PIOTR BOLIBOK MARIA ZUBA*
WPYW KRYZYSU FINANSOWEGO
NA SYTUACJ BANKÓW
KOMERCYJNYCH I SPÓDZIELCZYCH
WST P
Zapocz tkowany w Stanach Zjednoczonych w ostatnim kwartale 2006 r. globalny kryzys finansowy wywar silny wpyw na funkcjonowanie rynków finansowych na caym wiecie. Niespotykana od dziesicioleci skala ich zaa-mania w po czeniu z szybk transmisj negatywnych zjawisk do sfery realnej doprowadzia nie tylko do wyst pienia recesji gospodarczej, ale take do istot-nego pogorszenia si sytuacji finansów publicznych wielu krajów wiata, cz z nich doprowadzaj c nawet na skraj bankructwa.
Najsilniejszy negatywny wpyw kryzys wywar na sektory bankowe kra-jów, w których relacja kredytów do depozytów bya najwysza, a wzrost akcji kredytowej by finansowany gównie dugiem zagranicznym1. Cho polski sektor bankowy zosta dotknity skutkami kryzysu w zdecydowanie mniej-szym stopniu, ni miao to miejsce w innych krajach, wpyw zaamania na rynkach finansowych na sytuacj tego sektora, zwaszcza w pierwszej fazie, by wyrany.
Dr PIOTR BOLIBOK – adiunkt Katedry Bankowo ci Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: piotr.bolibok@kul.pl
Dr MARIA ZUBA – adiunkt Katedry Bankowo ci Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: maria.zuba@kul.pl
1
L. C z a r n e c k i, Ryzyko w dziaalnoci bankowej. Nowe spojrzenie po kryzysie, War-szawa: Wydawnictwo Studio EMKA 2011, s. 40.
W strukturze polskiego sektora bankowego wyróni mona dwa zasadni-cze podsektory – banków komercyjnych oraz banków spódzielczych. Specy-fika funkcjonowania kadego z tych podsektorów przekada si moe na zrónicowane reakcje na zjawiska kryzysowe. Banki komercyjne maj zazwy-czaj charakter uniwersalny, z przewaaj cym udziaem dziaalno ci depozy-towo-kredytowej. Prowadz przy tym dziaalno na ogó na znacznie wiksz skal ni banki spódzielcze, oferuj c znacznie wicej usug finansowych dla swoich klientów.
Specyfika dziaalno ci banków spódzielczych wynika z faktu, i podstawy prawne prowadzenia przez nie dziaalno ci tworz zarówno Ustawa Prawo
bankowe2, jak i Ustawa Prawo spódzielcze3 oraz Ustawa o funkcjonowaniu
banków spódzielczych, ich zrzeszaniu si i bankach zrzeszajcych4. W zale-no ci od wysoko ci funduszy wasnych mog one funkcjonowa samodzielnie lub w ramach struktur tworzonych przez banki zrzeszaj ce5. Cho podsektor banków spódzielczych jest bardzo rozdrobniony, a wikszo z nich prowadzi dziaalno na skal lokaln 6, wystpuj w jego ramach take banki posiada-j ce fundusze wasne o warto ci ponad 5 mln EUR, a wic na poziomie powy-ej minimum okre lonego dla banków w formie spóek akcyjnych7. W wik-szo ci wypadków prowadzona przez banki spódzielcze dziaalno obejmuje tradycyjn bankowo depozytowo-kredytow , co równie jest konsekwencj ogranicze naoonych przepisami Ustawy o funkcjonowaniu banków
spó-dzielczych, ich zrzeszaniu si i bankach zrzeszajcych8. Specyfika dziaalno ci banków spódzielczych wynika take ze struktury obsugiwanych klientów, gównie gospodarstw rolnych oraz maych i rednich przedsibiorstw powi -zanych z sektorem rolno-spoywczym oraz uwzgldniania w dziaalno ci ope-racyjnej poza przesankami czysto komercyjnymi take potrzeb wynikaj cych
2
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, t. j. Dz. U. z 2012 r., poz. 1376 ze zm.
3
Ustawa z dnia 16 wrzenia 1982 r. Prawo spódzielcze, Dz. U. z 2003 r., nr 188, poz.
1848 ze zm.
4
Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spódzielczych, ich zrzeszaniu si i bankach zrzeszajcych, Dz. U. z 2000 r., nr 119, poz. 1252 ze zm.
5
Tame, art. 2 i 4.
6
Dziaalno w charakterze banków lokalnych bywa niekiedy traktowana jako swoista misja banków spódzielczych – zob. Bankowo. Podrcznik akademicki, red. W. L. Jaworski, Z. Zawadzka, Warszawa: Poltext 2004, s. 62.
7
Bankowo, red. M. Zaleska, Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck 2013, s. 52.
8
z finansowania rozwoju lokalnego czy przeksztace strukturalnych w rol-nictwie9.
Naturaln konsekwencj wikszej ekspozycji banków komercyjnych na ry-zyka wynikaj ce z sytuacji na wiatowych rynkach finansowych powinno by wcze niejsze i silniejsze odczuwanie skutków turbulencji na wiatowych ryn-kach finansowych. W miar upywu czasu skutki kryzysu coraz silniej od-dziayway take na sfer realn gospodarki, co w wikszym stopniu powinno przekada si na sytuacj banków spódzielczych.
