View of “Llibre D’amic E Amat” by Raymond Lull. The Problem of Translation of the Title Characters’ Names

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXI, zeszyt 8 – 2013. ANDRZEJ ZAJ C OFMConv*. „LLIBRE D’AMIC E AMAT” RAJMUNDA LULLA. PROBLEM PRZEKADU IMION TYTUOWYCH POSTACI “LLIBRE D’AMIC E AMAT” BY RAYMOND LULL. THE PROBLEM OF TRANSLATION OF THE TITLE CHARACTERS’ NAMES Abstract One of the most famous and widely read works of Raymond Lull (1235-1316) is the Llibre d’ amic e amat. This simple title, as it turns out, is not at all clear enough and causes difficulties in Polish translations. The name of the first character, which is human—amic, appears in Polish translations as a friend or a lover, and the name of the other, which is God—amat, appears as a lover or beloved. Which of the variants more adequately captures the meaning of the original? For the rational getting bottom of the problem it is necessary to analyse the Catalan term from the semantic point of view at first. At the same time there have to be taken into consideration that the term locates its etymological source in the culture of the Latin language. Whereas the Lull's work draws inspiration from the Bible, it is also necessary to examine the biblical context of different kinds of love and the specific terms that define them. Pragmatic analysis also allows us to capture the specificity of the relationship of people related with a specific kind of love. An interdisciplinary reflection on the names of the mystic work shows the non-randomness of the literary convention settled in the concrete realities of religious experience, with its specificity in the context of the culture of the source language as well as the target language. This study, beyond the very analysis of the problem, also gives the author translation proposal with Polish equivalents of the title characters’ names of the work. Translated by Katarzyna Gorgo Key words: Raymond Lull, kinds of love, friendship, mysticism, the Bible, Sufism, name.. ANDRZEJ ZAJ C OFMConv – franciszkanin, doktor teologii ze specjalizacj z franciszkanizmu, dyrektor Instytutu Studiów Franciszka skich, rektor WSD Franciszkanów w Krakowie; adres do korespondencji: Instytut Studiów Franciszka skich, ul. Franciszka ska 4, 31-004 Kraków; e-mail: a.zajac@isf.edu.pl.

(2) 178. ANDRZEJ ZAJ C OFMConv. Rajmund Lull1 (1235-1316) to mao znany w Polsce redniowieczny autor. Z jego okoo 250 rónych dzie polskiego przekadu doczekay si jedynie nieliczne fragmenty oraz szczliwie przeoone w caoci dzieo, które jest przedmiotem niniejszego studium. Ten katalo ski autor to posta niezwykle intrygujca, z bujnym yciorysem, ojciec literatury katalo skiej, prekursor studiów orientalnych, pierwszy islamolog, filozof, prekursor kombinatoryki, mistyk, misjonarz, twórca pierwszego kolegium misyjnego, bogosawiony Kocioa katolickiego. W wyniku jego stara Sobór Powszechny w Vienne (1311) zdecydowa o wprowadzeniu w najwaniejszych uniwersytetach europejskich nauki jzyków orientalnych: hebrajskiego, syryjskiego i arabskiego. Jego imi nosi jedna z barcelo skich wyszych uczelni – Universitat Ramon Llull. Jednym z najbardziej znanych dzie Lulla jest Llibre d’amic e amat2, bdce integraln czci pierwszej powieci w jzyku katalo skim Romanç d’Evast e Blanquerna. Dzieo to jednak szybko zyskao swoj autonomi, zajmujc poczesne miejsce w historii literatury mistycznej. Intryguje ono ywotnoci jzyka, prostot i gbi sformuowa , jak równie wyra nymi inspiracjami z muzuma skiej literatury sufickiej (cf. A. Sawicka, 2003; K. Gorgo , 2011). Wydawa by si mogo, e sam tytu dziea Llibre d’amic e amat dla romanistów czy klasyków bdzie brzmia jednoznacznie, a tumaczom nie bdzie nastrcza wikszych trudnoci w procesie przekadu. Okazuje si jednak, e polskojzyczna wersja tego tytuu wystpuje w a czterech rónych wariantach. Jawicy si problem wart jest nalenej uwagi, dotyczy bowiem nie tyle kwestii natury retorycznej czy estetyki jzykowej, ale – jako e zawiera metaforyczne imiona postaci dziea – wskazuje na ich charakterystyk oraz na istot poruszanych zagadnie , a w konsekwencji pomaga w gbszej interpretacji treci ksigi. Czytelnik polskiego krgu jzykowego moe wic spotka : Ksig o Przyjacielu i o Ukochanym (1RL), Ksig o kochanku i ukochanym (2RL), Ksig Przyjaciela i Umiowanego (3RL) oraz Ksig Miujcego i Umiowanego (M. Wilk: 2005)3. Dobrze jest wyjani od razu, e pierwsza posta to 1 W niektórych polskich publikacjach wystpuje równie w wersji oryginalnej jako Ramon Llull lub te w aci skim brzmieniu jako Raimundus Lullus. 2 W ostatnim wydaniu krytycznym (BL) tytu dziea ma odmienny zapis: Libre de amich e amat. Wikszo publikacji jednak stosuje zapis Llibre d’amic e amat, którym posuguje si równie niniejsze studium. 3 W pierwszym przypadku chodzi o fragmenty dziea, których przekad zosta dokonany nie na podstawie katalo skiego oryginau, ale z jzyków francuskiego i woskiego. W drugim przypadku natomiast chodzi o caociowy przekad dziea, dokonany przez B. Sawomirsk, który paradoksalnie nie figuruje w adnym z katalogów gównych bibliotek polskich; wspomina je.

