Czasy Now ożytne tom 11/1997 Periodyk p o św ię c o n y dziejom polskim i p o w sz ec h n y m od XV d o XX w ieku
T om asz K em pa (Toruń)
M ikołaj K rzysztof R adziw iłł „S ierotk a” a unia brzeska
P o c z ą tk i fu n k c jo n o w a n ia K o śc io ła u n ic k ie g o w R z e c z y p o sp o lite j, p o w sta łe g o w w y n ik u un ii b rz e s k ie j 1 5 9 5 /9 6 ro k u , b y ły c z a se m c ię ż k ic h p ró b i b o le sn y c h d o św ia d c z e ń d la ty ch sp o ś ró d p ra w o sła w n y c h , k tó rz y o p o w ie d z ie li się p o stro n ie unii. P rzed n o w y m K o śc io łe m p ię trz y ło się w ie le tru d n o śc i. J u ż s p o s ó b p rz e p ro w a d z e n ia u n ii, p rz e d e w sz y stk im b rak sz e rsz y c h k o n su lta c ji w śró d p ra w o sła w n y c h p rz e d je j o sta te c z n y m u rz e c z y w is tn ie n ie m , w p ły n ął na fa k t nie u z n a n ia unii p rz e z w ię k sz o ś ć sił o d g ry w a ją c y c h is to tn ą ro lę w p ra w o sła w iu w R z e c z y p o sp o lite j. W o p o z y c ji d o unii stan ęli: n a jb o g a ts z y m a g n a t w p a ń stw ie p o ls k o -lite w s k im , a z a ra z e m o p ie k u n i m e c e n a s C e rk w i - w o je w o d a k ijo w s k i K o n sta n ty O stro g sk i, o śro d k i in te le k tu a ln e j o d n o w y p ra w o sła w ia sk u p io n e w o k ó ł b ra c tw c e rk ie w n y c h w W iln ie o ra z w e L w o w ie, z d e c y d o w a n a w ię k sz o ś ć k la s z to ró w z Ł a w r ą P e c z e rs k ą na czele. U nici nie o trz y m a li te ż w y s ta rc z a ją c o m o c n e g o w sp a rc ia ze stro n y rz y m sk ic h k a to lik ó w w P o lsc e , w ty m ta k ż e d u c h o w n y c h , i to p o m im o n ie u sta n n y c h sta ra ń o to p o p a rc ie ze stro n y k u rii rz y m sk ie j i je j w y sła n n ik ó w w R z e c z y p o sp o lite j. W śró d e p is k o p a tu ty lk o kilk u b is k u p ó w (b isk u p łu ck i B e rn a rd M a c ie jo w sk i, b is k u p k ra k o w sk i k a rd y n a ł Je rz y R a d z iw iłł, a rc y b isk u p lw o w sk i Ja n D y m itr S o lik o w s k i)1 w łą c z y ło się sz e rz e j w sp ra w y u n ijn y c h p rz y g o to w a ń , a p o te m w y s tę p o w a ło c z y n n ie w o b ro n ie unii. N a jle p s z y m p rz y k ła d e m , w ja k i sp o s ó b rz y m s k o k a to lic c y b is k u p i tra k to w a li K o śc ió ł u n ick i j e s t ich zn a n y sp rz e c iw w k w estii w łą c z e n ia w ła d y k ó w u n ic k ic h d o sen atu , w y ra ż o n y p o m im o n a le g a ń w tej sp ra w ie c z y n io n y c h z e stro n y p a p ie s tw a 2. N ic w ię c d z iw n e g o , że n a w e t c z ę ść sam y ch tw ó rc ó w unii ze stro n y p ra w o sła w n e j (d o ty c z y to p rz e d e w sz y stk im w ię k sz o ś c i w ła d y k ó w ) stra c iła c h ę ć d o a k ty w n e g o d z ia ła n ia na rz e c z ro z s z e rz a n ia się w p ły w ó w K o śc io ła , k tó re g o sta li się c z ło n k a m i ’.
P ra w d z iw ie n ie z m o rd o w a n y m b o jo w n ik ie m o u n ię, s z c z e g ó ln ie w o b e c sto su n k o w o s o lid a rn y c h w y stą p ie ń a n ty u n ic k ic h p ra w o sła w n y c h i p ro te sta n tó w , p o z o s ta ł w ła d y k a w ło d z im ie rs k i, p ó ź n ie j m e tro p o lita k ijo w sk i, A d a m (im ię z a k o n n e H ip a c y ) P o ciej. N ie m a l n ie u s ta n n ie sła ł on a la rm u ją c e listy d o k ró la Z y g m u n ta III, d o R zy m u c z y te ż do k a to lic k ic h m a g n a tó w s p rz y ja ją c y c h unii, by w y w a lc z y ć k o n k re tn e k o rz y śc i d la sw eg o K o śc io ła , j a k i d la u rz ę d u m e tro p o lity . W ła ś n ie w je g o p is m a c h m o ż n a b o d a j n a jp e łn ie j d o s trz e c tru d n o śc i, ja k ie tra p iły K o śc ió ł u n ick i i je g o p a ste rz y w p ie rw s z y c h latach fu n k c jo n o w a n ia unii. W listach P o c ie ja w id a ć z a ra z e m w y ra ź n ie żal i ro z g o ry c z e n ie sp o w o d o w a n e sła b y m w sp a rc ie m un ii p rz e z K o śc ió ł rz y m sk o k a to lic k i o ra z c z ę sty m tra k to w a n ie m u n itó w ja k o g o rs z y c h k a to lik ó w 4.
U n ici m o g li ty lk o c z ę śc io w o liczyć n a p o m o c k ró la. Z y g m u n t III, c h o ć w y ra ź n ie sp rz y ja ł u n ii, n ie w k a ż d y m m o m e n c ie , w o b e c z n a c z ą c e j n ad al p o z y c ji se n a to ró w i p o słó w p ro te s ta n c k ic h (w m n ie jsz y m sto p n iu p ra w o sła w n y c h ) o ra z n a p ię te j sy tu acji w e w n ę trz n e j w R z e c z y p o sp o lite j, m ó g ł so b ie p o z w o lić n a b e z p o ś re d n ie p o p a rc ie u n itó w . S tą d te ż o lb rz y m ie z n a c z e n ie d la d a ls z e g o ro z w o ju K o śc io ła u n ic k ie g o m iało
-w s p a rc ie u d z ie lo n e u n ito m p rz e z c z ę ść m a g n a tó -w lite-w sk ich i k o ro n n y c h . S z c z e g ó ln ie p o ż ą d a n a b y ła p o m o c ze stro n y n a jb a rd z ie j w p ły w o w y ch m o ż n y c h . C i b o w ie m m ogli z a p e w n ić s k u te c z n ą o b ro n ę K o śc io ło w i u n ic k ie m u tam w s z ę d z ie , g d z ie się g a ły ich w p ły w y . N ie w ą tp liw ie p o m o c ze stro n y w ła d z R z e c z y p o sp o lite j (s z c z e g ó ln ie sam e g o k ró la Z y g m u n ta III) o ra z św ie c k ic h m a g n a tó w m iała k lu c z o w e z n a c z e n ie d la p rz e trw a n ia K o śc io ła u n ic k ie g o w p ie rw sz y m o k re s ie j e g o istn ie n ia , w k o ń c u X V I i p ie rw s z y c h latach X V II w iek u .