Celem artykuu jest porównanie i ocena wpywu globalnego kryzysu finan-sowego na sytuacj banków komercyjnych i spódzielczych w przekroju klu-czowych charakterystyk ich sytuacji ekonomiczno-finansowej.
W pierwszej cz ci przedstawiono róda i implikacje globalnego kryzysu finansowego dla sytuacji sektora bankowego w Polsce, w nastpnej omówiono róda danych i wykorzystane metody badawcze. Zasadnicza cz artykuu przedstawia wyniki przeprowadzonych analiz wpywu kryzysu na sytuacj funkcjonuj cych w Polsce banków komercyjnych i spódzielczych. Artyku zamyka podsumowanie, w którym omówiono najwaniejsze wnioski wynika-j ce z przeprowadzonych analiz.
2. RÓDA I IMPLIKACJE KRYZYSU FINANSOWEGO DLA SEKTORA BANKOWEGO
róde globalnego kryzysu finansowego mona upatrywa w ekspansywnej polityce pieninej prowadzonej przez amerykask Rezerw Federaln do 2003 r. w odpowiedzi na recesj z 2001 r. Historycznie niski poziom stóp pro-centowych uatwia zaci ganie kredytów hipotecznych, stymuluj c jednocze- nie silny wzrost cen nieruchomo ci. Dodatkowo rozwój sekurytyzacji pakie-tów kredypakie-tów hipotecznych w formie instrumenpakie-tów MBS (ang.
mortgage-bac-ked securities), realizowanej gównie przez rz dowe agencje Federal National
Mortgage Association (pot. Fannie Mae) i Federal Home Loan Mortgage Cor-poration (pot. Freddie Mac), znacz co zwikszy moliwo ci zaci gania takich
9
B. P o l i c h a, Bankowo spódzielcza w drodze do Unii Europejskiej, w: Rynek usug
finansowych w Unii Europejskiej – szanse i wyzwania dla Polski, Pozna: Wydawnictwo
Wyszej Szkoy Bankowej 2004 s. 98; M. S z y s z k o, Banki spódzielcze, w: Porednictwo
finansowe, red. W. PrzybylskaKapu ciska, Warszawa: CeDeWu.pl 2009, s. 94 – za: M. C a
kredytów przez kredytobiorców o niskiej zdolno ci kredytowej lub sabej hi-storii kredytowej (tzw. segment subprime)10. To wa nie sekurytyzacja portfeli kredytowych i rozwój globalnego rynku instrumentów pochodnych, w szcze-gólno ci kontraktów wymiany ryzyka (ang. credit risk swap – CRS) przes -dziy o niespotykanej skali kryzysu11.
Seria podwyek stóp procentowych przez Rezerw Federaln w okresie od 2004 do 2006 r. spowodowaa znacz ce zwikszenie obci e kredytobiorców i silny wzrost udziau kredytów hipotecznych subprime z rozpoznan utrat warto ci, co wpyno na spadek zaufania inwestorów do papierów warto- ciowych emitowanych w wyniku sekurytyzacji tych kredytów. Stanowi ce konsekwencj tych zjawisk zaamanie na rynku kredytów subprime spowodo-wao powane problemy finansowe wielu wiod cych instytucji finansowych na wiecie12, co przeoyo si na zmniejszenie zaufania pomidzy bankami, wzrost kosztów kredytu i spadek pynno ci na rynku midzybankowym w Sta-nach Zjednoczonych i w strefie euro13.
Rosn ca awersja do ryzyka na rynkach pieninych szybko rozprzestrzenia si na inne segmenty wiatowego rynku finansowego, pocz tkowo w formie tzw. ucieczek w stron jako ci (ang. flight to quality) i pynno ci (ang. flight
to liquidity), a w miar podawania informacji o stratach przez kolejne wiod ce
instytucje finansowe, take w formie silnych spadków cen akcji, wzrostu ren-towno ci obligacji skarbowych oraz kursów walut krajów tzw. rynków wschodz cych (ang. emerging markets), w tym Polski14.
Na tle innych rynków sytuacja polskiego sektora bankowego w pierwszej fazie kryzysu przedstawiaa si korzystnie. Funkcjonuj ce na polskim rynku banki nie miay w swoich portfelach tzw. toksycznych aktywów, natomiast gównymi kanaami transmisji zjawisk kryzysowych do polskiego sektora bankowego byy15:
10
N. G. M a n k i w, Macroeconomics, 7thed., New York: Worth Publishers 2010, s. 332.
11
A. S z y s z k a, Behawioralne aspekty kryzysu, „Bank i Kredyt” 40(2009), nr 4, s. 14.
12
M.in. francuskiego BNP Paribas, brytyjskiego Northern Rock, niemieckiego Hypo Real Estate, holendersko-belgiskiego Fortis czy amerykaskich Bear Stearns, AIG, Merill Lynch, Lehman Brothers.
13
M. K o n o p c z a k i in., Kryzys na wiatowych rynkach finansowych – wpyw na rynek
finansowy w Polsce oraz implikacje dla sektora realnego, „Bank i Kredyt” 41(2010), nr 6,
s. 48-53.
14
Tame, s. 50.