(3) „LLIBRE D’AMIC E AMAT” RAJMUNDA LULLA. 179. czowiek, okrelony przez Lulla katalo skim mianem Amic, natomiast druga to Bóg, okrelony jako Amat. W odniesieniu do polskich wariantów przekadu rodzi si wic pytanie: Amic to Przyjaciel, Kochanek czy Miujcy, a Amat to Ukochany czy Umiowany? Aby znale waciwe dla kontekstu ekwiwalenty tych imion, konieczna jest refleksja nie tylko natury semantycznej, ale równie pragmatycznej, która pomogaby w gbszym zrozumieniu rzeczywistoci opisanej przez autora za pomoc specyficznego dla siebie jzyka.. RÓNICE I JEDNO

(4) MIO

(5) CI. Jak nietrudno zauway , ju sam tytu mistycznego dziea Lulla sugeruje, e jego tematyka dotyczy bdzie mioci. Czym jest mio ? Sowo powszechnie znane, uywane w rónych kontekstach, zawsze jednak zakada relacj midzy osobami czy odniesienie do rzeczywistoci rozpoznawanych jako drogie, bliskie, fascynujce. Znaczenia sownikowe wyrazu mio wskazuj na nastpujce pojcia: ‘gbokie uczucie do drugiej osoby, któremu zwykle towarzyszy podanie’, ‘siln wi , jaka czy ludzi sobie bliskich’, ‘poczucie silnej wizi z czym, co jest dla kogo wielk wartoci’, ‘gbokie zainteresowanie czym, znajdowanie w czym przyjemnoci’, ‘obiekt czyich uczu i pragnie ’, ‘poycie seksualne’ (SJP). Biblia spraw mioci ujmuje do jednoznacznie, prowadzc do prostej prawdy wyraonej przez w. Jana: „Bóg jest mioci” (1 J 4, 8.16). To stwierdzenie stanowi tytu i jest punktem wyjcia jednej z encyklik Benedykta XVI Deus Caritas est, która w swoich wstpnych rozwaaniach stanowi klarowne kompendium wiedzy na temat zasadniczych problemów mioci. Papie podkrela, e mio Boga wzgldem czowieka staje si podstawow spraw ycia, prowokujc pytanie o to, kim jest Bóg i kim jest czowiek. Autor encykliki ju na wstpie zauwaa, e w tej kwestii problematyczny okazuje si jzyk i jego ograniczenia. Sam za termin mio, z jego szerokim zakresem semantycznym, bogat histori i rozlegym wymiarem kulturowym, moe rodzi niejasnoci i nieporozumienia (DCE 2). Jednym z zasadniczych problemów jest podjcie refleksji nad rónic i jednoci – wyróniajcych si w caej gamie moliwych okrele mioci – terminów eros i agape. Naley zaznaczy , e ten pierwszy w greckiej wersji Biblii A. Sawicka w swoich publikacjach. Ostatni wariant tytuu dziea znalaz si w artykule M. Wilka, który przytacza niektóre jego fragmenty we wasnym przekadzie..

(6) 180. ANDRZEJ ZAJ C OFMConv. w Starym Testamencie wystpuje jedynie dwa razy, Nowy Testament za nie stosuje go w ogóle, uprzywilejowujc jednoczenie termin agape. Na okrelenie mioci przyja ni, wyakcentowanej w sposób szczególny w Ewangelii wedug w. Jana na przykadzie relacji Jezusa z uczniami, uywany jest termin philia (DCE 3). Te precyzacje nabieraj istotnego znaczenia w rozwaaniach tak nad sam relacj osób, jak i nad jej werbalizacj. Byoby pewnym uproszczeniem wprowadzenie radykalnej linii separacyjnej midzy mioci agape i mioci eros, rozumianych kolejno jako mio zstpujca, typowo chrzecija ska, ofiarna, oparta na wierze i przez wiar ksztatowana, oraz mio wstpujca, oparta na kulturze greckiej, posesywna i podliwa. Problem ten podejmuje równie wspomniana encyklika: W rzeczywistoci eros i agape – mio wstpujca i mio zstpujca – nie daj si nigdy cakowicie oddzieli jedna od drugiej. Im bardziej obydwie, niewtpliwie w rónych wymiarach, znajduj waciw jedno w jedynej rzeczywistoci mioci, tym bardziej spenia si prawdziwa natura mioci w ogóle. […] Kto chce ofiarowa mio , sam musi j otrzyma w darze. […] Ojcowie w opowiadaniu o drabinie Jakubowej widzieli symbol tego nierozerwalnego poczenia pomidzy wstpowaniem i zstpowaniem, midzy erosem, który poszukuje Boga i agape, która przekazuje dar otrzymany (DCE 7).. Kwestia ta, jak si okazuje, ma charakter ponadczasowy i obecna jest w rónych kulturach i religiach. Majc na wzgldzie inspiracje, jakie czerpa Lull z mistyki muzuma skiej, warto w tym miejscu odwoa si do Traktatu o mioci, którego autorem jest Ibn Arabi (1165-1240), andaluzyjski filozof arabski i jeden z najwikszych mistyków reprezentujcych nurt sufizmu. Równie on mówi o rodzajach mioci, a dla rozjanienia cytuje wiadectwo, jakie daa Raba al-Adawiyya czy po prostu Rabia z Basry, nazywana matk sufizmu, zmara w 801 r.: Kocham Ci dwoma rodzajami mioci, mioci namitnoci i mioci szczególn, której jeste godny. Mio namitnoci pochania mnie na myl o Tobie. Mio , której jeste godny, sprawia, e unosisz zason, bym moga ci ujrze . Chwaa nie naley do mnie ani z powodu jednej, ani drugiej mioci, lecz jest Twoj chwa dla tego i tamtego uczucia (IA, 142)4. 4. Na temat mioci w tradycji mistyki muzuma skiej pisze zwi le Wronecka, 2010: XXIIXXV..