W g ru p ie m a g n a tó w , k tó rz y a k ty w n ie w łą c z y li się w d z ie ło p o m o c y u n ito m , zn a le ź li się p rz e d e w sz y stk im m a g n a c i k a to lic c y , (w w ię k sz o ś c i św ie ż o n a w ró cen i na k a to lic y z m ): k a n c le rz litew sk i L ew S a p ie h a 5, k a sz te la n k ra k o w sk i Ja n u s z O s tro g s k i6, h e tm a n p o ln y k o ro n n y S ta n isła w Ż ó łk ie w s k i7, w o je w o d a n o w o g ró d z k i T e o d o r S k u m in T y s z k ie w ic z 8 o ra z w o je w o d a tro c k i (p ó ź n ie js z y w ile ń s k i) M ik o ła j K rz y s z to f R ad ziw iłł „ S ie r o tk a ” . N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że w p ierw szy m o k re s ie is tn ie n ia K o ś c io ła u n ic k ie g o n a z ie m ia c h P o lsk i i L itw y n a jw ię k s z e g o w s p a rc ia s p o ś ró d tej g ru p y m a g n a tó w u d zielili un ii L ew S a p ie h a o ra z M ik o ła j K rz y s z to f R a d z iw iłł „ S ie ro tk a ” . S a p ie h a je d n a k ż e , z ra c ji p e łn io n y c h p rz e z sie b ie fu n k c ji p u b lic z n y c h , c z ę sto p rz e b y w a ł p o z a L itw ą i nie w k a ż d e j sy tu a c ji m ó g ł słu ż y ć p o m o c ą K o śc io ło w i u n ic k ie m u . W w ie lu sp ra w a c h c h o d z iło b o w ie m o m o ż liw ie s z y b k ą in te rw e n c ję . S tąd m ię d z y in n y m i sz c z e g ó ln a ro la w d z ia ła n ia c h n a rz e c z un ii M ik o ła ja K rz y sz to fa R a d z iw iłła , k tó ry w d z ia ła ln o ś c i p u b lic z n e j nie b y ł ta k a k ty w n y j a k S a p ie h a , g o rliw o ś c ią re lig ijn ą je d n a k z a p e w n e go p rz e w y ż sz a ł. P o ciej n ie w a h a ł się n a w e t u ży ć w o d n ie s ie n iu d o R a d z iw iłła (c h y b a je d n a k z p e w n ą p rz e s a d ą ) o k re ś le n ia „ a u to r S a n c ta e U n io n is” 9. N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że M ik o ła j K rz y s z to f R a d z iw iłł „ S ie ro tk a ” n a le ż a ł d o g ro n a ty ch k o n w e rty tó w , k tó rz y p rz e s z li n a rzy m sk i k a to lic y z m w p ełn i św ia d o m ie , nie d la d o ra ź n y c h c e ló w o so b isty c h . P o rz u c ił on idee re fo rm a c ji, g d y sp o d z ie w a n o się p o w s z e c h n ie , ż e w p rz y s z ło śc i p rz e jm ie p rz y w ó d z tw o n ad o b o z e m ró ż n o w ie rc z y m n a L itw ie p o sw o im o jc u M ik o łaju R a d z iw ille „ C z a rn y m ” . J e g o k o n w e rs ja n a s tą p iła w sz c z y to w y m m o m e n c ie ro zk w itu re fo rm a c ji w W ie lk im K się s tw ie L itew sk im (1 5 6 6 r.) i s ta ła się b o d ź c e m d la w ielu d a ls z y c h p o w ro tó w d o K o śc io ła rz y m sk ie g o w śró d litew sk ich m a g n a tó w . W k ró tc e w ięc, z a m ia s t p rz y w ó d z tw a nad lite w sk im i d y sy d e n ta m i, „ S ie ro tk a ” sta ł się lid e re m św ieck ich k a to lik ó w na L itw ie i sy m b o le m triu m fu p o try d e n c k ie g o K o śc io ła . W sz e c h s tro n n ie w y k sz ta łc o n y , o c z y ta n y w P iśm ie Ś w ięty m , u m ie ją c y ż y w o i s k u te c z n ie b ro n ić sw o ich re lig ijn y c h ra c ji, b y ł R a d z iw iłł je d n y m z n a jg o rliw sz y c h p ro p a g a to ró w id eo lo g ii „ n o w e g o ” , z re fo rm o w a n e g o K o śc io ła k a to lic k ie g o . P o d j e g o w p ły w e m p rz e sz li n a k a to lic y z m je g o b ra c ia , ż o n a , te ś c io w a . L ista ta z a p e w n e nie j e s t p ełn a. W sz y s tk ie je g o c z y n y n a p o lu re lig ijn y m słu ż y ły u m a c n ia n iu lub ro z s z e rz a n iu w p ły w ó w k ato lic y z m u i p o d e jm o w a n e b y ły z p e łn ą ś w ia d o m o ś c ią te g o fak tu . T a k a te ż b y ła m o ty w a c ja d z ia ła ń „ S ie r o tk i” p o d e jm o w a n y c h n a rz e c z un ii K o śc io ła p ra w o sła w n e g o z rz y m sk o k a to lic k im .
R a d z iw iłł z e tk n ą ł się s to su n k o w o w c z e śn ie z id e ą p o łą c z e n ia c h rz e ś c ija ń stw a z a c h o d n ie g o z e w sc h o d n im . J e s z c z e j a k o e w a n g e lik , p o d c z a s s tu d ió w n a u n iw e rsy te c ie w T y b in d z e w latach 1 5 6 4 -5 , m u s ia ł sły sz e ć c o ś o u n ijn y c h p la n a c h p ro te sta n tó w w z g lę d e m o rto d o k só w , s k o ro je g o n a u c z y c ie le m b y ł ta m m ię d z y innym i M a rtin C ru siu s, św ie tn y filo lo g , p ro fe s o r g re c y s ty k i, p ó ź n ie jsz y k o re s p o n d e n t p a tria rc h y k o n s ta n ty n o p o lita ń s k ie g o J e re m ia s z a II. T en z n a w c a d z ie ł S o fo k le sa , T u k id y d e sa , H o m e ra , A ry s to te le s a i G a le n a u w a ż a ł z re s z tą R a d z iw iłła z a je d n e g o ze sw ych n a jz d o ln ie js z y c h u c z n ió w , d e d y k u ją c m u te ż je d n ą z e sw y ch k s ią ż e k 10. W p ó ź n ie jsz y c h la ta c h „ S ie ro tk a ” ju ż ja k o k a to lik p o p ie ra ł la n s o w a n ą w R z e c z y p o sp o lite j p rz e z je z u itó w
-ideę p o w ro tu d o unii flo re n c k ie j. T o w ła śn ie z w ile ń sk ie j d ru k a rn i R a d z iw iłła w y szła k sią ż k a , k tó ra s ta ła się na g ru n c ie p o ls k o -lite w s k im p ie rw sz y m w a ż n y m g ło s e m d o ty c z ą c y m unii k a to lik ó w z p ra w o sła w n y m i. C h o d z i o c z y w iśc ie o d z ie ło P io tra S k arg i „O je d n o ś c i K o śc io ła B o ż e g o p od je d n y m p a ste rz e m i o g re c k ie m o d tej je d n o ś c i o d s tą p ie n iu ” (W iln o 1 5 7 7 )" . K sią ż k a ta b e z w ą tp ie n ia p o b u d z iła d o d z ia ła ń n a rz e c z je d n o ś c i k o ś c ie ln e j a k ty w n ie js z ą c z ę ść k a to lik ó w w P o ls c e i n a L itw ie o ra z p rz y n io sła p ew ien o d d ź w ię k (g łó w n ie n eg aty w n y ) w ś ro d o w isk u cerk ie w n y m . „O je d n o ś c i K o śc io ła B o ż e g o ” n ie by ło je d y n y m d ru k ie m , ja k i w y sz e d ł z ty p o g ra fii ra d z iw iłło w sk ie j w W iln ie i d o ty k a ł te m a ty k i u n ijn e j. W k ró tc e w y d ru k o w a n o tam d z ie łk o p a tria rc h y k o n s ta n ty n o p o lita ń s k ie g o G e n n a d io sa I (J e rz e g o S c h o la rio sa ) „ In te rro g a tio n e s et re s p o n s io n e s , de p ro c e s s io n e S p iritu s S an cti a P a tre e t filio , d e su m p ta e , ac b re v io re et d ilu c id io re o rd in e d ig e s ta e ” , z k o m e n ta rz e m p ra w d o p o d o b n ie A n to n io P o sse w in a , la n s u ją c e p u n k t w id z e n ia K o śc io ła k a to lic k ie g o na k w e stię p o c h o d z e n ia D u c h a Ś w ię te g o 12. M ik o ła j K. R a d z iw iłł z n a ł d o b rz e je d n e g o z g łó w n y c h tw ó rc ó w unii b rz e s k ie j, A d a m a P o c ie ja . T en o sta tn i u w a ż a ł się z a w y c h o w a n k a d o m u ra d z iw iłło w s k ie g o l j . R a d z iw iłł z k o lei n a z w a ł w 1595 r. P o c ie ja sw o im blisk im p rz y ja c ie le m o d w ie lu la t14.