15
Polska wobec wiatowego kryzysu finansowego, Warszawa: Narodowy Bank Polski
– kana wa cicielski w postaci zaostrzonej polityki kredytowej banków komercyjnych z dominuj cym udziaem kapitau zagranicznego, zwaszcza w stosunku do klientów korporacyjnych
– po redni kana kredytowy w postaci silnej deprecjacji zotego w stosunku do gównych walut obcych, która przy wysokim udziale denominowanych kredytów mieszkaniowych w portfelach kredytowych banków komercyjnych wpyna negatywnie na jako portfela kredytów hipotecznych
– kana zaufania w postaci obnienia limitów transakcyjnych nakadanych na siebie wzajemnie przez banki, które doprowadzio do znacz cego ograni-czenia obrotów na rynku midzybankowym16
– kana makroekonomiczny w postaci spowolnienia gospodarczego w kra-jach gównych partnerów handlowych Polski, które spowodowao stopniowe wyhamowanie wzrostu w naszym kraju, zwikszenie bezrobocia i pogorszenie jako ci portfela kredytowego banków.
Kana wa cicielski i po redni kana kredytowy oddziayway gównie na sytuacj banków komercyjnych. Banki z dominuj cym udziaem kapitau za-granicznego musiay realizowa zaostrzon polityk kredytow zgodnie z wy-tycznymi spóek macierzystych, które czsto silnie odczuy negatywne skutki pierwszej fazy kryzysu. Banki komercyjne miay równie znacznie wikszy ni banki spódzielcze udzia ekspozycji walutowych w portfelach kredyto-wych.
Dwa kolejne kanay uderzyy ju w oba subsektory rynku bankowego – spa-dek zaufania zwikszy koszt pozyskiwania funduszy na rynku midzybanko-wym i ograniczy moliwo ci zabezpieczania transakcji, natomiast kana makro-ekonomiczny powodowa stopniowe pogarszanie si sytuacji kredytobiorców.
Kilkudziesicioprocentowa deprecjacja zotego w stosunku do gównych walut obcych w ostatnich czterech miesi cach 2008 r. znacz co zwikszya warto naleno ci banków od klientów maj cych kredyty nominowane w wa-lutach obcych oraz ujemn wycen pozycji przedsibiorstw wzgldem banków z tytuu zawartych transakcji pochodnych, zwaszcza opcji walutowych. Nega-tywna wycena opcji spowodowaa znacz ce pogorszenie sytuacji finansowej cz ci przedsibiorstw, a w konsekwencji wzrost odpisów aktualizuj cych warto naleno ci banków z tytuu tych instrumentów17.
16
P. P u c i e n n i k i in., Wpyw wiatowego kryzysu gospodarczego 2007-2009 na rynek
midzybankowy w Polsce, Warszawa: Narodowy Bank Polski 2013, s. 9.
17
Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2008 r., Warszawa: Narodowy Bank Polski
Wzrost niepewno ci na rynku midzybankowym doprowadzi do spadku obrotów instrumentami pochodnymi na stopy procentowe oraz trudno ci w za-bezpieczaniu zajmowanych przez banki pozycji. Spadek pynno ci na rynku swapów walutowych powodowa z kolei trudno ci w pozyskiwaniu finanso-wania w walutach obcych. W nastpstwie wzrostu ryzyka kredytowego kon-trahenta ograniczeniu ulegy take limity kredytowe nakadane na siebie wjemnie przez banki krajowe, skróceniu ulegy take standardowe terminy za-wieranych transakcji. Sytuacja ta doprowadzia do silnego spadku obrotów na rynku lokat midzybankowych, gdy banki byy skonne gównie do przyj-mowania depozytów, a nie udzielania kredytów18.
Eskalacja negatywnych zjawisk na rynkach finansowych przeoya si na pogorszenie nastrojów konsumentów i ograniczenie akcji kredytowej przez banki, co wpyno na osabienie koniunktury gospodarczej w Stanach Zjed-noczonych i Unii Europejskiej. Spowolnienie na rynkach gównych partnerów handlowych Polski przyczynio si do spadku eksportu i obnienia tempa wzro-stu gospodarczego w naszym kraju.
Stopniowy spadek awersji do ryzyka na wiatowych rynkach w 2009 r. nie poskutkowa przywróceniem penych limitów kredytowych nakadanych na siebie wzajemnie przez banki na rynku polskim, co wpywao na utrzymywa-nie si niskiego poziomu obrotów na rynku lokat midzybankowych19.
Niepewno uczestników rynku midzybankowego zacza ponownie nara-sta, gdy na przeomie 2009 i 2010 r. do publicznej wiadomo ci zaczy do-ciera informacje o pogarszaj cej si sytuacji finansów publicznych Grecji. Do 2011 r. kryzys finansów publicznych nasili si take w kilku innych kra-jach UE – Irlandii, Portugalii, Hiszpanii oraz Woszech20. Znacz cy udzia obligacji skarbowych tych pastw w aktywach wielu europejskich banków komercyjnych przyczyni si do ponownego pogorszenia sytuacji w sektorze bankowym. Szybka reakcja UE i MFW w postaci kolejnych pakietów pomo-cowych dla zagroonych bankructwem krajów pozwolia na zagodzenie skali negatywnych zjawisk. Pod koniec 2011 r. Europejski Bank Centralny prze-prowadzi take pierwsz rund 3-letnich operacji refinansuj cych LTRO,
18 K o n o p c z a k i in., dz. cyt., s. 59-60. 19 Tame, s. 66. 20
E. C z i o m e r, Polityczno-prawne aspekty kryzysu zaduenia strefy euro Unii
rientowanych na dokapitalizowanie banków komercyjnych. Pozwolio to na stopniowe odzyskiwanie zaufania pomidzy uczestnikami rynku bankowego21.