(7) „LLIBRE D’AMIC E AMAT” RAJMUNDA LULLA. 181. Jak wida w powyszym wiadectwie, mio czowieka do Boga charakteryzuje nie tylko wznioso , ale równie naturalno ludzkiego pragnienia. Idc dalej, mona stwierdzi , e Bóg, kochajc czowieka mioci zstpujc agape czy – uywajc terminologii aci skiej – mioci caritas, uzdalnia czowieka do mioci wstpujcej eros, czyli amor, uwzgldniajc jednoczenie fakt, e w dowiadczeniu czowieka obie mioci potrzebuj siebie nawzajem. Niezwykle wane w tym kontekcie jest pierwsze stwo mioci Boga przyjtej przez czowieka jako dar, na który ten odpowiada swoim zaangaowaniem w mio . Realizacja mioci agape okrelana jest przez czasownik diligere, mio amor za przez czasownik amare. Glossari General Lul·lià, wyjaniajc znaczenie terminu caritat, podaje, e jest to ‘cnota teologalna, mio do Boga i do bli niego ze wzgldu na mio. Boga’ 5 (GL 297). Jako jeden z przykadów wystpowania terminu podaje stwierdzenie Lulla z jego Proverbis de Ramon, mówice o mioci caritat, która pociga do mioci Boga, matki i bli niego6. W przypadku czowieka mona by wic mówi o mioci caritas jako duchowej dyspozycji, sprawnoci, zdolnoci do mioci, która znajduje konkretny wyraz w jego yciu, relacjach, postawach, gestach, sowach. W tym kontekcie godne uwagi jest dowiadczenie w. Franciszka z Asyu, którego duchowo bya bliska Rajmundowi, bdcemu notabene franciszka skim tercjarzem. Cho jego wraliwo jest na wskro biblijna, a jego pisma s przesycone cytowanymi na róne sposoby fragmentami biblijnymi, bez obaw wychodzi poza ramy biblijnej mioci caritas czy dilectio. Co wicej, samego Boga utosamia nie tylko z mioci caritas, ale równie z mioci amor, woajc wprost do Niego w modlitwie: „Tu es amor, caritas” (FA 278, Uwielbienie Boga najwyszego, 4), czego polskim ekwiwalentem s sowa: „Ty jeste kochaniem, mioci” 7. Dla Franciszka jasne jest, e – jak mówi w. Jan – Bóg jest mioci caritas (cf. 1 J 4, 8.16), jasne jest te jednak, e objawia si ona w szczególny sposób w mioci amor Jezusa w Jego ziemskim yciu. Modlc si o chleb powszedni, którym dla niego jest Jezus, wyjania od razu powód swojej proby: „na pamitk i dla zrozumienia, i uczczenia mioci (amor), któr nas darzy, oraz tego, co dla nas 5. „Virtut teologal; amor a Déu, i al proisme per amor a Déu”. „Caritat te liga a amar Déu, tu matre e ton prusme”. 7 Kajetan Ambrokiewicz (FA 279) w swoim przekadzie podaje wersj: „Ty jeste mioci, kochaniem”. Niezrozumiaa jest ta inwersja; wynikaoby z niej, e mio to amor, a kochanie to caritas, cho w tym samym utworze wyraenie „Tu es caritas nostra” oddane jest jako „Ty jeste mioci nasz”. 6.

(8) 182. ANDRZEJ ZAJ C OFMConv. powiedzia, uczyni i wycierpia” (FA 287, Wykad modlitwy „Ojcze nasz”, 6), czy jak mówi o Jezusie w innym miejscu: „który tyle wycierpia za nas, wywiadczy nam tyle dobra i wywiadczy w przyszoci” (FA 239, List do wiernych (redakcja druga), 61). Nie ma wic wtpliwoci, e chodzi tu o mio konkretn, wcielon, pen zaangaowania, cierpienia i pasji, w tym przypadku pasji w jej najgbszym i dosownym sensie.. ZNACZENIE IMION AMIC I AMAT W ICH WZAJEMNYCH RELACJACH. Pierwsza posta – czowiek – nosi metaforyczne imi Amic, co dosownie znaczy ‘przyjaciel’ (ac. amicus). Glossari General Lul·lià przy hale amic wyjania, e chodzi o kogo, kto ywi przyja czy uczucie do kogo lub czego (GL 98)8. Imi w katalo skim tekcie ródowym jest rzeczownikiem, natomiast w tekcie docelowym polskim oddany zosta przez tumaczy w rónych formach: jako imiesów czynny – Miujcy, jako rzeczownik – Przyjaciel oraz jako inny rzeczownik – Kochanek. Warto zwróci uwag, e ten ostatni genetycznie zwizany jest z jego katalo skim czy aci skim odpowiednikiem amant, wystpujcym jednoczenie jako rzeczownik odsowny oraz jako imiesów czynny. Druga posta , któr jest Bóg, nosi imi Amat, który jest imiesowem biernym, pochodzcym od czasownika amar (GL 9495)9 i oddawanym w jzyku polskim jako kochany, ukochany lub te miowany, umiowany. Interesujce – i nie bez znaczenia dla podjtych rozwaa – jest równie to, w jaki sposób katalo ski autor nada imiona wystpujcym w dziele postaciom. Nietrudno zauway , e ich imiona nie denotuj ich osobistych przymiotów, ale wskazuj na charakter relacji midzy nimi, i to w taki sposób, e jeden okrela imi drugiego. Jeli Bóg jest Ukochany czy Umiowany (Amat), to dlatego, e jest darzony mioci ze strony czowieka, a jeli czowiek jest Przyjacielem (Amic), to dlatego, e przez Boga traktowany jest jak przyjaciel. Zupenie inaczej przedstawiaaby si sprawa sposobu nadawania czy nabywania imienia, gdyby Bóg mia by okrelony na przykad jako Mio (Amor czy Caritat), któr Bóg de facto jest sam w sobie bez koniecznoci relacji z czowiekiem. Podobnie te rzecz przedstawiaaby si 8 9. „Qui té amistat o afecte a una persona, animal o cosa”. „La persona amada”..