P o c ie j z a n im z o s ta ł w ła d y k ą w ło d z im ie r s k o -b r z e s k im p ia s to w a ł u rząd k a sz te la n a b rz e s k ie g o . M im o sw ej p ro te sta n c k ie j p r z e s z ło ś c i15, j u ż ja k o p ra w o sła w n y był p o z y ty w n ie p o s trz e g a n y p rz e z k a to lik ó w ze w z g lę d u na je g o p ro u n ijn e p o g lą d y . W 1588 ro k u b is k u p łu c k i B e rn a rd M a c ie jo w sk i w y ra ż a ł się o ó w c z e sn y m sę d z i b rz e sk im (P o c ie ju ) ja k o o s p rz y ja ją c y m u n ii16. S tąd z a p e w n e n ie b y ło d z ie łe m p rz y p a d k u , że po śm ie rc i w ła d y k i w ło d z im ie rsk ie g o M e le c e g o C h re p to w ic z a -B o h u rz y ń s k ie g o na p o c z ą tk u 1593 ro k u , z a ró w n o św ieck i p rz y w ó d c a p ra w o sła w n y c h w R z e c z y p o sp o lite j K o n sta n ty W asy l O stro g sk i, j a k i p rz y w ó d c a k a to lik ó w n a L itw ie M ik o łaj K rz y s z to f R a d z iw iłł „ S ie r o tk a ” , z g o d n ie p o p a rli k a n d y d a tu rę P o c ie ja n a to p ra w o sła w n e b is k u p s tw o '7. O b a j b o w iem ch c ie li re a liz o w a ć u n ijn e p lan y . O stro g sk i sw ó j, w k tó ry m u n ia m ia ła o b ją ć c a ły ó w c z e sn y p ra w o sła w n y ś w ia t'8. „ S ie ro tk a ” z aś g o tó w b y ł p o p rz e ć k a żd y p ro je k t unii, k tó ry z y sk a a k c e p ta c ję h ie ra rc h ó w k a to lic k ic h w R z e c z y p o sp o lite j, a p rz e d e w sz y stk im p a p ie ż a . W iz ja u nii, k tó r ą w o je w o d a k ijo w sk i p rz e d s ta w ił P o c ie jo w i z o sta ła je d n a k p rz e z n ie g o o d rz u c o n a ja k o n ie re a ln a d o u rz e c z y w is tn ie n ia . S k u tk iem te g o s ta ło się w y łą c z e n ie w o je w o d y k ijo w s k ie g o z n e g o c ja c ji d o ty c z ą c y c h unii p ro w a d z o n y c h w la ta c h 1 5 9 4 -5 p rz e z p rz e d s ta w ic ie li e p is k o p a tu p ra w o s ła w n e g o w R z e c z y p o sp o lite j (P o c ie j, w ła d y k a łu c k o - o s tr o g s k i C y ry l T e rle c k i) z re p re z e n ta n ta m i k a to lik ó w (a rc y b is k u p lw ow ski Jan D y m itr S o lik o w sk i, b isk u p łu ck i B ern ard M a c ie jo w sk i, P io tr S k arg a).
W p rz e c iw ie ń s tw ie d o O stro g sk ie g o „ S ie ro tk a ” c a ły c z a s b y ł in fo rm o w a n y p rz e z P o c ie ja o p rz e b ie g u u n ijn y ch ro zm ó w . Ś w ia d c z y o ty m c h o ć b y list w ład y k i w ło d z im ie rs k ie g o d o R a d z iw iłła , p isa n y w d n iu p o d p is a n ia p rz e z b is k u p ó w p ra w o sła w n y c h i p rz e d s ta w ic ie li K o śc io ła rz y m sk ie g o d e k la ra c ji z a w ie ra ją c e j w aru n k i, na k tó ry c h m ia ła d o jś ć d o sk u tk u u n ia (11/21 c z e rw c a 1595 r o k u ) 19. Ich a k c e p ta c ja p rz e z o b ie stro n y o z n a c z a ła fa k ty c z n e p o ro z u m ie n ie , c o d o o d d a n ia w ła d y k ó w m e tro p o lii k ijo w s k ie j p o d p a p ie s k ą z w ie rz c h n o ś ć . T e ra z n a le ż a ło je d y n ie c z e k a ć na fo rm a ln e z a tw ie rd z e n ie w a ru n k ó w p rz e z k ró la Z y g m u n ta III, co w k ró tc e n a s tą p iło (17 sie rp n ia ), o ra z p rz e z p a p ie ż a K le m e n sa V III. A b y z re a liz o w a ć te n o sta tn i cel m ieli u d ać się d o R zy m u P o ciej i T e rle c k i. S tąd te ż w ła d y k a w ło d z im ie rsk i, in fo rm u ją c „ S ie ro tk ę ” o sz c z ę ś liw y m z a a k c e p to w a n iu p rz e z a rc y b is k u p a S o lik o w s k ie g o w a ru n k ó w
-w y su -w a n y c h p rz e z e p is k o p a t ru sk i, p ro s ił g o je d n o c z e ś n ie o fin a n so -w e -w sp a rc ie w y ja z d u do R zy m u , „ b o ja k o o b a c z ą , ta k c ię p isać b ę d ą i rz e k ą , ato li ja k iż c i kalek i [...] p rz y s ła n o d o n a s” 20. P o d o b n ą p ro ś b ę P o ciej p rz e d s ta w ił z a p o ś re d n ic tw e m R a d z iw iłła k ró lo w i Z y g m u n to w i. M o ty w o w a ł j ą s z c z u p ło ś c ią d o c h o d ó w w ła d y c tw je g o i T e rle c k ie g o , tw ie rd z ą c , ż e m u si w rę c z d o p ła c a ć ze sw o ic h p ry w a tn y c h d ó b r do u trz y m y w a n ia p o d le g ły c h m u p a ra fii w n ależ y ty m p o rz ą d k u 21. W k o le jn y m p iśm ie w ła d y k a w ło d z im ie rsk i in fo rm o w a ł w o je w o d ę tro c k ie g o (M . K. R a d z iw iłła ) o w y je ź d z ie d o K ra k o w a na s p o tk a n ie z k ró le m i n u n c ju sz e m M a la s p in ą (p rz e d w y ja z d e m d o R zy m u ), „ a c o ta m sp ra w ie m y n ie z a n ie c h a m W M sw e m u M iło śc iw e m u P anu o w sz y tk im o z n a jm ić ” 2.
O sta te c z n ie „ S ie ro tk a ” w s p o m ó g ł fin a n so w o w y ja z d w ła d y k ó w d o R zym u, p rz e z n a c z a ją c na te n cel 3 0 0 flo re n ó w 2j. Z a o p a trz y ł te ż p ra w o sła w n y c h b is k u p ó w w list p o le c a ją c y d o p a p ie ż a , w k tó ry m p ro s ił o ła s k a w e p rz y ję c ie w ła d y k ó w . S z c z e g ó ln ie c ie p ło w y ra z ił się w ty m p iś m ie o P o c ie ju , p rz e d s ta w ia ją c g o j a k o sw e g o d o b re g o p rz y ja c ie la , a z a ra z e m fa k ty c z n e g o a u to ra unii z e stro n y e p is k o p a tu p ra w o sła w n e g o , k tó ry uczy n i w sz y stk o , b y p o łą c z y ć R u sin ó w ze S to lic ą A p o sto lsk ą . O d p o w ie d z ia ł „ S ie r o tc e ” k a rd y n a ł San S e v e rin o , c h w a lą c P o c ie ja i T e rle c k ie g o z a ich n ie p o s p o litą p o b o ż n o ś ć i stw ie rd z a ją c , ż e z e w z g lę d u na „ S ie ro tk ę ” b ę d z ie im o k a z y w a ł je s z c z e w ię k s z ą ż y c z liw o ś ć 24.
