iana w k ie ru n k u niew iedzy re li gijnej była szybsza u kobiet niż u m ężczyzn. Liczba odpow iedzi w pełni
popraw nych u kobiet w odniesieniu do dogm atu o T rójcy św. zm niej szyła się o 10,0'%, w odniesieniu do praw d y w iary o C hry stusie — o
10,4% i o piekle — o 13,9% (odpowiednio u m ężczyzn: 13,7%, 1,8°/», 8,8%). Ogólny poziom katechizm ow ej wiedzy k o biet jest jeszcze wyższy, jednak zostały znacznie zredukow ane daw ne dysproporcje w k ieru n k u w yrów nyw ania się poziomu wiedzy relig ijn ej 44. W analizow anym okresie zjawisko poszerzania się ig n o ran cji relig ijn ej w ykazyw ało nieco w iększą dynam ikę w zrostu u kobiet.
Na przykładzie całkow itej znajom ości trzech analizow anych praw d w iary dostrzega się jeszcze przew agę kobiet, ale już w yraźnie m alejącą.
44 Z n a jo m o ść n a z w is k p rz e d s ta w ic ie li w ła d z p a ń s tw o w y c h i k o śc ie ln y c h b y ła w y ższa u m ężczy zn niż u k o b iet. P o r. J. K ą d z i e l ' s k i, O p r o b l e m i e m o d e l u r e w o
lu cji k u l t u r a l n e j . Ł ó d ź -W a rs z a w a 1964 s. 119. P o r. ta k ż e J. M a l a n o w s k i , R o b o tn i c y w a r s z a w s k i e j f a b r y k i m o t o c y k l i . W ro c ła w - W a rs z a w a -K ra k ó w 1962 s. 86.
W śró d b a d a n y c h s tu d e n tó w k ra k o w s k ic h p łe ć n ie ró ż n ic o w a ła k o r z y s ta n ia z w y d a w n ic tw o te m a ty c e re lig ijn e j. G r z y m a l a - M o s z c z y ń s k a , jw . s. 76. W b a d a n ia c h z re a liz o w a n y c h w z a g łę b iu R u h r y 54% k a to lik ó w ze ś ro d o w is k w ie js k ic h i 71% ze śro d o w isk m ie js k ic h w ogóle n ie c z y ta ło k s ią ż e k o te m a ty c e re lig ijn e j (w ty m ta k ż e P is m a św.). G. B e r g m a n n , R e li g io s i tä t u n d K i r c h l i c h k e i t . W : K ir c h e u n d K a t h o l i k e n i n d e r B u n d e s r e p u b l i k . D a t e n u n d A n a l y s e n . H rsg . v o n
E. G olom b. A s c h a ffe n b u r g 1974 s. 98. W U S A z m n ie js z y ł się w la ta c h 1963-1973 k rą g k a to lik ó w c z y ta ją c y c h c z a so p ism a i g a z e ty k a to lic k ie z 61% do 56% . P o r. N. S o m m e r , V e r h a l t e n s ä n d e r u n g e n u n t e r a m e r i k a n i s c h e n K a t h o l i k e n . „ H e rd e r K o r re s p o n d e n z ” 31:1977 n r 3 s. 144.
K obietom bardziej zależy — ja k m ożna przypuszczać — na podtrzym y w aniu znajom ości podstaw ow ych p raw d katechizm ow ych ze w zględu na w ychow anie relig ijn e dzieci, zwłaszcza w okresie przygotow yw ania ich do pierw szej kom unii św. W stw ierdzonym zjaw isku niew iedzy religijnej m ożna w idzieć b ra k i w zakresie w spółczesnych m etod katechizow ania. E fek ty sy stem atycznej katechizacji w p arafii są niew spółm ierne do n a kładów i w ysiłków duszpasterskich.