(9) „LLIBRE D’AMIC E AMAT” RAJMUNDA LULLA. 183. w przypadku czowieka, gdyby mia on by okrelony jako Miujcy czy Kochanek (Amant), czyli nazywajcy sam siebie poprzez swoje zaangaowanie w relacj. Zabieg zastosowany przez Lulla w tworzeniu imion postaci podkrela wymownie, jak wana jest dla niego relacyjno i wzajemno. wyraona wanie poprzez fakt, e Bóg i czowiek nadaj sobie imiona obopólnie poprzez sposób zaangaowania we wzajemn relacj mioci. Konkludujc t refleksj, mona by powiedzie , e Bóg daje siebie nazwa Ukochanym, bo widzi, e jest kochany przez czowieka, a czowiek przyjmuje miano Przyjaciela nie dlatego, e sam czuje si przyjacielem Boga, ale dlatego, e widzi, i to Bóg uznaje w nim przyjaciela. Na znaczenie imion zwraca uwag wspomniany wczeniej Ibn Arabi, podkrelajc przy tym znaczenie samego nadawania imienia przez Boga kochajcemu Go czowiekowi: Postawa uwielbienia jest dla niego najwaniejsz postaw, a jego jedynym imieniem jest imi, za którego pomoc Ukochany go okrela. Bez wzgldu na imi, którym On go nazywa, kochajcy mu odpowiada i dy do Niego. […] Prawdziwy byt przyjmuje imiona, jakie Bóg mu nadaje (IA 145).. W wietle powyszych sów fakt nazywania postaci przez autora ich wasnym imieniem, w metaforyczny sposób odwoujcy si do nadania imienia czowiekowi przez Boga, nabiera gbszego znaczenia. Denotacja i konotacja nazw, bdcych imionami wasnymi, staje si kluczem do rozszyfrowania ich osobowoci. Ukochany – czy te Umiowany – to Bóg, który nie tylko jest mioci i godny jest mioci, ale który moe by i jest realnie kochany czy miowany przez czowieka. Przyjaciel natomiast to czowiek, który nie tylko jest stworzeniem Boga, ale jest Jego przyjacielem. Czowiekowi, bdcemu w przyja ni z Bogiem, Bóg nie tylko okazuje mio , ale równie jako przyjacielowi objawia swoje tajemnice10 i równoczenie wzywa go, by rozpoznawa si w nich, by przyj jako swoje, utosamiajc si jednoczenie z ich Autorem. Salvatore Vitiello (2013: 86) stwierdza, e fundamentaln specyfik przyja ni z Bogiem jest wanie utosamienie si z Chrystusem, o czym w kontekcie rozwoju mioci – cho bez eksplicytnego wskazania na mio przyja ni (amicitia) – mówi wczeniej Benedykt XVI:. 10. Na element objawienia tajemnicy, wtajemniczenia – jako domen przyja ni – zwraca uwag, cho w nieco innym kontekcie, J. Wronecka, autorka przekadu i komentarza do Traktatu o mioci Ibn Arabiego. Przy charakterystycznej apostrofie: „O przyjaciele, zakochaem si, syszc pewn istot”, wyjania w przypisie: „Przyjaciele odnosi si tutaj do wtajemniczonych” (IA 14)..

(10) 184. ANDRZEJ ZAJ C OFMConv. mio nigdy nie jest «sko czona» i speniona; mio zmienia si wraz z biegiem ycia, dojrzewa i wanie dlatego pozostaje wierna samej sobie. Idem velle atque idem nolle – chcie tego samego i wspólnie to samo odrzuca , to wanie staroytni uznali za prawdziw tre mioci: sta si podobnym jedno do drugiego, co prowadzi do wspólnoty pragnie i myli (BE 17).. Przyja jest jedn z form czy rodzajów mioci. Gianfranco Ravasi (2002: 16-18) charakteryzuje Boga jako Boga mioci w trzech aspektach: jako oblubie ca, jako ojca i matk oraz jako przyjaciela. Za kadym razem odrbn relacj ukazuje w kontekcie przymierza midzy Bogiem i ludem, i konkretnym czowiekiem. Wród rónych przykadów przyja ni przywouje te relacj Boga z Abrahamem, w której wida obustronn szczero , prostoduszno , zayo . Tym, co charakteryzuje t relacj, jest równie fakt, e Bóg nie chce zatai przed Abrahamem (Rdz 18, 17) swoich zamiarów. Bóg rozmawia z nim otwarcie, co potwierdzaj równie inne miejsca biblijne: „A Pan rozmawia z Mojeszem twarz w twarz, jak si rozmawia z przyjacielem” (Wj 33, 11); „Nie odwracaj od nas swego miosierdzia, przez wzgld na Twego przyjaciela, Abrahama, sug Twego, Izaaka, i Twego witego – Izraela” (Dn 3, 35). Jest jeszcze bardziej wymowne wiadectwo, w którym – dajc zapewnienie o askawoci dla caego narodu – sam Bóg potwierdza prawd o przyja ni z Abrahamem, nazywajc go wprost swoim przyjacielem: „Ty za, Izraelu, mój sugo, Jakubie, którego wybraem sobie, potomstwo Abrahama, mego przyjaciela!” (Iz 41, 8). Punktem kulminacyjnym biblijnej nauki o przyja ni jest bez wtpienia dyskurs Jezusa z Ewangelii wedug w. Jana, w którym ukazuje On warunki i skutki oraz apogeum przyja ni. Naley przy tym zwróci uwag na fakt, e Jezus wprost nazwa apostoów przyjaciómi: vos autem dixi amicos. (12) hoc est praeceptum meum ut diligatis invicem sicut dilexi vos. (12) To jest moje przykazanie, abycie si wzajemnie miowali, tak jak Ja was umiowaem.. (13) maiorem hac dilectionem nemo habet ut animam suam quis ponat pro amicis suis. (13) Nikt nie ma wikszej mioci od tej, gdy kto ycie swoje oddaje za przyjació swoich.. (14) vos amici mei estis si feceritis quae ego praecipio vobis. (14) Wy jestecie przyjaciómi moimi, jeeli czynicie to, co wam przykazuj.. (15) iam non dico vos servos quia servus nescit quid facit dominus eius vos au-. (15) Ju was nie nazywam sugami, bo suga nie wie, co czyni pan jego, ale nazwaem.