R a d z iw iłł p o d ją ł te ż s ta ra n ia , by p rz e k o n a ć d o unii K o n s ta n te g o O stro g sk ie g o . W o je w o d a k ijo w sk i w ie d z ia ł, j a k ś w ia d c z y o ty m je g o k o re s p o n d e n c ja z P o c ie je m , o to c z ą c y c h się w k o ń cu 1594 i n a p o c z ą tk u 1595 ro k u n e g o c ja c ja c h u n ijn y c h . W ła d y k a w ło d z im ie rsk i sta ra ł się je d n a k p rz e d s ta w ia ć O stro g sk ie m u ro z m o w y z k a to lik a m i ja k o nie z a a w a n so w a n e i n ie w ią ż ą c e ża d n e j ze stro n . P ó ź n ie j, o b a w ia ją c się g n iew u w o je w o d y k ijo w s k ie g o , p ró b o w a ł z a ta ić p rzed nim fak t p o d p is a n ia p rz e z w ła d y k ó w o s ta te c z n e j d e k la ra c ji z g o d y n a u n ię, c o ty m b a rd z ie j n a sta w iło n e g a ty w n ie O s tro g s k ie g o do p rz y g o to w a n e g o z je d n o c z e n ia o b u K o ś c io łó w 23. O s k a rż y ł on P o c ie ja , T e rle c k ie g o i m e tro p o litę k ijo w s k ie g o M ic h a ła R a h o z ę o „ sk ry ty , z ło d z ie js k i” s p o s ó b d o k o n a n ia unii i c h ę ć w y c ią g n ię c ia k o rz y śc i d la sie b ie z fa k tu p o d p o rz ą d k o w a n ia się z w ie rz c h n ic tw u p a p ie s k ie m u 26. Ż ą d a ł ró w n ie ż n a ty c h m ia s to w e g o z w o ła n ia sy n o d u ja k o je d y n ie u p ra w n io n e g o d o p o d ję c ia d e c y z ji o unii m e tro p o lii k ijo w s k ie j z R zy m em . O stro g sk i p o d ją ł te ż k o n k re tn e d z ia ła n ia m a ją c e z a b lo k o w a ć u n ię. L istem o k rę ż n y m z d n ia 2 4 c z e rw c a 1595 ro k u w e z w a ł p ra w o sła w n y c h w R z e c z y p o sp o lite j d o w y p o w ie d z e n ia p o s łu s z e ń s tw a ty m w ła d y k o m , k tó rz y z d e c y d u ją się p rz y ją ć unię. W y sła ł ró w n ie ż sw e g o d e le g a ta n a sy n o d p ro te sta n c k i, o d b y w a ją c y się w sie rp n iu 1595 ro k u w T o ru n iu , o fe ru ją c z e b ra n y m (w im ien iu sw o im i p ra w o sła w n y c h w iern y ch p a tria rc h o m ) w s p ó łp ra c ę na g ru n c ie p o lity c z n y m , z a c h ę c a ją c ró w n o c z e ś n ie do p racy n ad u n ią re lig ijn ą e w a n g e lik ó w z p ra w o sła w n y m i. P o se lstw o to , ta k ż e z racji o stro śc i s łó w ja k ie z n a la z ły się w liście O stro g sk ie g o d o sy n o d u , w y w o ła ło n e g a ty w n y o d d ź w ię k u k ró la i cz ę śc i k a to lik ó w 27. Z y g m u n t III ra d z ił się se n a to ró w , ja k m a p o s tą p ić w tej sy tu a c ji, „ g d y ż ta k ie g o w s p o m in a n ia i p o g ró ż e k c ie rp ie ć m u się n ie g o d z i” 2S.
W o d p o w ie d z i na list k ró la R a d z iw iłł n a p is a ł p ism o d o O s tro g s k ie g o , w k tó ry m s ta ra ł się w p ły n ą ć n a z m ia n ę s ta n o w isk a w o je w o d y k ijo w s k ie g o w o b e c u n ii29. L ist ten o d s ła n ia w p ew n y m sto p n iu p o g lą d y R a d z iw iłła n a s p ra w ę u nii, j a k i je g o sto su n e k d o p ra w o s ła w ia i p ro te sta n tó w . J e s t ró w n ie ż ciek a w y m p rz y c z y n k ie m d o c h a ra k te ry sty k i O s tro g sk ie g o . „ S ie ro tk a ” , p o w o łu ją c się na b lisk ie p o k re w ie ń s tw o z d o m em O stro g sk ic h , sta ra ł się u s p ra w ie d liw ić m o ra liz a to rs k i to n sw o je g o p ism a . N a z y w a ł w
-nim d ą ż e n ie d u c h o w n y c h p ra w o sła w n y c h d o je d n o ś c i z k a to lik a m i ja k o p o b u d z o n e D u ch em Ś w ię ty m , w y k lu c z a ją c je d n o c z e ś n ie p o d e jrz e n ie , że d z ia ła n ie w ła d y k ó w o b lic z o n e je s t na o sią g n ię c ie p rz e z nich o s o b isty c h k o rz y śc i. P isał te ż , że n ie m ó g ł u w ie rz y ć w fa k t w y sła n ia p rz e z w o je w o d ę k ijo w s k ie g o in stru k cji na sy n o d p ro te sta n c k i w T oruniu i to o tre śc i, k tó ra je s t z a p rz e c z e n ie m je g o p o sta w y d ą ż e n ia d o z g o d y w p a ń stw ie i d o je d n o ś c i w śró d c h rz e ś c ija n . W z a k o ń c z e n iu listu R a d z iw iłł n ie z a w a h a ł się p rz e s trz e c O s tro g s k ie g o p rzed „ p o m s tą w ie c z n ą ” z a d z ia ła n ia p rz e c iw unii.
„ S ie r o tk a " s ta ra ł się w p ły n ą ć nie ty lk o na p rz y w ó d c ę d y z u n itó w , a le te ż na c iąg le w a h a ją c e g o się, c z y p o p rz e ć u n ię m e tro p o litę k ijo w s k ie g o M ic h a ła R a h o z ę ’0. M im o że p o d p is a ł on d e k la ra c ję u n ijn ą z d n ia 1 1 c z e rw c a 1595, a 2 0 sie rp n ia p is a ł d o M ik o ła ja K. R a d z iw iłła o sw o je j ch ęci p rz y s tą p ie n ia „ d o je d n o ś c i z K o śc io łe m Ś w ięty m K a to lic k im ” ’11, to je s z c z e na se jm ik u łu ck im p rz e d se jm e m 1596 ro k u stw ie rd z a ł, że „ n ig d y n ie p o z w a la ł na to p o se lstw o d o R z y m u ” (P o c ie ja i T e r le c k ie g o ) ’2. S ta n o w isk o R a h o z y b y ło o ty le w a ż n e , że sto ją c n a c z e le m e tro p o lii k ijo w sk iej m ó g ł s w o ją d e c y z ją w isto tn y s p o s ó b w p ły n ą ć na d a ls z y p rz e b ie g w y p a d k ó w . T y m b a rd z ie j m ia ło to z n a c z e n ie , ż e p rz e c ie ż w sam y m e p is k o p a c ie ru sk im n ie b y ło je d n o ś c i co d o unii. P od n ie w ą tp liw y m w p ły w e m O stro g sk ie g o p rz e c iw niej o p o w ie d z ie li się w ład y cy : lw o w sk i - G e d e o n B a ła b a n o ra z p rzem y sk i - M ic h a ł K o p y ste ń sk i. O p o w ie d z e n ie się R ah o zy p rz e c iw un ii sk o m p lik o w a ło b y w zn ac z n y m sto p n iu i ta k j u ż tr u d n ą s y tu a c ję P o c ie ja i T e rle c k ie g o . S tąd te ż d z ia ła n ia , k tó re p o d ją ł „ S ie ro tk a ” , b y u trzy m ać u n ijn y „ z a p a ł” m e tro p o lity . Z n a m y j e ty lk o z je d n e g o d o k u m e n tu , ale z a p e w n e R a d z iw iłł m u s ia ł w y w ie ra ć z n a c z n y w p ły w na R ah o zę, ty m b a rd z ie j, że b y ł je g o b lisk im s ą s ia d e m ^ ’. W sp o m n ia n y d o k u m e n t to list Z y g m u n ta 111 d o „ S ie ro tk i” , w k tó ry m k ró l pisał: „ z ro z u m ie liś m y z p is a n ia W M ści że U p rz e jm o ść W a sz a z g a n ił k się d z u m e tro p o lito w i, że ten z ja z d na 25 d z ie ń F e b ru a ry w N o w o g ró d k u nie m ia ł by ć b e z w o li i w ia d o m o ś c i n a sz e j, c h o c ia ż w id z im y że b o n a in te n tio n e to k sią d z m e tro p o lita z inszym d u c h o w ie ń s tw e m u c z y n ił” 34. R a h o z a z d e c y d o w a ł się z w o ła ć sy n o d d o N o w o g ró d k a b e z z g o d y k ró la , by ć m o ż e p o d w p ły w em O stro g sk ie g o , k tó ry n ie u s ta n n ie te g o się d o m ag ał. „ S ie ro tk a ” o b a w ia ł się, by sy n o d n ie z o s ta ł z d o m in o w a n y p rz e z z w o le n n ik ó w w o je w o d y k ijo w s k ie g o , k tó rz y m o g lib y w p ły n ą ć na R a h o z ę i p o z o sta ły c h w ła d y k ó w i w te n s p o s ó b zn iw e c z y ć c a ły p ro c e s unii. S tąd z a p e w n e ta k a re a k c ja R a d z iw iłła , k tó ra n a w e t k ró lo w i w y d a ła się z b y t o stra. O s ta te c z n ie na sy n o d w N o w o g ró d k u p rz y b y li ty lk o z w o le n n ic y unii i to n ie lic z n i. P o tę p ili oni d z ia ła ln o ś ć S te fa n a Z iz a n ii, p o d b u rz a ją c e g o w W iln ie ta m te jsz y c h p ra w o sła w n y c h d o b o jk o tu u n ii’3. R a d z iw iłł p ro s ił k ró la w im ieniu m e tro p o lity o listy z k a n c e la rii k ró le w sk ie j d o ra d y m iejsk iej W iln a, b y z a b ro n iła Z iz a n ii, j a k o ś w ie c k ie m u , g ło s z e n ia k azań w m ie śc ie 36. S ta ra n ia „ S ie ro tk i” i je g o b ra ta S ta n isła w a o u s p o k o je n ie a n ty u n ijn y c h n a stro jó w w W iln ie m ia ły z re s z tą m ie js c e j u ż w c z e ś n ie j’7.
