ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 6 – 2014
TERESA SKUBALANKA*
O DYWERGENCJACH SYSTEMU JZYKOWEGO
Termin dywergencja (niezborno) uywany jest w zasadzie na okrelenie pewnych rónic, które powstaj w wymowie gosek tosamych etymologicz-nie, jak np. ryba, ale [ryp]1. Jednake zjawiska dywergencji winny by rzuto-wane take na inne obszary jzyka w ramach systemu.
Termin system jzykowy, wywodzcy si z koncepcji F. de Saussure’a, wspóczenie definiuje si jako „system znaków, czyli symboli sucych do komunikacji jzykowej”2. Jest on systemem dwuklasowym, skada si z: 1. in-wentarza znaków poszczególnych poj (sownik) i 2. regu dla zbudowania konkretnej wypowiedzi (gramatyka). Elementy jzyka s wzajemnie od siebie bezporednio lub porednio uzalenione, tworzc zwarty ukad opozycji. Pod-stawowe opozycje to: 1. tre : forma, która stanowi istot znaku jzykowego, oraz 2. jednostka : kategoria, wynikajca z dwuklasowego systemu jzyko-wego3.
Tak wane dla istnienia struktury systemu pojcie kategoria rozumie si jako „wszelk grup form, penic okrelon funkcj w systemie”4. Wyrónia si kategorie fonologiczne, gramatyczne oraz leksykalne. Funkcj rozumie si bardzo szeroko, jednake, jak si wydaje, nie kada relacja midzy
Prof. dr hab. TERESA SKUBALANKA – emerytowany pracownik Zakadu Historii Jzyka Pol-skiego i Dialektologii IFP UMCS; adres do korespondencji: Kurantowa 6 m. 24, 20-838 Lublin.
1
Por. Z. G o b, A. H e i n z, K. P o l a s k i, Sownik terminologii jzykoznawczej, War-szawa 1968, s. 146 – dalej STJ. 2 Tame, s. 558. 3 Tame. 4
Rol kategorii w strukturze systemu jzykowego podkrela si w tzw. gramatyce kategorialnej, w glossematyce, por. tame, s. 204.
riami czy ich elementami ma charakter funkcyjny. Zwrot peni funkcj za-kada bowiem aktywny charakter jednego czonu (tzw. terminu) wzgldem drugiego, tymczasem nie wszystkie relacje maj wspóczynnik aktywnoci, np. relacja wspówystpowania.
Typologia kategorii systemowych rysuje si nastpujco:
a) kategorie generyczne, wyjciowe; mona je nazwa priorytetowymi, ak-sjomatycznymi; tworz one fundament systemu; s to: jzyk, gramatyka, sow-nik; jako kategorie drugiego stopnia wystpuj: cz mowy, kolejno za w ra-mach takich dziaów, jak fonologia, morfologia, skadnia, leksykologia, se-mantyka – ich skadniki: fonem, morfem itd.;
b) kategorie opozycyjne (rónicy), np. (goska) zwarta – szczelinowa, go-ska – fonem itd.;
c) kategorie tosamociowe (równoci, podobie stwa), np. synonimia lek-sykalna;
d) kategorie syntetyzujce (kontaminacje, sumy);
e) kategorie neutralizujce (wyzerowujce, elipsy, neutralizacje).
Charakter kategorii wymienionych w punktach a)-e) wynika z charakteru relacji, jakie tworz. Kolejne pojcie konstytutywne systemu, pojcie relacja, zakada taki stosunek, kiedy elementy systemu mog zajmowa to samo miej-sce w cigu wypowiedzeniowym5. Ich przynaleno do systemu jest wa-runkowana ich cechami kategorialnymi. Rysuje si nastpujcy ukad relacji:
a) relacje generyczne, wyjciowe; b) relacje opozycyjne (rónic);
c) relacje tosamociowe (równoci, podobie stwa); d) relacje syntetyzujce (kontaminacyjne);
e) relacje wyzerowujce (neutralizacji, elipsy).
Niezalenie od wymienionych typów istniej relacje, które mona okreli jako relacje wspówystpowania.