(11) „LLIBRE D’AMIC E AMAT” RAJMUNDA LULLA. tem dixi amicos quia omnia quaecumque audivi a Patre meo nota feci vobis (HV, J 15)11. 185. was przyjaciómi, albowiem oznajmiem wam wszystko, co usyszaem od Ojca mego (BT, J 15).. Jezus zachca swoich uczniów do wzajemnej mioci na wzór mioci, której od Niego sami dotd doznali. Wskazuje te na szczyt mioci, któr jest oddawanie ycia za przyjació. Podkrela przy tym, e oni s dla Niego przyjaciómi, a skoro nimi s, to On za nich oddaje ycie. Przypomina jednak, e warunkiem pozostania w przyja ni jest wypenianie Jego sów. Skutkiem za przyja ni jest poznanie Boych tajemnic, które Jezus im objawia jako przyjacioom: „[…] nazwaem was przyjaciómi, albowiem oznajmiem wam wszystko, co usyszaem od Ojca mego” (J 15, 15). Idc dalej, mona stwierdzi , e wanie wypenianie sów Jezusa, czynienie tego co On przykazuje (cf. J 15, 14), sprawia, e Bóg – kochany przez czowieka – staje si jego Ukochanym, Umiowanym.. JZYKOWY OBRAZ MISTYCZNEGO

(12) WIATA LULLA. Jak pozna wiat mistyki Lulla, czowieka sprzed siedmiu stuleci, chrzecijanina poruszajcego si doskonale w wiecie mistyki muzuma skiej? Kluczem otwierajcym bramy niepoznanego wiata jest jzyk. Trzeba wic pozna jzyk, którym posuguje si Rajmund Lull, za którego pomoc opisuje swoje pragnienia i doznania, którym okrela i nazywa tak siebie, jak i Boga – bdcego orodkiem jego de i dziaa , a przede wszystkim jego intymnych dowiadcze duchowych. Dlatego te, aby rozszyfrowa znaczenia imion postaci Amic i Amat oraz pozna ich osobowoci, konieczne jest wejcie w wiat ich egzystencji, opisany przez autora. A jest to przede wszystkim wiat przepojonej mioci relacji osób: czowieka i Boga. Wyjania to sam Rajmund we wstpie do omawianej tu ksigi opiewajcej mio Boga i czowieka. Ksiga ta bya zado uczynieniem probie pewnego eremity, który zwróci si do Blanquerny – gównego bohatera powieci – z prob o napisanie ksiki, która byaby pomocna dla niego i innych eremitów w kontemplacji i pobonoci. Zastanawiajc si nad ksztatem i tematem dziea, kontemplowa sprawy Boe i, dowiadczywszy ekstazy,. 11. aci skie cytaty biblijne przywoywane s w formie oryginalnej zgodnej z opcj edytorów, pozbawionej znaków interpunkcyjnych czy majusku otwierajcych frazy..