R a d z iw iłł s ta ra ł się ró w n ie ż p o p ie ra ć z w o le n n ik ó w unii w a w a n sa c h na w y ższe d u c h o w n e g o d n o ś c i w C erk w i. W sie rp n iu 1595 ro k u w sta w ia ł się u Z y g m u n ta III za G rz e g o rz e m Z a h o ro w sk im , a b y król m ia n o w a ł g o n a a rc y b isk u p stw o p o ło ck ie^ 8, c o te ż o sta te c z n ie n a s tą p iło 2 2 w r z e ś n ia ’9.
D z ia ła ln o ść M ik o ła ja K. R a d z iw iłła na rz e c z un ii w p ły n ę ła n a fak t m ia n o w a n ia „ S ie ro tk i” p rz e z Z y g m u n ta III je d n y m z trz e c h (o b o k L w a S a p ie h y i p o d s k a rb ie g o lite w sk ie g o D y m itra C h a le c k ie g o )40 k ró le w s k ic h k o m isa rz y na sy n o d w B rz e śc iu . M iały na nim , j u ż ty lk o fo rm a ln ie , z o sta ć p o tw ie rd z o n e w c z e ś n ie js z e d e c y z je w ła d y k ó w d o ty c z ą c e je d n o ś c i z K o śc io łe m rzy m sk im . W ty m sam y m c z a sie (w p a ź d z ie rn ik u 1596
-ro k u ), g d y o d b y w a ł się u n ijn y sy n o d , n a k tó ry p ró c z z w o le n n ik ó w unii sp o śró d p ra w o sła w n y c h p rz y b y li ta k ż e p rz e d s ta w ic ie le rzy m sk ich k a to lik ó w , w B rz e śc iu o b ra d o w a li n a sw o im sy n o d z ie d y zu n ici. O fic ja ln e o tw a rc ie u n ijn e g o sy n o d u n a stą p iło w ś ro d ę 6 p a ź d z ie rn ik a . „ S ie ro tk a ” p rz y b y ł d o B rz e śc ia m im o c ię ż k ie j c h o ro b y je g o ż o n y E u fem ii z W iś n io w ie c k ic h 41, k tó ra z re s z tą w k ró tc e z m a rła (9 listo p a d a ). D ata p rz y ja z d u R a d z iw iłła j e s t ró ż n ie p o d a w a n a w ź ró d ła c h (6 , 7 b ą d ź 8 p a ź d z ie rn ik a ). B ie lsk i o d n o to w u je , ż e w sz y sc y p o s ło w ie k ró le w sc y z ja w ili się w B rz e śc iu w c z w a rte k 7 p a ź d z ie rn ik a , a n o n im o w y p ra w o sła w n y a u to r re la c ji z sy n o d u stw ie rd z ił, że w szy scy d e le g a c i k ró la w ra z z S o lik o w s k im i S k a rg ą p rzy b y li d o B rz e ś c ia w p iątek , a le je s t to d a ta z b y t p ó ź n a , g d y ż w ó w c z a s o b ra d y sy n o d u fa k ty c z n ie z b liż a ły się j u ż d o ko ń ca.
N a jb a rd z ie j s z c z e g ó ło w a , a p rz y ty m i w ia ry g o d n a w y d a je się re la c ja z sy n o d u d o łą c z o n a d o B a rk u ła b o w sk ie g o la to p is u 42. W e d łu g niej „ S ie ro tk a ” p rz y b y ł na sy nod j a k o p ie rw s z y z d e le g a tó w k ró la w śro d ę 6 p a ź d z ie rn ik a . Z a ra z te ż u d a ł się d o p rz e b y w a ją c e g o j u ż w B rz e śc iu w o je w o d y k ijo w sk ie g o , by z a w ia d o m ić g o o ro li p o słó w k ró le w s k ic h , k tó rz y m ieli c z u w a ć n ad b e z p ie c z e ń stw e m z e b ra n y c h i n a k ło n ić d o unii O stro g sk ie g o i je g o z w o le n n ik ó w . N a s tę p n e g o d n ia O stro g sk i w ra z z e sw ym synem A le k sa n d re m , w o je w o d ą w o ły ń sk im , p rz e z k ilk a g o d z in ro z m a w ia ł z „ S ie ro tk ą ” w je g o g o s p o d z ie , po czy m z ja w ili się w B rz e śc iu S a p ie h a i C h a le c k i, p rz y łą c z a ją c się do tej k o n w e rsa c ji. P o sło w ie ż ą d a li o d O stro g sk ie g o , b y nie p o d e jm o w a ł żad n y ch b e z p ra w n y c h k ro k ó w p rz e c iw u n ito m , p ró b u ją c je d n o c z e ś n ie w p ły n ą ć n a z m ia n ę je g o sta n o w is k a w o b e c unii. W y ra ż a li te ż o b u rz e n ie z p o w o d u p rz y b y c ia na sy n o d z w o je w o d ą k ijo w sk im e w a n g e lik ó w . W o je w o d a k ijo w sk i p rz y rz e k ł, że n ie d o p u śc i d o ż a d n y c h e k sc e s ó w , a je d y n ie w sp o s ó b z g o d n y z p raw em b ę d z ie p rz e c iw s ta w ia ł się unii.
M im o że w B rz e śc iu „ S ie r o tk a ” i p o z o sta li w y sła n n ic y k ró la stali p o p rzeciw n ej s tro n ie b a ry k a d y n iż K o n sta n ty O stro g sk i i je g o syn A le k sa n d e r, nie p rz e s z k a d z a ło to im się sp o ty k a ć i sp o ż y w a ć w s p ó ln e p o siłk i4 R a d z iw iłł zaś p rz e d sw o im w y ja z d e m z B rz e śc ia p rz y je c h a ł d o sie d z ib y O stro g sk ie g o i p o ż e g n a ł się z n im , „ ż a łu ją c n ie z g o d y ” . N ie w ia d o m o , na ile p ra w d z iw a je s t in fo rm a c ja p o c h o d z ą c a z B a rk u ła b o w sk ie g o la to p isu , że m e tro p o lita R a h o z a i cz ę ść w ła d y k ó w s p rz y ja ją c y c h w c z e śn ie j unii z w le k a ła n a sy n o d z ie w B rz e śc iu z e z ło ż e n ie m o sta te c z n e j p rz y się g i p a p ie ż o w i. G d y b y ta k b y ło w rz e c z y w is to śc i, to ro lę k ró le w s k ic h k o m isa rz y p o d c z a s sy n o d u n a le ż a ło b y uzn ać z a j e s z c z e isto tn ie jsz ą . W k a ż d y m ra z ie K lem en s V III u z n a ł z a sto so w n e p o d z ię k o w a ć p o sło m Z y g m u n ta III o ra z b is k u p o m k a to lic k im o b e c n y m w B rz e śc iu z a ich w k ład w d z ie ło u n ii44.