3. DANE RÓDOWE I METODY BADAWCZE
Aby umiejscowi ocen skutków globalnego kryzysu finansowego w szer-szym kontek cie czasowym, analiz objto dziesiciolecie 2003-2012. Do podsektora banków komercyjnych zaliczono równie oddziay zagranicznych instytucji kredytowych.
W artykule wykorzystano dane pochodz ce z opublikowanych przez Komi-sj Nadzoru Finansowego Raportów o sytuacji banków za okres 2003-2012 oraz danych miesicznych o rynku bankowym, opracowywanych przez Depar-tament Bankowo ci Komercyjnej i Specjalistycznej oraz Instytucji Patniczych Urzdu Komisji Nadzoru Finansowego22, jak równie Raporty o sytuacji
ekonomicznej banków za okres 2010-2012 przygotowywane przez Warszawski
Instytut Bankowo ci na zlecenie Zwi zku Banków Polskich.
Zastosowane metody badawcze obejmuj wielowymiarow analiz staty-styczno-opisow wykorzystanych danych oraz prezentacj graficzn kluczo-wych wyników w formie wykresów.
4. REAKCJE BANKÓW KOMERCYJNYCH I SPÓDZIELCZYCH NA KRYZYS W WIETLE WYNIKÓW BADA EMPIRYCZNYCH
W objtym analiz okresie zauway mona nieregularny, wzrostowy trend liczby funkcjonuj cych w Polsce banków komercyjnych i oddziaów instytucji kredytowych (rys. 1.). Szczególnie dynamiczny wzrost odnotowano w latach 2005-2008, kiedy liczba tych podmiotów wzrosa o blisko 23%. Po 2008 r. na-stpoway niewielkie wahania zwi zane z procesami konsolidacyjnymi (fu-zjami i przejciami) banków komercyjnych w konsekwencji zaburze wywo-anych eskalacj kryzysu23 oraz wzrostem liczby oddziaów instytucji 21 P u c i e n n i k i in., dz. cyt., s. 15-16. 22 http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013). 23
W 2009 r. doszo do po czenia: Banku BPH S.A. z GE Money Bank S.A., Fortis Bank S.A. z Dominet Bankiem S.A. W 2010 r. po czyy si: Getin Bank S.A. z Noble Bankiem S.A., BPH S.A. z GE Bankiem S.A., Cetelem Bank S.A. z Sygma Banque Societe Anonyme S.A. Oddzia w Polsce, Santander Consumer Bank S.A. z AIG Bank Polska S.A., kupuj c take
wych. W rezultacie na koniec 2012 r. dziaalno w Polsce prowadzio 45 banków komercyjnych i 25 oddziaów instytucji kredytowych.
W podsektorze banków spódzielczych procesy konsolidacyjne przebiegay w bardziej równomierny sposób – ich liczba zmniejszya si w ci gu analizo-wanego okresu o 28 – do 572 na koniec 2012 r.
Rys. 1. Liczba banków komercyjnych i spódzielczych w latach 2003-2012
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
Porównanie wielko ci zatrudnienia w obu analizowanych podsektorach, w przeliczeniu na pene etaty, przedstawiono na rys. 2. Wielko zatrudnienia w bankach komercyjnych zmieniaa si podobnie do zmian w ilo ci podmio-tów prowadz cych dziaalno w tym podsektorze. W 2008 r. osi gno ono szczytowy poziom ponad 150 tys. osób, tj. o 23,0% wyszy ni w 2004 r. Na-silenie procesów konsolidacyjnych oraz restrukturyzacyjnych, bd cych odpo-wiedzi na pogarszanie si warunków rynkowych, zainicjowao ogólny
S.A., BPH S.A. z GE Bankiem S.A., Cetelem Bank S.A. z Sygma Banque Societe Anonyme S.A. Oddzia w Polsce, Santander Consumer Bank S.A. z AIG Bank Polska S.A., kupuj c take wikszo ciowy pakiet akcji BZ WBK S.A. W 2011 r. GBW SA przy czy Mazowiecki Bank Regionalny SA, zmieniaj c nazw na SGB-Bank SA, AIG Bank Polska SA po czy si z Santander Consumer Bankiem SA, ING Bank l ski SA po czy si z ING Bankiem Hipotecznym SA, EFG Eurobank Ergasias SA Oddzia w Polsce przeksztaci si w bank Polbank EFG SA. Allianz Bank Polska SA sta si cz ci grupy kapitaowej Getin Holding jako Get Bank SA. W 2012 r. Bank BZ WBK S.A. po czy si z Kredyt Bankiem S.A, za Raiffeisen Polska S.A. z Polbankiem EFG Polska S.A.
kowy trend zatrudnienia w kolejnych latach, w rezultacie którego liczba pra-cowników podsektora w 2012 r. bya o 5,3% nisza w porównaniu do 2008 r.
W przeciwiestwie do banków komercyjnych podsektor banków spódziel-czych w caym objtym analiz okresie wykazywa dynamiczny wzrost zatrud-nienia ( cznie o 21,4%). Dopiero w obliczu wyranie pogarszaj cej si sytuacji w sferze realnej w 2012 r. wzrost ten uleg wyraniejszemu wyhamowaniu.