Segmenty systemu to jednostki typu funkcjonalnego, jak np. fonemy, mor-femy; mona je rozpatrywa take jako czony relacji wspówystpowania. Trzeba równie mie na uwadze, e w skad systemu mog na stopniu najni-szym, niejako presystemowym, wchodzi te konkretne twory, o substancji fizycznej, takie jak grafemy czy goski. Niektórzy sdz, e równie zdania maj charakter konkretny w cigu wypowiedzeniowym. System tworzy skom-plikowan sie zwizków relacyjnych midzy kategoriami i segmentami.
5
Szczegóowy opis dywergencji systemowych zaczniemy od ukadów gra-ficzno-fonologicznych. Widoczne w nich dywergencje mog by cakowite lub czciowe. Dodajmy jeszcze, e kady ukad jzykowy o charakterze sys-temowym nie jest zbudowany idealnie symetrycznie – jest te ukadem dyna-micznym na skutek dziaania czynników rozwojowych czy rónic regionalnych. Z badania relacji dywergentnych musimy wykluczy takie nieodpowiednioci, które obejmuje jaka zasada: ó – u z zasad wymiany morfologicznej, np. mój – moje; rz – z zasad wymiany morfologicznej, np. wierz – wiara. Natomiast relacja ó – u bez zasady, jak np. który – [ktury], oraz rz – , jak np. rzeka – [žeka], s dywergentne.
W oznaczaniu mikkoci spógosek, np. w wypadku s // mamy zasad: s + i – [], wic dywergencja ogranicza si tu do grafii. Podobnie przy c // , z // i n // . Ubezdwicznienie gosek w rónych pozycjach, np. przed zwar-tymi, w wygosie, jest zjawiskiem czysto fonologicznym, bo zapis tego nie oddaje. Chodzi tu wic o dywergencje czciowe, motywowane zasadami (por. np. ryba – ryb [ryp]). Rozmaite dywergencje powoduje albo mieszanie si wymowy ogólnopolskiej i regionalnej (por. np. formy vel’i // vei), albo te wystpowanie obok siebie cech dawnych i nowych systemu (por. np. do-bremi // dobrymi).
W przywoanych wypadkach mamy relacje opozycyjne i tosamociowe. Nasuwa si pytanie, czy chodzi tu o zbyt wiele, czy o zbyt mao znaków gra-ficznych w stosunku do gosek. Zbyt mao jest znaków, std próby ich mnoenia przez modyfikacje (dodawanie przecinków, kropek, ogonków) lub – w pewnym okresie, kiedy istniay samogoski dugie – podwajanie liter.
W podsystemie sowotwórczym relacje dywergentne zdarzaj si bardzo czsto, zgodnie z przekonaniem, e jest to proces morfologiczny o charakterze bardziej leksykalnym (tzn. nieregularnym i jednostkowym) ni gramatycznym (regularnym i kategorialnym)6. Liczne niezbornoci w zakresie formantów wi-dzimy w takich kategoriach formacji, jak np. zdrobnienia i zgrubienia, por. np. palec – paluszek – paluch, garnek – garnuszek – ale brak *garnuch. Zdrab-niaj si konkreta, lecz nie abstrakta, por. nieistniejce *idejka, *myl tko, *s dek. W obrbie waloryzantów mamy niezborne serie, por. np. gupiec, gu-pek, gupol, ale: mdrzec, mdrek, m drala (nie ma *m dral). Dywergencje wystpuj take w zakresie nazw czonków rodziny, jest np. teciowa, bra-towa, lecz obok stryjenka; siostrzeniec, ale bratanek. Wiele obocznoci
6
duje si te w grupie nazw potraw, por. grochówka obok kartoflanka, kapu-niak, krupnik; ubrówka obok wikapu-niak, jabecznik itp.
Nie ma niemal kategorii sowotwórczej bez dywergencji. W funkcji synte-tyzujcej wystpuj zoenia typu dziewica-bohater obok np. chopoko. Licz-nych przykadów dostarczaj te collectiva (listowie obok licie) czy obocz-noci rodzajowe, jak np. lekarz – lekarka, pose – posanka, doktor – pani doktor. Pewien chaos panuje równie w zapoyczeniach urabianych rónymi formantami, por. magister obok operator itp. Rónie tworzone s nazwy osobowe w opozycji do nieosobowych, por. np. imi (imiona) z nazwiskiem lub bez. Zakres peryfraz nazewniczych jest, ogólnie biorc, ogromny, ale to ju raczej domena sownictwa.