(13) 186. ANDRZEJ ZAJ C OFMConv. doszed do przekonania, e napisze Llibre d’amic e amat, ksig, w której „amic to wierny i oddany chrzecijanin, a amat to Bóg” (BL 426). Pó niej przypomnia sobie, e kiedy sysza o ludziach religijnych, cieszcych si uznaniem wród muzumanów, okrelanych mianem sufi. Oni to znaj „sowa mioci i krótkie przykady”, które rozbudzaj pobono ludzi; „sowa te wymagaj wyjanienia, przez które wzrasta zrozumienie, a przez którego wzrost umacnia si i wzrasta wola w oddaniu” (BL 427)12. I wtedy Blanquerna zdecydowa, e w taki wanie sposób napisze swoj ksig. Okazuje si wic, e sami bohaterowie i ich imiona zrodzili si z kontemplacji Boga, a forma literacka ksigi, jej kompozycyjne zaoenia i sposób oddziaywania na czytelnika wypyny z inspiracji sufickiej. W tym miejscu naley zaznaczy , e uwzgldniajc ewidentne inspiracje muzuma skiej mistyki u Lulla, nie naley zapomina , e ten nie przestaje by chrzecijaninem, pozostajc przede wszystkim pod wpywem przekazu biblijnego, wsparty osobistym dowiadczeniem Boga, który jest Trójc i Jednoci i który najwyszy wyraz swojej mioci da w ziemskim yciu i mierci Jezusa, swojego Syna, narodzonego z Maryi Panny. Wystarczy spojrze tylko na niektóre fragmenty, by si o tym przekona : Przyniosa nasza Pani swojego Syna Przyjacielowi, aby ten caowa Mu stopy i aby zapisa w swej ksidze cnoty naszej Pani (15; LAA 432)13. Zapytali Przyjaciela, jaki znak umieci jego Ukochany na swoim sztandarze. Odpowiedzia, e znak umarego czowieka. Zapytali go, dlaczego taki znak uczyni. Odpowiedzia: «Dlatego, e sam by umarym, ukrzyowanym czowiekiem, i dlatego by ci, którzy si chlubi tym, e Go kochaj, wstpowali w jego lady» (97; LAA 452). Midzy Przyjacielem i Ukochanym blisko i oddalenie s tym samym. Bo tak jak czy si woda z winem, tak samo cz si mioci Przyjaciela i Ukochanego. Jak ciepo i jasno , tak cz si ich mioci, i jak istota i istnienie pasuj do siebie i si jednocz (50; LAA 439-440).. Rajmund, przywoujc konkretne prawdy wiary, nie tyle je wyjania, co opowiada o nich w sposób niezwykle zwizy i plastyczny, wskazujc jednoczenie na pragmatyk ich yciowych aplikacji. Kiedy mówi o wcieleniu Syna Boego, który staje si darem dla czowieka, wskazuje od razu na jego odpowied poprzez postaw wdzicznoci i adoracji. Kiedy mówi o mierci 12 13. Wszystkie cytaty z Rajmunda Lulla wedug wasnego przekadu. Pierwszy numer wskazuje na wewntrzn numeracj kolejnych sentencji..

(14) „LLIBRE D’AMIC E AMAT” RAJMUNDA LULLA. 187. na krzyu Jezusa, przypomina o koniecznoci naladowania Jego postawy. Kiedy za mówi w subtelny sposób o Eucharystii, w której celebracji czy si wino z wod, ukazuje prawd o wzajemnej mioci Boga i czowieka, która sprowadza si do jednoci, do zjednoczenia czowieka z Bogiem. Kady z tych przykadów jest potwierdzeniem prawdy o niezwykej mioci Boga, na któr czowiek odpowiada swoj mioci. O takim wanie dowiadczeniu mówi te Benedykt XVI: Logos, pierwotna przyczyna – jest jednoczenie kim, kto kocha z ca pasj waciw prawdziwej mioci. W ten sposób eros zostaje w najwyszym stopniu uszlachetniony, a jednoczenie doznaje takiego oczyszczenia, e stapia si z agape. To pozwala zrozumie , e wczenie Pieni nad Pieniami do kanonu ksig Pisma

(15) witego do szybko znalazo uzasadnienie w tym sensie, e owe pieni miosne opisuj w gruncie rzeczy relacj Boga do czowieka i czowieka do Boga. I tak Pie nad Pieniami staa si, zarówno w literaturze chrzecija skiej, jak i judaistycznej, ródem poznania i dowiadczenia mistycznego, w którym wyraa si istota wiary biblijnej: tak, istnieje zjednoczenie czowieka z Bogiem – pierwotne marzenie czowieka – ale to zjednoczenie nie jest jakim stopieniem si, zatopieniem w anonimowym oceanie Boskoci, ale zwizkiem rodzcym mio , w którym obie strony – Bóg i czowiek – pozostaj sob, a jednak staj si cakowicie jednym: «Ten za, kto si czy z Panem, jest z Nim jednym duchem» – mówi w. Pawe (1 Kor 6, 17) (DCE 11)14.. Treci ksigi Rajmunda jest wanie mio , w której prawdy wiary znajduj swoje ucielenienie i która prowadzi do mistycznego zjednoczenia. W praktyce ycia mio jawi si nie jako wzniosa idea, ale jako konkretne zaangaowanie ze strony czowieka, z jednej strony pene pasji, trudu, wyrzecze , cierpienia, z drugiej za pene pociechy, umocnienia i radoci. Sprawy te powracaj nieustannie w poszczególnych fragmentach ksigi: Takie s wymagania mioci: Przyjaciel ma by wytrway w cierpieniu, cierpliwy, pokorny, peen szacunku, gorliwy, ufny, i gotów jest naraa si na wielkie niebezpiecze stwa dla czci swego Ukochanego. Wymagania za Ukochanego s. 14. Warto zauway , e Rajmund – czerpic inspiracje tak z tekstów biblijnych, jak i sufickich – odznacza si podejciem niezwykle twórczym, pozostajc wierny swoim oryginalnym zaoeniom i przekonaniom. Cho wpywy Pieni nad pieniami obecne w jego dziele mistycznym jest niezaprzeczalny, to jednak nie chodzi w nim o mistyk oblubie cz, ale o mistyk przyja ni (cf. J. Pardo Pastor, 2001: 439-440), któr skdind – podobnie jak mówi Fredric Raurell (2013: 19) o mistyce w. Klary – charakteryzuje nie hierarchiczna relacja zalenoci czy podporzdkowania, ale relacji, w której realizuje si pragnienie penego porozumienia, jednoci, komunii, zjednoczenia..