F a k t ig n orancji relig ijn ej katolików polskich stanow i obiekt dość często p o w tarzającej się k ry ty k i ze stro n y socjologów r e lig iiiS. Trzeba jed n ak pam iętać, że o stopniu w iedzy relig ijnej katolików w nioskujem y, opierając się na w erb aln ej znajom ości zagadnień w y bran ych dość a rb itra l nie przez badacza (inform acja o praw d ach w iary), nie docieram y do tej w a rstw y w iedzy, k tó ra jest subiektyw nie w ażna dla jednostki i w yzna czająca jej zachow ania relig ijn e. Nie docieram y do ty ch obszarów zobiek tyw izow anej społecznie w iedzy, k tó ra jest zw iązana ze znajom ością norm , w artości, a n a w e t uczuć relig ijn y ch (wiedza pow stająca w doświadczeniu w iary). W (każdym bądź razie zasób w iedzy katechizm ow ej ludności w iej skiej jest znacznie ograniczony, co nie g w a ra n tu je efektyw nego przekazu dzieciom treści relig ijn y ch w rodzinie.
D ru gi elem ent analizow anych w ierzeń relig ijn y ch odnosi się do sfery przekonań. „W p rzy p a d k u p rzek o nań relig ijn y ch — jak słusznie zauważa W. P iw o w arski — chodzi o ocenę realności św iata pozaem pirycznego oraz słuszności n astę p stw p ły nących z przyporządkow ania się tem u św iatu ” 48. K o n k retn ie — chociaż nie w yłącznie — da się to zagadnienie sprowadzić do oceny treści w ierzeń relig ijn y ch (dogmatów). Z akres akceptacji w y b ran y c h dogm atów w iary ilu s tru je tab ela 2.
T ab . 2. W sk a ź n ik i a k c e p ta c ji g ió w n y c h p r a w d w ia ry (d a n e w %) „ . . M ężczy źn i K o b ie ty D o g m a ty w ia r y I I I i n T r ó jc a św . 96,7 91,3 98,6 96,2 97,7 93,9 O p a trz n o ś ć B o sk a 95,4 88,4 95,9 93,6 95,7 91,2 Ż y cie p o z a g ro b o w e 88,9 78,3 87,8 86,0 88,3 82,4 Z m a r tw y c h w s ta n ie c ia ł 87,6 68,1 87,8 77,7 87,7 73,2 P ie k ło 75,9 63,8 70,1 79,6 73,0 72,2 45 W. P i w o w a r s k i , R e li g ij n o ś ć w i e j s k a w w a r u n k a c h u rb a n i z a c ji . S t u d i u m
socjolo giczne. W a rs z a w a 1971 s. 129-141. N isk i p o zio m w ied zy r e lig ijn e j c h a r a k t e r y
z u je W ło ch ó w (Z. C z a j k o w s k i , C z y W ł o c h y są k r a j e m k a to l ic k i m ? „Ż ycie
i M y śl” 27:1977 n r 7-8 s. 3).
D ynam ika p rzekształceń religijności w aspekcie postaw w obec do gm atów w iary p rzedstaw ia się inaczej niż w dziedzinie w iedzy relig ijn ej. W pierw szej fazie uprzem ysłow ienia re jo n u w iejskiego zaznaczyła się swoista rów now aga akceptacji w y b ran y ch dogm atów katolickich u ko biet i mężczyzn. W trak cie dalszego rozw oju spo łeczno-kulturalnego n a stąpił relaty w nie znaczny proces w zro stu kw estionow ania p raw d w ia ry należących do n a u k i Kościoła. O 5,4% zm niejszyła się liczba m ężczyzn uznających Jedynego Boga w T rzech Osobach, o 7,0% —- O patrzność Boską, o 10,6% — życie pozagrobowe, o 19,5'% — zm artw ych w stanie ciał i o 12,1% — istnienie piekła. W zbiorowości kobiet w zrost postaw negujących lub poddających w w ątpliw ość dogm atyczne treści w iary był znacznie pow olniejszy i nie p rzekraczał 2,5%. Jed y n ie w odniesieniu do dogm atu o zm artw ych w staniu ciał spadek ak ceptacji b ył dość znaczny (10,1%). T ru d n y do w y tłum aczenia jest fak t, dlaczego w śród k ob iet w 1976 ro ku n astąp ił w zrost w ierzących w istn ien ie piek ła o 9,5% w po rów naniu z 1967i rokiem .