Dywergentnie przedstawia si podsystem fleksyjny jzyka, cho przypisuje mu si struktur bardziej regularn. Ju sam ukad paradygmatów wskazuje niezborno, mamy bowiem jeden typ deklinacji rzeczowników mskich i ni-jakich obok dwu typów deklinacji rzeczowników e skich, por. kobieta – wie. Zachowanie typu mikkotematowych to relikt dawnego ukadu.
Niekiedy take utrzymywanie si w uyciu form dawnych powoduje dywe-rgencj w postaci obocznoci ko cówek, np. w dopeniaczu lp. rzeczowników mskich –a // -u. Podobnie reliktowy charakter maj formy w obocznociach typu zdrów // zdrowy. Róne obocznoci uycia poszczególnych form moty-wowane s istnieniem rónych paszczyzn stylistycznych, tak np. forma chopi wystpuje w opozycji do ludowego i potocznego chopy; formy pochodzce z woacza Jasiu, Stasiu, uywane w mianowniku lp., to oboczne formy po-toczne wspówystpujce z normatywnymi Jasio, Stasio itd.
W ukadzie koniugacji uwag zwraca zasadnicza niezborno odmiany cza-sowników dokonanych i niedokonanych: prosta forma zrobi dla czasu przy-szego wystpuje tylko w koniugacji dokonanych, podczas gdy dla niedokona-nych mamy form zoon bd robi // robi; dla czasowników typu zrobi brak form czasu teraniejszego. Wród form koniugacyjnych wida róne wzory strukturalne: obok form prostych mamy te formy aglutynacyjne, zo-one z formantem -by. Tworzenie form bezosobowych czasownika przebiega rónie: obok wyrae typu grzmi, wita bezosobowo wyraa si systemowo w formach pisze si.
Mno si wtórne uycia, np. bezokolicznik moe wtórnie wystpowa w funkcji rozkanika: Siedzie tam cicho! Bezokolicznik wyraa take form osobow: Poszed do sklepu, aby kupi chleb. Do takich staych wymian na-ley zaliczy równie formy deklinacyjne, np. formy przypadków konkretnych mog peni funkcj przypadków gramatycznych, por. kierowa samochodem
w funkcji dopenienia. Warto zaznaczy przy tym, e w formie przypadków konkretnych mog wystpowa wyraenia przyimkowe.
Do osobliwoci fleksyjnych naley zaliczy tzw. formy supletywne, jak np. czowiek – ludzie, istnienie form bezrodzajowych typu pomiewisko itd.
Podsystem fleksyjny jest – przy wszystkich swych regularnociach – syste-mem równie dynamicznym jak inne podsystemy. Odbywa si tu np. ciga neu-tralizacja pewnych form, niektóre z nich, starsze wychodz z uycia, np. w do-peniaczu lm. forma lekcyj jest zastpowana przez lekcji. Inne zmieniaj kategori czci mowy, jak imiesowy z pochodzenia: pal cy – niepal cy, wierz cy – nie-wierz cy. Kochany w woaczu staje si z imiesowu przymiotnikiem.
Podsystem skadniowy równie zawiera róne dywergentne obocznoci. W relacjach tosamociowych mamy rozmaite konstrukcje oboczne: Jasio i Ka-sia // Jasio z Kasi ; widz biegn cego // widz go, jak biegnie. Natomiast w funkcji neutralizujcej obserwujemy wypadki formalnej elipsy podmiotu, por. Poszli i przynieli, kiedy wystpuje tzw. podmiot domylny.
Inna struktura dychotomiczna to zdania pojedyncze i zoone. Wród zoo-nych wyróniamy zdania powizane stosunkami podrzdnoci i nadrzdnoci oraz zdania wspórzdne. Moliwe s przeksztacenia jednego typu w drugi, z pewnymi modyfikacjami, np. Poszed, aby przynie…// Poszed i przyniós… Formy wyraania czonów zda s dywergentne, np. okolicznik moe by wyraony przez przysówek lub grup nominaln, por. i szybko // i szyb-kim krokiem. Orzeczenie moe by werbalne lub nominalne, z orzecznikiem w formie jest lub nie, por. Jan jest lekarzem // Jan to lekarz. W funkcji przy-dawki wystpuje przymiotnik lub rzeczownik: dobry ojciec // dom ojca. Mamy te róne typy przydawek: dopenieniowe (zabicie wrogów), podmiotowe (lk wrogów) i okolicznociowe (biegi uliczne). Przydawka przymiotnikowa moe wtórnie peni funkcj przysówka (pytali ciekawi), przydawk moe by te przysówek (prawie milioner).