Rys. 2. Zatrudnienie w bankach komercyjnych i spódzielczych w latach 2003-2012
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
Dynamika aktywów w obu sektorach w objtym analiz okresie przedsta-wiaa si podobnie. Wyranie silniejszy przyrost aktywów banków komercyj-nych w 2008 r. przypisa mona gównie silnej deprecjacji zotego w stosunku do gównych walut obcych w 2. póroczu tego roku, która przeoya si na wycen bilansow walutowych ekspozycji kredytowych (rys. 3). W bankach komercyjnych kredyty walutowe konstytuoway w analizowanym okresie od 26,6 do 37,8% kredytów ogóem, podczas gdy w bankach spódzielczych miay one marginalny udzia, nie przekraczaj cy 0,1% (tab. 1).
Rys. 3. Aktywa banków komercyjnych i spódzielczych w latach 2003-2012 (w mln PLN) ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013). Tab. 1. Udzia kredytów walutowych w bankach komercyjnych i spódzielczych
w latach 2003-2012 (w %)
Podsektor 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
BK 34,0 26,6 28,6 30,1 27,1 36,9 35,6 36,3 37,8 33,5
BS 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1
Obja nienia: BK – banki komercyjne, BS – banki spódzielcze.
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
W analizowanym okresie widoczne s interesuj ce zmiany w strukturze kre-dytów udzielanych w obu podsektorach (rys. 4. i 5.). W okresie poprzedzaj cym eskalacj kryzysu dynamika akcji kredytowej w segmencie gospodarstw domo-wych (zwaszcza kredytów na cele mieszkaniowe) w bankach komercyjnych bya wyranie szybsza ni w segmencie przedsibiorstw, co przeoyo si na wzrost udziau kredytów dla gospodarstw domowych z 41,6% na koniec 2003 r. do 58,1% kredytów ogóem na koniec 2007 r. W okresie kryzysu dynamika udziau kredytów dla gospodarstw domowych wyranie wyhamowaa, a po 2010 r. nast pi nieznaczny spadek tego udziau – do 65,6% na koniec 2012 r.
450 000 550 000 650 000 750 000 850 000 950 000 1 050 000 1 150 000 1 250 000 1 350 000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 25 000 35 000 45 000 55 000 65 000 75 000 85 000 95 000
Rys. 4. Struktura kredytów banków komercyjnych w latach 2003-2012
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
W przeciwiestwie do banków komercyjnych akcja kredytowa banków spódzielczych systematycznie orientowaa si w kierunku segmentu przedsi-biorstw. Udzia kredytów dla przedsibiorstw w kredytach banków spódziel-czych wzrós z 15,9% w 2003 r. do 30,0% na koniec 2012 r. Wyrane przy-spieszenie tej tendencji nast pio po 2009 r. w zwi zku z zaostrzaniem poli-tyki kredytowej banków komercyjnych, które zwikszyo moliwo ci ekspan-sji banków spódzielczych w tym segmencie.
Rys. 5. Struktura kredytów banków spódzielczych w latach 2003-2012
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
Zmiany wyniku dziaalno ci bankowej obu podsektorów w latach 2003-2012 przedstawia rys. 6. W objtym analiz okresie wzrós on ponad dwu-krotnie. O ile jednak w wypadku banków komercyjnych wzrost ten przebiega do równomiernie, o tyle banki spódzielcze odnotoway wyrany spadek w 2009 r., zwi zany gównie z pogorszeniem wyniku odsetkowego na skutek serii obniek stóp procentowych dokonanych przez NBP na przeomie 2008 i 2009 r. przy jednoczesnym utrzymywaniu si relatywnie wysokiego poziomu stóp procentowych na rynku midzybankowym. Oprocentowanie znacznej cz ci portfela kredytowego banków spódzielczych (gównie kredytów prefe-rencyjnych) byo bowiem ci le powi zane z wysoko ci stóp procentowych NBP, a równolege zaostrzenie konkurencji o depozyty klientów z sektora nie-finansowego spowodowao podwyk stóp procentowych depozytów w ban-kach komercyjnych i konieczno dostosowania si do tych warunków przez banki spódzielcze24.
Rys. 6. Wynik dziaalno ci bankowej banków komercyjnych i spódzielczych w latach 2003-2012 (w mln PLN)
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
Systematyczne zaostrzanie konkurencji pomidzy bankami komercyjnymi a spódzielczymi znalazo wyraz w stopniowym obnianiu rónicy pomidzy mar odsetkow osi gan w obu podsektorach (rys. 7). Spadkowa tendencja
24
Banki 2009. Raport o sytuacji ekonomicznej banków, Warszawa: Warszawski Instytut
mary odsetkowej w bankach spódzielczych bya wyranie szybsza – z naj-wyszego poziomu 5,9 % w 2004 r. obniya si ona do 4,1 % w 2009 r., by w kolejnych latach nieznacznie wzrosn (do 4,3 % 2012 r.)
W latach 2003-2008 mara odsetkowa banków komercyjnych bya stabilna; oscylowaa w granicach 3,1-3,3 % Po wyranym spadku do 2,5 % w 2009 r., w latach 2010-2011 stopniowo wzrastaa (do 2,9 %), jednak w zwi zku z zao-strzaniem konkurencji o klientów w miar spadku dynamiki popytu na kredyty w gospodarce, w 2012 r. ponownie obniya si ona do 2,5 %
Rys. 7. Mara odsetkowa w bankach komercyjnych i spódzielczych w latach 2003-2012 (w %) ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013);
Raporty o sytuacji ekonomicznej banków 2010-2012, Warszawa: Warszawski Instytut Bankowo ci
2011-2013.