W innym p iśm ie p a p ie ż z a c h ę c a ł R a d z iw iłła , by te n p rz y ło ż y ł rę k ę d o u m a c n ia n ia n o w e g o K o śc io ła , w ty m p o p a rł sp ra w ę p rz y ję c ia w p o c z e t se n a to ró w b isk u p ó w u n ic k ic h 45. Ja k w ia d o m o , k w e stia ta nie z n a la z ła z ro z u m ie n ia u se n a to ró w R z e c z y p o sp o lite j, w tym ró w n ie ż u b is k u p ó w rz y m sk o k a to lic k ic h N ie w y s ta rc z a ją c o p o p a rł j ą ró w n ie ż Z y g m u n t III. Ja k m o żn a p rz y p u s z c z a ć , „ S ie r o tk a ” w tej sp raw ie p o s ia d a ł o d m ie n n e z d a n ie o d w ię k sz o ś c i p o lsk ich i litew sk ich se n a to ró w . Ś w ia d c z ą o ty m je g o d z ia ła n ia n a rz e c z un ii o ra z n ie je d n o z n a c z n e sło w a w s p o m n ia n e g o listu R a d z iw iłła do K o n sta n te g o O stro g sk ie g o : „ b o by ło p o d a w a n ie W X M (p o m n ę ja ) , ab y d u c h o w n i G re tc y z n am i w R a d z ie sie d z ie li i w id zi mi się w Ł u c k u na ja k im s i z je ź d z ie ra c z y łe ś to b y ł sp ra w ić ch c ie ć . A le JM ć k sią d z b isk u p o p p o n o w a ł się tem u i słu szn ie, bo p ra w a n a sz e n a o n c z a s (p o d k r. m o j e - T . K . ) teg o b ro n ili” . T a k ie o d o s o b n io n e p o staw y , j a k w o je w o d y tro c k ie g o , n ie m o g ły je d n a k w p ły n ą ć n a z m ia n ę s ta n o w isk a w ięk szo ści
p an ó w rad . N ie p rz y ję c ie w sk ła d sen atu b is k u p ó w u n ic k ic h p o w a ż n ie o s ła b iło K o ś c ió ł g re c k o k a to lic k i j u ż n a sam y m p o c z ą tk u je g o istn ien ia.
W n a stę p n y c h latach , g d y to c z y ła się p o lity c z n a i id e o lo g ic z n a w a lk a p o m ię d z y k a to lik a m i o b u o b rz ą d k ó w z je d n e j stro n y a d y z u n ita m i i w s p ó łp ra c u ją c y m i z nim i e w a n g e lik a m i z d ru g ie j, „ S ie ro tk a ” a k ty w n ie w niej u c z e stn ic z y ł. N a sejm 1597 ro k u nie p rz y b y ł ze w z g lę d u n a p rz y g n ę b ie n ie sp o w o d o w a n e ś m ie rc ią ż o n y 46, je d n a k in te re so w a ł się je g o p rz e b ie g ie m . R e lig ijn e asp e k ty w alk i p o lity c z n e j na se jm ie z n a ł z relacji w o je w o d y n o w o g ró d z k ie g o T e o d o ra S k u m in a -T y s z k ie w ic z a , w ty m c z a sie j u ż w y ra ź n ie sp rz y ja ją c e g o u n ii47. „ S ie ro tk a ” z a b ie ra ł g ło s w o b ro n ie unii n a se jm ik u n o w o g ró d z k im i b y ć m o ż e n a se jm ie 1598 ro k u , bo sp ra w a ta b y ła ta m d o ść ży w o d y sk u to w a n a 48. W c ze rw c u 1599 ro k u R a d z iw iłł p rz y b y ł d o W iln a, by p rz y s łu c h iw a ć się o sła w io n e j p o tem d y sp u c ie je z u ity M a rc in a S m ig le c k ie g o z p rz e d s ta w ic ie la m i e w a n g e lik ó w . Z ja w ili się oni ta m w w ie lk ie j lic z b ie ze w zg lęd u na w sp ó ln y z ja z d z d y z u n ita m i, k tó ry m ia ł stać się p ie rw sz y m p o w a ż n y m k ro k ie m na d ro d z e unii p ra w o sła w n y c h z p ro te sta n ta m i w R z e c z y p o sp o lite j, a k tó ry o s ta te c z n ie u m o c n ił ty lk o ich w s p ó łp ra c ę n a g ru n c ie p o lity c z n y m . C h o ć w ile ń s k a d y sp u ta n ie d o ty c z y ła b e z p o śre d n io k w estii u nii, to o b e c n o ś ć n a niej R a d z iw iłła św ia d c z y o je g o n ie s ła b n ą c y m z a a n g a ż o w a n iu w sp ra w y w iary , w ty m w p o p a rc ie i p o m o c d la u n itó w . N ie b y ło te ż p rz y p a d k ie m , że w ła śn ie „ S ie ro tc e ” d e d y k o w a ł s w ą k sią ż k ę , b ę d ą c ą re a k c ją n a z ja z d d y z u n itó w z d y sy d e n ta m i w W iln ie, k a to lic k i p is a r z - p o le m is ta A n d rzej Ju rg ie w ic z 49.
W ty m c z a sie „ S ie ro tk a ” u trz y m y w a ł c z ę ste k o n ta k ty z H ip acy m P o c ie je m , k tó ry p o z o s ta w a ł n a d a l g łó w n y m p ro m o to re m unii w śró d e p is k o p a tu ru sk ie g o . G d y latem
1599 ro k u z m a rł n ie u d o ln y i c h w ie jn y m e tro p o lita R a h o z a 50, P o ciej z o sta ł n a jw a ż n ie jsz y m k a n d y d a te m d o tej g o d n o śc i. N ie c z e k a ją c n a p a p ie s k ie z a tw ie rd z e n ie , Z y g m u n t III o g ło s ił P o c ie ja m e tro p o litą k ijo w s k im 51. N o m in a c ja ta p o w a ż n ie w z m o c n iła K o śc ió ł u n ick i. Z a n im je d n a k d o niej d o sz ło , król k o n su lto w a ł się w tej sp ra w ie z R a d z iw iłłe m „ S ie r o tk ą ” 52. Je d n o c z e ś n ie Z y g m u n t III in fo rm o w a ł R a d z iw iłła , że z a m ie rz a , „ m a ją c w ia d o m o ś ć iż sn ać w ła d y c tw o w ło d z im ie rsk ie w in tra tę d o b ra m itro p o le p rz e w y ż sz a , co a b y d o p o s tą p ie n ia o n e m u w strę tu nie u c z y n iło , a rc h im a n d ry c tw o p ie c z e rsk ie w K ijo w ie [...] o n e m u p o d a ć ” . P o c ie jo w i p o le c ił „ d o się g a ć z d a n ia i ra d y ” w o je w o d y tro c k ie g o , p ro s z ą c te g o o sta tn ie g o , a b y z ż y c z liw o śc i sw ej „k u sp ra w o m te g o o s ie ro c ia łe g o K o śc io ła B o ż e g o c o n silio e t a u x ilio no n d e e s s e t” 53.