Jak wida, podsystem skadniowy obfituje w róne szczegóowe relacje typu dywergentnego.
Prawdziw domen dywergencji stanowi system sownikowy jzyka oparty na istnieniu kategorii semantycznych. Dostrzegamy ich obecno we wszyst-kich typach relacji: opozycyjnych (np. przy kategoriach rodzajowych), por. posanka // pani doktor; tosamociowych (synonimicznych), por. bogaty // za-sobny; syntetyzujcych (homonimicznych), jak np. zamek ‘budynek’ // zamek ‘urz dzenie’; neutralizacyjnych (przy tworzeniu podkategorii), por. czoo czo-wieka // czoo pochodu, gdzie neutralizuje si znaczenie czci ciaa. Wród przykadów na relacje opozycyjne moemy te wspomnie o opozycji midzy
nazwami osobowymi i nieosobowymi. Osobowo mona sygnalizowa poprzez uycie imienia (imion) czy nazwiska lub ich pocze . Nieosobowo ma odpowiednie sfery formantów.
Niezmiernie bogato przedstawiaj si klasy wyrazów nadrzdnych i pod-rzdnych znaczeniowo (np. opad – deszcz) oraz serie synonimiczne, s one skdind zbudowane dywergentnie, por. np. m dry, przezorny, roztropny, roz-s dny obok gupi, ograniczony, idiota. Bywaj one dugie lub krótkie, np. za-bawa, hulanka, impreza.
Obok synonimów w podsystemie sownikowym funkcjonuj liczne dublety wyrazowe, z których jeden moe by starszy, drugi nowszy (ekskursja // wy-cieczka), rodzimy lub obcy (lekarz // doktor, wydatek // koszt). Rozgraniczenie sfer uycia dubletów wyrazowych niekiedy motywowane jest stylistycznie, np. niwa to poetyzm. Czasem rónice znaczeniowe s minimalne, por. poet. lice // ogpol. twarz. W stylu naukowym zmienia si znaczenie wielu potocz-nych wyrazów, por. np. termin potga.
Wanym ródem dywergencji staj si róne figury stylistyczne (seman-tyczne), np. metafora, metonimia i in., por. burza wosów, róa ‘choroba’, stopa jako jednostka miary itp. System sownikowy dysponuje ponadto wiel-kimi moliwociami tworzenia peryfraz nazewniczych w rodzaju: matura // egzamin dojrzaoci.
Obserwacja procesów dywergencyjnych w rónych podsystemach jzyka dowodzi ich powszechnoci, zarówno w podsystemach wzgldnie symetrycz-nych i regularsymetrycz-nych, np. we fleksji, jak i uwaasymetrycz-nych za nieregularne, np. w pod-systemie sownikowym. Róne s natomiast czynniki powodujce te procesy i róny czas ich trwania w uyciu jzyka.
O DYWERGENCJACH SYSTEMU JZYKOWEGO S t r e s z c z e n i e
Artyku omawia róne typy relacji dywergentnych (tj. zaburzonych) w systemie jzyka. Autorka dochodzi do wniosku, e istniej one we wszystkich podsystemach, przy czym najbardziej nieregularny okazuje si podsystem leksykalny. W pracy podaje si liczne przykady dywergencji. Sowa kluczowe: dywergencja, kategoria, relacja, segment systemu, nieregularno podsystemów
ON DIVERGENCIES WITHIN THE LANGUAGE SYSTEM S u m m a r y
This article discusses various types of divergent (that is disturbed) relations in the language system. It is claimed here that such disturbances are a regular matter of fact in all language strata, yet the lexical level seems the least regular of all. The article shows numerous cases of the divergences in question.
Key words: divergence, category, relation, systemic segment, irregularity of subsystems (strata).