Globalny kryzys finansowy wpyn na wyrane zwikszenie salda rezerw i odpisów aktualizuj cych warto aktywów dokonywanych przez banki w obu podsektorach (rys. 8.). W latach 2003-2005 rónica pomidzy tworzo-nymi a rozwi zywatworzo-nymi przez banki rezerwami i odpisami aktualizuj cymi systematycznie spadaa, by w kolejnych dwóch latach si ustabilizowa. W pierwszej fazie kryzysu (2008-2009) widoczny jest wyranie szybszy wzrost tego salda w bankach komercyjnych w porównaniu do banków spó-dzielczych, co naley przypisa zdecydowanie wikszej ekspozycji banków komercyjnych na ryzyko rynkowe i kredytowe wynikaj ce z relatywnie wy-szego zaangaowania w finansowanie segmentu przedsibiorstw. W latach 2010-2011 nadwyka tworzonych rezerw i odpisów nad rozwi zywanymi zna-cznie si obniya, by ponownie lekko wzrosn na koniec 2012 r.
Reakcja podsektora banków spódzielczych na skutki pogarszania si ko-niunktury gospodarczej ujawnia si z opónieniem, w miar transmisji nega-tywnych zjawisk gospodarczych do sfery realnej. Pocz wszy od 2010 r. wi-doczny jest bowiem wyrany wzrost salda rezerw i odpisów aktualizuj cych w tym podsektorze.
Rys. 8. Saldo rezerw i odpisów aktualizuj cych w bankach komercyjnych i spódzielczych w latach 2003-2012 (w mln PLN)
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
Zjawiska te potwierdza równie analiza zmian relacji salda rezerw i odpisów aktualizuj cych warto aktywów do wyniku dziaalno ci bankowej w obu podsektorach (rys. 9). W okresie poprzedzaj cym kryzys (2003-2007) wskanik ten obniy si z 16,0 do 4,3% w bankach komercyjnych oraz z 5,6 do 2,6% w bankach spódzielczych. W latach 2008-2009 odnotowano silny wzrost tego wskanika w bankach komercyjnych (do 27,5%) oraz relatywnie niewielki w bankach spódzielczych (do 3,5%). W kolejnych latach wskanik ten obniy si w bankach komercyjnych do 16,7% w 2012 r., za w bankach spódzielczych systematycznie wzrasta, osi gaj c na koniec 2012 r. poziom 7,7%.
Rys. 9. Relacja salda rezerw i odpisów aktualizuj cych do wyniku z dziaalno ci bankowej w bankach komercyjnych i spódzielczych w latach 2003-2012 (w %)
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
Z uwagi na wyranie mniejsz ekspozycj na bardziej ryzykowny segment przedsibiorstw jako portfela naleno ci od sektora niefinansowego w kach spódzielczych w caym objtym analiz okresie bya lepsza ni w ban-kach komercyjnych (rys. 10). Do 2008 r. poprawia si jako portfela w obu objtych analiz podsektorach, a udzia naleno ci ze stwierdzon utrat war-to ci spad do 4,9% w bankach komercyjnych i 2,8% w bankach spódziel-czych. Nasilanie si negatywnych zjawisk gospodarczych w nastpstwie kry-zysu przyczynio si do ponownego pogorszenia jako ci portfela. Na koniec 2012 r. naleno ci od sektora niefinansowego ze stwierdzon utrat warto ci stanowiy 9,0% naleno ci w bankach komercyjnych i 6,3% w bankach spó-dzielczych.
Rys. 10. Udzia naleno ci od sektora niefinansowego z utrat warto ci w bankach komercyj-nych i spódzielczych w latach 2003-2012 (w %)
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
Porównanie efektywno ci operacyjnej obu podsektorów przy zastosowaniu wskanika relacji kosztów dziaania banku wraz z amortyzacj do wyniku dziaalno ci bankowej (C/I) w caym analizowanym okresie wypada na ko-rzy banków komercyjnych (rys. 11). W podsektorze tym widoczny jest sta-bilny spadek warto ci wskanika C/I z 67,6% w 2003 r. do 49,2% w 2012 r. Tymczasem w bankach spódzielczych przy ogólnej tendencji spadkowej wi-doczne s okresy wzrostu (lata 2005, 2006 i 2009). W rezultacie spadek wskanika C/I w bankach spódzielczych by wyranie wolniejszy (z 75,3% w 2003 r. do 65,7% w 2012 r.). Naley zatem stwierdzi, e w sytuacji dal-szego pogarszania si warunków gospodarczych w sferze realnej nisza efek-tywno operacyjna moe negatywnie wpyn na pozycj rynkow banków spódzielczych wzgldem komercyjnych.
Rys. 11. Wskanik C/I banków komercyjnych i spódzielczych w latach 2003-2012 (w %) ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
Analiza przebiegu zmienno ci wyniku finansowego netto obu podsektorów stanowi syntez omówionych uprzednio zjawisk (rys. 12). W latach 2004-2008 wynik netto podsektora banków komercyjnych wzrós przeszo sze ciokrotnie, osi gaj c blisko 13,0 mld PLN. W tym samym czasie wynik banków komercyj-nych powikszy si nieco ponad trzykrotnie, zbliaj c si do 1,0 mld PLN. Oba podsektory odnotoway istotny spadek wyniku netto w 2009 r., przy czym wy-ranie gbszy (o 40,5%) by on w przypadku banków komercyjnych ni spó-dzielczych (o 23,8%). Podkre li naley jednak, e róda pogorszenia wyniku netto w przypadku kadego z podsektorów byy odmienne.