N ie m a l n a ty c h m ia s t p o o trz y m a n iu m e tro p o lii p o d sw ój z a rz ą d P o ciej z w ra c a ł się listo w n ie d o R a d z iw iłła , d z ię k u ją c za to, że j e s t je g o p a tro n e m i p ro s z ą c o d a ls z ą „ o p ie k ę i o b ro n ę ” d la sie b ie i „ o sz a rp a n e j sto lic y ” . Z a ra z te ż p ro s ił o in te rw e n c ję w k o n k re tn e j sp ra w ie , m ia n o w ic ie o u p o m n ie n ie sta ro sty m iń sk ie g o S ta n k ie w ic z a , k tóry p o śm ie rc i R ah o z y „ rz u c ił się n a m a ję tn o s tk ę u b o g ą m itro p o lią ” 54. Z a p e w n e R ad ziw iłł, m ając n ie o fic ja ln e k ró le w s k ie p e łn o m o c n ic tw o , u p o m n ia ł S ta n k ie w ic z a , by te n z w ró c ił z a g ra b io n e d o b ra . R e z u lta tó w tej in terw en cji je d n a k nie zn am y . W innym liście P ociej n a rz e k a ł n a stry je c z n e g o b ra ta n k a „ S ie ro tk i” - Ja n u s z a R a d z iw iłła . T en o sta tn i, z g o d n ie z z a ło ż e n ia m i w s p ó łp ra c y d y z u n itó w z e w a n g e lik a m i, o d e b ra ł u n ito m m o n a s te r w S łu ck u , k tó ry w ła śn ie o b ją ł w p o sia d a n ie p o o ż e n k u ze s p a d k o b ie rc z y n ią ks. O le lk o w ic z ó w -S łu c k ic h , k s ię ż n ą Z o fią 55. M e tro p o lita , n ie ry z y k u ją c b e z p o ś re d n ie g o k o n flik tu z p o tę ż n y m i R a d z iw iłła m i b irż a ń sk im i, ra d z ił się w o je w o d y tro c k ie g o , ja k p o s tą p ić w tej sp ra w ie 56. N ie w ia d o m o , co o sta te c z n ie z ro b ił w tej sp ra w ie P o c ie j, b e z w z g lę d u na to c o fa k ty c z n ie u c zy n ił, nie m o g ło to z m ie n ić sy tu a c ji w y tw o rz o n e j w S łu ck u p o p rz e ję c iu te g o m ia sta p rz e z b irż a ń sk ic h R ad ziw iłłó w .
-C ie k a w ą , d o tą d n ie z b a d a n ą k w e stię sta n o w i u d z ia ł R a d z iw iłła „ S ie ro tk i” w ro z m o w a c h z C y ry le m L u k a ry se m , k tó ry ja k o w y sła n n ik p a tria rc h ó w : a le k s a n d ry jsk ie g o M e le c e g o P ig a s a i k o n s ta n ty n o p o lita ń s k ie g o M a te u sz a II, p rz y b y ł d o P o lsk i w sty czn iu 1600 ro k u . L u k ary s u ro d z ił się 13 listo p a d a 1572 r. w K an d ii na K recie. K sz ta łc ił się w W e n e c ji, n a stę p n ie w P a d w ie (ja k z re s z tą w ię k sz o ś ć w ty m c z a sie w y ż sz y c h h ie ra rc h ó w C e rk w i p ra w o sła w n e j p o z a p a ń stw e m m o sk ie w sk im ). P o stu d ia c h i u zy sk a n iu św ięceń z a k o n n y c h i k a p ła ń s k ic h w 1594 ro k u z o s ta ł je d n y m z n a jb liż s z y c h w s p ó łp ra c o w n ik ó w p a tria rc h y a le k s a n d ry js k ie g o M e le c e g o P ig asa, z re s z tą sw e g o w u ja. W 1594 ro k u z o s ta ł p ie rw s z y ra z w y sła n y d o R z e c z y p o sp o lite j z p ism em o d P ig a s a d o K o n sta n te g o O s tro g s k ie g o 57. P o n o w n ie p o ja w ił się w P o ls c e w p o ło w ie 1596 ro k u , by ja k o e g z a rc h a p a tria rc h y a le k s a n d ry js k ie g o u c z e stn ic z y ć w sy n o d z ie p rz e c iw n ik ó w unii w p a ź d z ie rn ik u te g o ro k u w B rz e śc iu . B yć m o że, że n a stę p n ie p rz e z p e w ie n c z a s p o z o sta ł w O stro g u , g d z ie u c z y ć m ia ł w ta m te jsz e j A k ad em ii.
O k o lic z n o ś c i w iz y ty L u k a ry sa w R z e c z y p o sp o lite j w 1600 ro k u s ą n ad al n ie d o s ta te c z n ie z b a d a n e . Z re s z tą ó w c z e sn e z a m ia ry e g z a rc h y n ie b y ły ta k ż e c a łk ie m ja s n e d la w s p ó łc z e s n y c h 58. O b s z e rn a lite ra tu ra p o ś w ię c o n a L u k a ry so w i p o w sta ła na Z a c h o d z ie sk u p ia się g łó w n ie n a k w e stii je g o sto su n k u d o re fo rm a c ji, p o m ija ją c lub tra k tu ją c b a rd z o p o b ie ż n ie , to w sz y stk o co L u k ary s ro b ił, z a n im z o s ta ł p a tria rc h ą a le k s a n d ry js k im , a p o te m e k u m e n ic z n y m 59. T y m c z a s e m p u b lik a c ja p rz e z G e o rg a H o fm a n n a listu ó w c z e sn e g o p a tria rc h y a le k s a n d ry jsk ie g o L u k a ry sa do p a p ie ż a P aw ła V (z 2 8 p a ź d z ie rn ik a 1608 r.) u k a z a ła w n ow ym św ie tle re lig ijn e p o g lą d y L u k ary sa, s z c z e g ó ln ie je g o sto s u n e k d o k a to lic y z m u , z a n im z o s ta ł p a tria rc h ą k o n s ta n ty n o p o lita ń s k im 60. U p ra w d o p o d o b n iła ró w n ie ż d o m y s ły c z ę śc i h isto ry k ó w , co d o c e lu j e g o w izy ty w P o ls c e w 1600 roku.
N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, ż e p o b y t L u k ary sa w R z e c z y p o sp o lite j w 1600 ro k u z w ią z a n y b y ł z o d b y ty m w m a ju /c z e rw c u 1599 ro k u w W iln ie z ja z d e m d y z u n itó w z e w a n g e lik a m i. P rz e d s ta w ic ie le trz e c h w y zn ań p ro te s ta n c k ic h (lu te ra n , k a lw in istó w o ra z b ra c i c z e sk ic h ) w y sła li w ó w c z a s d o p a tria rc h y P ig a sa p ism a, w k tó ry c h w y rażali g o to w o ś ć d o p o d ję c ia ro z m ó w na te m a t z je d n o c z e n ia K o ś c io ła p ra w o sła w n e g o i K o ś c io łó w p ro te s ta n c k ic h 61. L u k ary s p rz y w ió z ł w sty c z n iu 1600 ro k u o d p o w ie d ź p a tria rc h ó w k o n s ta n ty n o p o lita ń s k ie g o M a te u sz a i a le k s a n d ry js k ie g o n a te listy. W ty m m ie js c u je d n a k z a c z y n a ją się z u p e łn ie sp rz e c z n e o p in ie o p o b y c ie e g z a rc h y w P o lsce. Je d n i h is to ry c y u w a ż a ją ż e p rz e k a z a ł on listy p a tria rc h ó w p ro te sta n to m , inni zaś p r z y p u s z c z a ją że L u k ary s n ie o d d a ł ich e w a n g e lik o m i u n ik a ł ro z m ó w z d y sy d e n ta m i62, d o c z e g o m ia ł z o sta ć z o b lig o w a n y p rz e z P ig a s a 6’. J e s z c z e inni b a d a c z e d o m y śla li się, że listy p a tria rc h ó w z o s ta ły p rz e ję te p rz e z je z u itó w i król z a b ro n ił L u k ary so w i p rz e k a z a n ia ich p ro te sta n to m . T e n o sta tn i d o m y s ł nie z n a jd u je je d n a k ż a d n e g o p o tw ie rd z e n ia w ź ró d ła c h .