(16) 188. ANDRZEJ ZAJ C OFMConv. takie: ma by prawdziwy, hojny, miosierny, sprawiedliwy dla swego Przyjaciela (33; LAA 463). «Powiedz, szalony, dlaczego u ciebie tak wielka mio ?» Odpowiedzia: «Duga i niebezpieczna jest droga, któr id i szukam mojego Ukochanego. Z wielkim trudem trzeba mi go poszukiwa i popiesznie trzeba mi i , a nie mógbym dokonywa tego wszystkiego bez wielkiej mioci» (205; LAA 479). Przyjaciel chodzi zamylony po drogach swego Ukochanego, i potkn si, i upad midzy ciernie, które zday mu si by kwiatami, i e s oem mioci (36; LAA 436).. Wczytujc si w przeycia i doznania czowieka, bdcego bohaterem ksigi, mona uchwyci specyfik jego mioci do Boga. Charakteryzuje j bez wtpienia wielkie pragnienie, pasja, zaangaowanie, nieustanne poszukiwanie, gotowo na trud, na cierpienie, na wszystko, by tylko uczci Boga i Jemu si podoba . Wymowny w tym miejscu bdzie fragment dotyczcy najgbszych pragnie tych, którzy kochaj Boga: Mio zaprosia swoich wielbicieli i powiedziaa im, by prosili o dary przez nich najbardziej upragnione i najprzyjemniejsze. I poprosili Mio , by ubraa ich i przystroia w jej ksztaty, aby stali si dla Ukochanego jeszcze bardziej urzekajcy (76; LAA 446).. W postawie bohatera wida te konkretne echo nauczania Jezusa o mioci, o przyja ni, o wiernoci Jego sowom, o ewangelicznych bogosawie stwach. Mona te dostrzec w niej prób odpowiedzi na pytanie o mio , które usysza od Jezusa Piotr, notabene ju po gorzkim dowiadczeniu strachu, wycofania i zanegowania przynalenoci do Jego uczniów i przyjació. Warto wspomnie ewangeliczny opis tej niezwykej rozmowy, w której Piotr na pytanie Jezusa o mio dilectio wydaje si nie odpowiada logicznie, mówic uporczywie o mioci amor. Fragment ten wany jest równie z powodu polskich ekwiwalentów aci skich leksemów denotujcych dwa rodzaje mioci, pomocnych w odpowiedzi na pytanie dotyczce imion postaci wystpujcych w ksidze Lulla: diligere/dilectio – miowa/mio i amare/ amor – kocha/kochanie. (15) cum ergo prandissent dicit Simoni Petro Iesus Simon Iohannis diligis me plus his dicit ei etiam Domine tu scis quia amo te dicit ei pasce agnos meos. (15) A gdy spoyli niadanie, rzek Jezus do Szymona Piotra: «Szymonie, synu Jana, czy miujesz Mnie wicej anieli ci?» Odpowiedzia Mu: «Tak, Panie, Ty wiesz, e Ci kocham». Rzek do niego: «Pa baranki moje!».

(17) „LLIBRE D’AMIC E AMAT” RAJMUNDA LULLA. 189. (16) dicit ei iterum Simon Iohannis diligis me ait illi etiam Domine tu scis quia amo te dicit ei pasce agnos meos. (16) I znowu, po raz drugi, powiedzia do niego: «Szymonie, synu Jana, czy miujesz Mnie?» Odpar Mu: «Tak, Panie, Ty wiesz, e Ci kocham». Rzek do niego: «Pa owce moje!». (17) dicit ei tertio Simon Iohannis amas me contristatus est Petrus quia dixit ei tertio amas me et dicit ei Domine tu omnia scis tu scis quia amo te dicit ei pasce oves meas (HV, J 21). (17) Powiedzia mu po raz trzeci: «Szymonie, synu Jana, czy kochasz Mnie?» Zasmuci si Piotr, e mu po raz trzeci powiedzia: «Czy kochasz Mnie?» I rzek do Niego: «Panie, Ty wszystko wiesz, Ty wiesz, e Ci kocham». Rzek do niego Jezus: «Pa owce moje!» (BT, J 21). Dotychczasowe rozwaania prowadz do konkluzji, której konkretnym efektem powinna by umotywowana propozycja polskiego przekadu tytuu dziea Llibre d’amic e amat, ukazujcego w fascynujcy sposób mistyczny wiat Rajmunda Lulla. Mona wic powiedzie , e tytu – który uwzgldniaby charakterystyk opisywanej przez Lulla relacji mioci z jej biblijnym i pragmatycznym kontekstem oraz ze specyfik imion kochajcych si osób – to Ksiga Przyjaciela i Ukochanego, w której czowiek jest przyjacielem Boga, a Bóg jest ukochany przez czowieka. Nie jest bez znaczenia, e Amic/Przyjaciel kocha Boga nie tylko jako stworzenie, nie tylko jako czowiek, ale jako przyjaciel Boga, tak jak nie jest bez znaczenia, e Amat/Ukochany kochany jest nie tylko habitualn wznios mioci, ale ludzk mioci pen pasji, pragnienia i zaangaowania. Warto doda na koniec, e trudnoci w wyborze ekwiwalentów dla oryginalnych imion postaci wystpujcych w dziele Lulla dotycz bardziej kontekstu i rozumienia poj. w jzyku docelowym ni w jzyku ródowym. Bez wtpienia w polskiej kulturze religijnej z mioci Boga bardziej kojarzy si miowanie ni kochanie, a sam Bóg jawi si bardziej jako umiowany ni ukochany. Jednak odpowied w. Piotra z cytowanego fragmentu biblijnego upowania, by take w polskim jzyku stwierdzi bez obaw, e czowiek – bdcy Przyjacielem Boga – kocha Go mioci amor, i wanie dlatego Bóg jest jego Ukochanym..