W wypadku banków komercyjnych wpyny na to gównie wysokie odpisy aktualizuj ce warto aktywów, natomiast w bankach spódzielczych wynikao ono przede wszystkim ze spadku wyniku odsetkowego. W latach 2010-2011 widoczna jest wyranie wysza, dynamika wzrostu wyniku finansowego netto banków komercyjnych ni w przypadku banków spódzielczych, zwi zana za-równo z dalsz popraw efektywno ci operacyjnej, jak i zmniejszeniem salda rezerw i odpisów aktualizuj cych. Dopiero pocz wszy od 2011 r. silniejsza po-prawa wyniku dziaalno ci bankowej pozwolia bankom spódzielczym na przy-spieszenie tempa wzrostu wyniku netto.
Rys. 12. Wynik finansowy netto banków komercyjnych i spódzielczych w latach 2003-2012 (w mln PLN)
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013).
W tab. 2 przedstawiono porównanie warto ci wskaników rentowno ci w bankach komercyjnych i spódzielczych w analizowanym okresie. Dane te potwierdzaj negatywny wpyw kryzysu na oba podsektory.
Tab. 2. Wskaniki rentowno ci banków komercyjnych i spódzielczych w latach 2003-2012 Wskaźnik (w %) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 BK 0,5 1,4 1,6 1,8 1,8 1,6 0,8 1,1 1,3 1,2 ROA BS 1,2 1,8 1,6 1,3 1,5 1,7 1,2 1,1 1,2 1,2 BK 5,4 17,1 20,8 23,1 22,9 21,2 8,2 10,2 13,0 13,0 ROE BS 12,2 18,3 17,6 14,5 17,2 17,4 12,0 11,2 13,1 12,8
ródo: opracowanie wasne na podstawie: Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: KNF 2004-2013; http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/index.html (dostp: 30.04.2013);
Raporty o sytuacji ekonomicznej banków 2010-2012, Warszawa: Warszawski Instytut Bankowo ci
2011-2013.
W wypadku banków komercyjnych niewielki spadek rentowno ci wyst pi ju w 2008 r., jednak przybra on na sile dopiero w roku nastpnym, kiedy to
wskanik ROA obniy si o 0,8 %, a wskanik ROE o 13,0 % w stosunku do 2008 r., osi gaj c odpowiednio 0,8 i 8,2% W latach 2010-2011 zarówno ROA, jak i ROE banków komercyjnych ulegay stopniowej poprawie, gównie dziki mniejszemu obci eniu wyniku finansowego kosztami odpisów aktualizuj -cych.
Banki spódzielcze zareagoway na kryzys z opónieniem, gdy jeszcze w 2008 r. rentowno ich aktywów i funduszy wasnych wzrosa o 0,2 % do poziomu, odpowiednio 1,7% i 17,4%. Pogorszenie rentowno ci w 2009 r. wy-nikao przede wszystkim ze znacznego spadku wyniku odsetkowego, nato-miast w 2010 r. ju z silnego wzrostu salda odpisów aktualizuj cych warto aktywów. Tym samym najnisze warto ci wskaników rentowno ci w pod-sektorze banków spódzielczych od czasu rozpoczcia kryzysu wyst piy w 2010 r. – wskanik ROA wyniós 1,1%, a ROE 11,2%. W latach 2011-2012, podobnie jak w wypadku banków komercyjnych, rentowno ulega stopnio-wej poprawie, by w 2012 r. nieznacznie si obniy, do poziomów 1,2% dla ROA i 12,8% dla ROE.
Podkre li naley take, i o ile w latach bezpo rednio poprzedzaj cych kryzys (2006-2007) banki komercyjne osi gay wyranie wysz rentowno aktywów i funduszy wasnych ni banki spódzielcze, o tyle w trakcie jego trwania doszo do istotnego zblienia tych wskaników.
PODSUMOWANIE
Wyniki przeprowadzonych bada empirycznych potwierdzaj zrónico-wany wpyw globalnego kryzysu finansowego na sytuacj w funkcjonuj cych w Polsce banków komercyjnych i spódzielczych.
W podsektorze banków komercyjnych, pomimo pojawiaj cych si okre-sowo procesów konsolidacyjnych w wyniku negatywnych nastpstw kryzysu, widoczny by wzrostowy trend liczby dziaaj cych na rynku podmiotów. Na-tomiast liczba banków spódzielczych systematycznie si zmniejszaa. Od-mienne reakcje wyst piy równie w obszarze zatrudnienia – w podsektorze banków komercyjnych widoczny by wyrany trend spadkowy, podczas gdy w bankach spódzielczych by on wzrostowy.
Przed rozpoczciem kryzysu w portfelu kredytowym banków komercyj-nych wyranie wzrasta udzia kredytów dla gospodarstw domowych, podczas gdy akcja kredytowa banków spódzielczych bya reorientowana z tego seg-mentu w kierunku bardziej ryzykownego segseg-mentu przedsibiorstw. W
okre-sie kryzysu udzia kredytów dla gospodarstw domowych w bankach komer-cyjnych stopniowo przesta rosn . Natomiast zaostrzenie polityki kredytowej banków komercyjnych wobec przedsibiorstw stworzyo bankom spódziel-czym moliwo ci silniejszego wej cia na ten segment rynku kredytowego, w konsekwencji czego tempo wzrostu udziau kredytów dla przedsibiorstw w strukturze portfela kredytowego banków spódzielczych w okresie kryzysu wyranie si zwikszyo.