W 1976 ro k u poziom akceptacji dogm atycznych praw d w iary p rzed staw iał się znacznie korzy stniej u kobiet niż u m ężczyzn, co pozosta wało w zw iązku ze znaczną u ty ch dru gich d y n am iką zm ian w k ie ru n k u ich podw ażania lu b n aw et otw artego n e g o w a n ia 47. Pom iędzy s tr u k tu rą płci a nasileniem w iary w dogm aty k atolickie istn ieje w y raźne pow iązanie idące w k ieru n k u w iększej ortodoksji teologicznej i spoistości św iatopo glądu religijnego u kobiet.
Poziom akceptacji w ierzeń relig ijn y ch w ynikający z łącznego p rz y j m ow ania pięciu w y b ran y ch dogm atów kato lickich da się przedstaw ić w form ie kom pleksow ej typologii. W ybieram y stosunkow o p ro stą analizę prow adzącą do utw orzenia k ilk u typów różniących się nasileniem akcep tacji form uł dogm atycznych Kościoła katolickiego. O dpow iedziom „w ie-47 W p o g lą d a c h m ężc zy zn i k o b ie t z ą c h o d n io n ie m ie c k ic h a k c e p tu ją c y c h ży cie po śm ie rc i w y s tą p iła w 1975 ro k u ró ż n ic a 12% n a k o rz y ś ć k o b ie t. P o r. A l l e n s b a c h e r
J a h r b u c h d e r D e m o s k o p i e 1976. W ie n 1976 s. 32. W śró d d o ro s ły c h A m e ry k a n ó w
o 6% w ię c e j k o b ie t n iż m ężc zy zn w ie rz y ło w ży cie p o z a g ro b o w e . P o r. W . A d a m - s k i, M ło d e p o k o le n i e A m e r y k i . K u l t u r a i s p o ł e c z e ń s t w o w s y t u a c j i k r y z y s u . W a r sz a w a 1977 s. 334. W o b w o d zie w o ro n e ż sk im sp o ś ró d w ie rz ą c y c h 43,5% u z n a w a ło n ie ś m ie rte ln o ść d u szy , 33,0% o d rz u c a ło i 23,5% w ą tp iło . E. G. F i l i m o n o w , K r y
z y s religii i jego c e c h y w w a r u n k a c h s p o ł e c z e ń s t w a s o c ja lis ty c z n e g o . W : R eligia w w a r u n k a c h s p o ł e c z e ń s t w a socja listycz n eg o . W a rs z a w a 1976 s. 30. R ó ż n ic a w z a się g u
d e k la r o w a n e j w ia ry w życie p o za g ro b o w e m ię d z y m ę ż c z y z n a m i i k o b ie ta m i w t r a d y c y jn y m re jo n ie m ie js k o -w ie js k im (RFN) w y n o s iła 9% , w o d n ie s ie n iu do h is to - ry c z n o śc i J e z u s a C h ry s tu s a — 4% o ra z jeg o b ó s tw ą i c z ło w ie c z e ń stw a — 9% . O. S e 1 g, K ir c h e d e r U n g lä u b ig e n ? F r a g e n u n d M e i n u n g e n in e i n e m T r a d i t i o n s
gebiet. A d e ls rie d b e i A u g sb u rg 1969 s. 49-52. I s to tn ą zale żn o ść s ta ty s ty c z n ą p o m ię d z y
p łc ią a k sz ta łto w a n ie m się a u to id e n ty f ik a c ji r e lig ijn e j s tw ie rd z ił J . J e r s c h in a (M ło