(18) 190. ANDRZEJ ZAJ C OFMConv. BIBLIOGRAFIA RÓDA I SOWNIKI Biblia Tysiclecia, http://biblia.deon.pl/, DW: 10.10.2013. Llull Ramon, 2009, Romanç d’Evast e Blanquerna. Editió Urtica d’Albert Soler i Joan Santanach, Palma, Patronat Ramon Llull. (DCE) Benedykt XVI, Encyklika «Deus caritas est», http://www.vatican.va/holy_father/ benedict_xvi/encyclicals/documents/hf_ben-xvi_enc_20051225_deus-caritas-est_pl.html, DW: 10.10.2013. (FA)

(19) wici Franciszek i Klara z Asyu, 2002, Pisma. Wydanie aci sko-polskie, prze. K. Ambrokiewicz, Kraków–Warszawa, Wydawnictwo M. (GL) Colom Mateu Miquel, 1982, Glossari General Lul·lià, vol. I, Mallorca, Editorial Moll. (HV) Hieronymus, Vulgata, http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/ Hieronymus/ hie_v000.html, DW: 10.10.2013. (IA) Ibn Arabi, 2010, Traktat o mioci, przek. J. Wronecka, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. (LAA) Llull Ramon, 2009, Libre de amich e amat, [in:] Romanç d’Evast e Blanquerna. Editió Urtica d’Albert Soler i Joan Santanach, Palma, Patronat Ramon Llull, 428-522. (RL1) Lull Rajmund, 1986, Ksiga o Przyjacielu i o Ukochanym, prze. I. Laskowska, [in:] Antologia mistyków franciszka skich, vol. 2, red. S. Kafel, Warszawa. Akademia Teologii Katolickiej, 252-258. (RL2) Llull Rajmund, [2002], Ksiga o kochanku i ukochanym, prze. B. Sawomirska, Wydawnictwo Spóka Hanzeatycka. (RL3) Llull Ramon, 2003, Ksiga Przyjaciela i Umiowanego. Brewiarz mistyczny, prze. A. Sawicka, Kraków, Ksigarnia Akademicka. (BT) (BL). OPRACOWANIA Gorgo Katarzyna, 2011, «Christianus Arabicus – Rajmund Lull jako pierwszy misjonarz wród muzumanów», [in:] W nurcie franciszka skim, 18, 65-79. Pardo Pastor Jordi, 2001, «Tradición misticoplatónica en el Llibre d’Amic e Amat de Ramon Lllull», [in:] Estudios Eclesiásticos, 76, 437-450. Raurell Fredric, 2013, «Influsso di Origene sulla lettura medievale del Cantico dei Cantici», [in:] Laurentianum, 54, 3-19. Ravasi Gianfranco, 2002, «Amore», [in:] Teologia, red. Giuseppe Barbaglio, Giampiero Bof, Severino Dianich, seria Dizionari San Paolo, Milano, Edizioni San Paolo, 13-36. Sawicka Anna, 2003, Ramon Llull, poeta szalony z mioci, 5-42, [in:] Llull Ramon, Ksiga Przyjaciela i Umiowanego. Brewiarz mistyczny, przek. A. Sawicka, Kraków, Ksigarnia Akademicka. Vitiello Salvatore, 2013, «Eros e Agape. Il contributo di Benedetto XVI», [in:] Communio, 237, 81-88. Wilk Mateusz, 2005, «Wpyw mistyki muzuma skiej na Ksig Miujcego i Umiowanego Ramona Llulla, [in:] Sacrum. Obraz i funkcja w spoecze stwie redniowiecznym, A. PienidzSkrzypczak, J. Pysiak [red.], Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 177-189. Wronecka Joanna, 2010, «Wstp», [in:] Ibn Arabi, 2010, Traktat o mioci, przek. J. Wronecka, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, VII-LIII..

(20) „LLIBRE D’AMIC E AMAT” RAJMUNDA LULLA. 191. « LLIBRE D’AMIC E AMAT » PAR RAYMOND LULL. PROBLÈME DE LA TRADUCTION DES PRÉNOMS DES PERSONNAGES DU TITRE Résumé Une des œuvres des plus connues et lues de Rajmund Lull (1235-1316) est intitulée Llibre d’amic e amat. Ce titre paraît simple mais en réalité il n’est pas univoque et pose des problèmes aux traducteurs polonais. Le prénom du premier personnage qu’est l’homme – amic, est traduit comme przyjaciel, miujcy, ou encore kochanek; le prénom du deuxième qu’est Dieu – amat, est traduit comme ukochany ou umiowany. Lequel de ces mots exprime-t-il le mieux le sens du texte original ? Pour bien saisir le problème, il est nécessaire de faire d’abord l’analyse sémantique du terme catalan et de son étymologie qui prend sa source dans la culture propre au latin. L’œuvre de Lull s’inspire de la Bible, il est donc nécessaire d’étudier le contexte biblique dans lequel nous trouvons différents types d’amour désignés par des termes appropriés. L’analyse pragmatique permet de définir la spécificité des relations entre les personnes liées entre elles par un type donné d’amour. Une réflexion interdisciplinaire sur les prénoms de cette œuvre mystique montre que la convention littéraire n’est pas le fruit du hasard mais qu’elle est située dans l’expérience religieuse concrète et qu’elle a sa propre spécificité aussi bien dans la culture de la langue du départ que dans celle d’arrivée. L’analyse linguistique et biblique est complétée par la proposition des équivalents polonais des prénoms des personnages dans le titre. Traduit par Dorota liwa Mots-clés : Raymund Lull, types d’amour, amitié, mystique, Bible, sufisme, prénom. Sowa kluczowe: Raymund Lull, rodzaje mioci, przyja , mistyka, Biblia, sufizm, imi..

(21)