Oba podsektory odnotoway w 2009 r. wyrany spadek rentowno ci, przy czym róda tego spadku byy odmienne. W przypadku banków komercyjnych wpyny na to gównie wysokie odpisy aktualizuj ce warto aktywów, na-tomiast w bankach spódzielczych zasadnicz przyczyn by spadek wyniku odsetkowego na skutek obniek stóp procentowych przez NBP przy jednocze-snym utrzymywaniu si wysokiego poziomu stóp na rynku midzybankowym w zwi zku ze spadkiem wzajemnego zaufania banków.
W latach 2010-2011 widoczna bya wyranie wysza ni w przypadku banków spódzielczych, dynamika wzrostu wyniku finansowego netto banków komer-cyjnych, zwi zana zarówno z dalsz popraw efektywno ci operacyjnej, jak i zmniejszeniem salda rezerw i odpisów aktualizuj cych. Dopiero pocz wszy od 2011 r. silniejsza poprawa wyniku na dziaalno ci bankowej pozwolia ban-kom spódzielczym na przyspieszenie tempa wzrostu wyniku netto. Naley podkre li, e wyrany wzrostowy trend salda rezerw i odpisów aktualizuj -cych przy znacznie gorszej efektywno ci operacyjnej w porównaniu z ban-kami komercyjnymi, moe znacz co osabi dynamik poprawy wyniku tego podsektora w przyszo ci.
BIBLIOGRAFIA
Bankowo , red. M. Zaleska, Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck 2013.
Bankowo . Podrcznik akademicki, red. W. L. Jaworski, Z. Zawadzka, Warszawa: Poltext 2004.
C a p i g a M.: Finanse banków, Warszawa: Oficyna a Wolters Kluwer business 2011.
C z a r n e c k i L.: Ryzyko w dziaalno ci bankowej. Nowe spojrzenie po kryzysie, Warszawa: Wydawnictwo Studio EMKA 2011.
C z i o m e r E.: Polityczno-prawne aspekty kryzysu zaduenia strefy euro Unii Europejskiej, „Annales UMCS” sec. K., 19(2012), z. 1, s. 7-26.
K o n o p c z a k M., S i e r a d z k i R., W i e r n i c k i M.: Kryzys na wiatowych rynkach finan-sowych – wpyw na rynek finansowy w Polsce oraz implikacje dla sektora realnego, „Bank i Kredyt” 41(2010), nr 6, s. 45-70.
M a n k i w N. G.: Macroeconomics, 7thed., New York: Worth Publishers 2010.
P u c i e n n i k P., K l i b e r A., K l i b e r P., P a l u s z a k G., P i w n i c k a M.: Wpyw wiato-wego kryzysu gospodarczego 2007–2009 na rynek midzybankowy w Polsce, Warszawa: Narodowy Bank Polski 2013, Materiay i Studia 288.
Polska wobec wiatowego kryzysu finansowego, Warszawa: Narodowy Bank Polski 2009. Raporty o sytuacji banków 2003-2012, Warszawa: Komisja Nadzoru Finansowego 2004-2013. Raporty o sytuacji ekonomicznej banków 2010-2012, Warszawa: Warszawski Instytut
Banko-wo ci 2011-2013.
Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2008 r., Warszawa: Narodowy Bank Polski 2010. S z y s z k a A.: Behawioralne aspekty kryzysu, „Bank i Kredyt” 40(2009), nr 4, s. 5-30. Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spódzielczych, ich zrzeszaniu si
i bankach zrzeszaj cych, Dz. U. z 2000 r., nr 119, poz. 1252 ze zm.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, t. j. Dz. U. z 2012 r., poz. 1376 ze zm. Ustawa z dnia 16 wrze nia 1982 r. Prawo spódzielcze, Dz. U. z 2003 r., nr 188, poz. 1848 ze zm.
THE IMPACT OF FINANCIAL CRISIS
ON SITUATION OF COMMERCIAL AND COOPERATIVE BANKS S u m m a r y
The consequences of the global financial crisis have significantly affected the situation of the banking sector all over the world. Clearly distinguished subsectors of commercial and co-operative banks in the Polish banking sector have responded to these circumstances in different ways, due to the specificity of the banking activities conducted by them.
The paper compares and assesses the impact of the global financial crisis on the commer-cial and cooperative banks subsectors in Poland in the key aspects of their economic position. In order to demonstrate a broader context of the discussed phenomena, the analysis covered the period from 2003 to 2012.
The obtained empirical results confirm a diverse impact of the crisis on the position of each subsector. The commercial banks, being more exposed to the risks associated with the situation in the global financial markets, were affected by the first stage of the crisis earlier and to much higher extent than the cooperative banks. As the trust between banks gradually eroded and the transmission of adverse phenomena to the real sector of the economy proceeded, the crisis has affected also the cooperative banks subsector.
Sowa kluczowe: kryzys finansowy, banki komercyjne, banki spódzielcze. Key words: financial crisis, commercial banks, cooperative banks.