F ak tem je s t, że L u k ary s p rz y b y w sz y d o P o lsk i p rz e b y w a ł n a d w o rz e p rz y w ó d c y d y z u n itó w K o n sta n te g o O s tro g sk ie g o . J e g o w iz y ta w z b u d z iła z a n ie p o k o je n ie w ła d z R z e c z y p o sp o lite j. W z w ią z k u z w o jn ą z M ic h a łe m W a le c z n y m o b a w ia n o się, że L u k a ry s m ó g ł b y ć w y sła n y n a p rz e s z p ie g i do P o ls k i64. C z ę ś ć k a to lik ó w , a p rz e d e w sz y stk im u n ici na c z e le z P o c ie je m , u w ażali p o c z ą tk o w o , że L u k a ry s b ę d z ie się sta ra ł w z m o c n ić o p o z y c ję p rz e c iw unii. Z tej w ła śn ie stro n y w y sz ły p ie rw s z e su g estie k ie ro w a n e d o k ró la, by ten z a a re s z to w a ł w y sła n n ik a p a tria rc h ó w , w z g lę d n ie w y rz u c ił go z R z e c z y p o sp o lite j. P o ciej w y z n a w a ł w liście d o „ S ie ro tk i” : „ P ro ro k o w a ło m i se rc e m o je , że p rz y ja z d te g o c z ło w ie k a n ie n a d o b re tu w te k ra je m ia ł być. A le j u ż p o d o b n o
-w p a d ł -w ta k ie k le s z c z e z k tó ry c h się nie -w y k rę c i, b o m am li p ra -w d ę rz e c , p o sy ła łe m z tą k o p ią listu je g o , k tó ry p isa ł d o W X M d o leg ata [...], b o g d z ie b y m j a n ie d a ł o tym zn ać d o d w o ru p o d o b n o , b y je s z c z e i d o ty ch c z a só w n ie w ie d z ia n o . O tó ż i te n a re s t p o d o b n o z a tą w ia d o m o ś c ią o d e m n ie d a n ą u ró s ł” 65. K ról rz e c z y w iś c ie z a n a m o w ą n u n c ju s z a i P o c ie ja w y d a ł p o le c e n ie , by a re s z to w a ć L u k a ry sa , a n a stę p n ie w y d a lić g o z P o lsk i. O stro g sk i ż a lił się n a to Z y g m u n to w i III, p rz y p o m in a ją c m u, że sam z e z w o lił n a p o b y t g re c k ie g o d u c h o w n e g o w R z e c z y p o sp o lite j, d o d a ją c „ z e ten w ielk i p o s e ł nic n ic z e g o n a d z le c e n ie , k tó re m a w liście sw em , i n a d p o se lstw a o d p ra w ie n ie nic p rz e d s ię n ie b ierze an i b rać b ę d z ie ” 66. D o s p o tk a n ia z Z y g m u n te m Ili n ie d o sz ło , a L u k ary s s p ę d z ił n a stę p n e m ie sią c e p o d o p ie k ą O stro g sk ie g o .
Z c y to w a n e g o w y żej fra g m e n tu listu P o c ie ja w y n ik a, ż e w y sła n n ik p a tria rsz y w y sła ł list d o R a d z iw iłła „ S ie ro tk i” . Ja k a b y ła j e g o tre ść , m o ż n a się d z iś d o m y ś le ć ze s z c z ę ś liw ie z a c h o w a n e g o k ró tk ie g o o d p is u ( z n ie is tn ie ją c e g o j u ż d z iś rę k o p isu ), d o k o n a n e g o p rz e z p ro fe s o ra S ta n isła w a B o d n ia k a . R ę k o p is te n z a w ie ra ł d o k ła d n ą re la c ję R a d z iw iłła ze sp o tk a n ia z L u k ary sem , na ja k ie te n o sta tn i p rz y b y ł s p e c ja ln ie do N ie ś w ie ż a ok. II g ru d n ia 1600 ro k u 67. R e la c ję tę s p o r z ą d z ił „ S ie ro tk a ” z a p e w n e d la n u n c ju s z a R a n g o n ie g o . N a p o c z ą tk u R a d z iw iłł u s p ra w ie d liw ia ł się p rz e d a d re s a te m sw eg o lis tu -re la c ji, d la c z e g o z d e c y d o w a ł się na sp o tk a n ie z L u ak ry sem p o m im o te g o , że w ie d z ia ł o n a k a z ie Z y g m u n ta III w y słan y m d o L u k ary sa, ab y w y je c h a ł z R z e c z y p o sp o lite j. O b a w ia ją c się, by d u c h o w n y g re c k i nie p o w ró c ił d o W iln a (m u sia ł w ięc ta m w c z e śn ie j p rz e b y w a ć ) p o ro z u m ia ł się z re k to re m k o le g iu m je z u itó w w N ie ś w ie ż u , a ten w y p ra w ił d o L u k a ry sa n ie ś w ie s k ie g o p le b a n a . „ S ie ro tk a ” m iał z d e c y d o w a ć się n a ro z m o w ę , g d y L u k ary s p rz e k o n a ł k się d z a , ż e je s t „ a m a to r c o n c o rd ia e e t o rg a n u m u n io n is ” i c h c e o d b y ć ro z m o w ę z R a d z iw iłłe m . P ra w o sła w n y d u c h o w n y p rz e d s ta w ił się ja k o w y sła n n ik p a tria rc h y a le k s a n d ry js k ie g o i p rz e k a z a ł R a d z iw iłło w i list o d P ig a sa . N a ty m n ie s te ty o d p is z re la c ji się k o ń c z y 68. N ie tru d n o je d n a k się d o m y ś le ć , ż e sp o tk a n ie w m yśl z a p o w ie d z i L u k a ry sa z ło ż o n e j „ S ie r o tc e ” m u sia ło d o ty c z y ć s p ra w y u n ii. P o z o sta je k lu c z o w e p y ta n ie , n a ile z a p e w n ie n ia p a tria rs z e g o w y sła n n ik a o d ą ż e n iu d o unii p ra w o sła w n y c h b y ły s z c z e re , a je ś li ta k , to c z y w iz y ta L u k a ry sa w N ie ś w ie ż u b y ła je g o w ła s n ą in ic ja ty w ą , c z y te ż d z ia ła n ie m u z g o d n io n y m z P ig a se m ?
Po w iz y c ie e g z a rc h y w N ie św ie ż u n a w e t m e tro p o lita P o ciej z m ie n ił n ie c o sw ój sto su n e k d o n ieg o . 31 g ru d n ia 1600 roku p is a ł d o „ S ie ro tk i” : „ O C y rillu się W M o z n ą jm u ję , ż e je s t i te r a z sn ać p rz y p a n u w o je w o d z ie k ijo w sk im . N ie w ie m ż e c o m y śli i c o b ę d z ie d z ia ła ł” 69. T y m c z a s e m L u k ary s z o s ta ł o s ta te c z n ie z m u s z o n y d o w y ja z d u z R z e c z y p o s p o lite j. P rz e d o d ja z d e m w sty c z n iu 1601 ro k u p rz e k a z a ł je s z c z e sw ój list a rc y b isk u p o w i S o lik o w s k ie m u , w k tó ry m o św ia d c z a ł, że n ie je s t ż a d n y m sz p ie g ie m . P o d k re ś lił te ż , ż e p rz y w ió z ł o fic ja ln e listy in. in. d o a rc y b is k u p a S o łik o w s k ie g o , k a n c le rz a Ja n a Z a m o y sk ie g o , K o n sta n te g o O s tro g s k ie g o i d o Z y g m u n ta III (p rz e k a z a n ie te g o o s ta tn ie g o p o w ie rz y ł w o je w o d z ie k ijo w s k ie m u ). D e k la ro w a ł się ró w n ie ż ja k o z w o le n n ik p o ro z u m ie n ia p o m ię d z y k a to lik a m i a p ra w o sła w n y m i. W y m ien ił sz e re g w sp ó ln y c h c e c h łą c z ą c y c h K o śc ió ł rz y m sk o k a to lic k i i p ra w o sła w n y , s tw ie rd z a ją c je d n a k , że o b e c n ie o sią g n ię c ie je d n o ś c i m ię d z y R zy m em a p a tria rc h a m i w y d a je się m ało re a ln e 70. S u ro w o p o tra k to w a ł L u k ary s w sw ym p iś m ie p ro te sta n tó w , u w a ż a ją c , ż e ty lk o w z a k re s ie z u p e łn ie p o d sta w o w y c h p raw d w ia ry z g a d z a ją się oni z C e rk w ią , a le w ie le z n ich łą c z y c h rz e ś c ija n ta k ż e z ży d a m i i m a h o m e ta n a m i71.
P ism o L u k a ry sa z o sta ło p o ra z p ie rw sz y o p u b lik o w a n e p rz e z S k a rg ę w 1610 ro k u w d z ie le : „ N a T h re n y y L a m e n t T h e o p h ila O rth o lo g a d o R usi G re c k ie g o n a b o ż e ń stw a p rz e s tro g a ” i m o ż e d la te g o a u te n ty c z n o ść listu z o s ta ła z a k w e s tio n o w a n a p rz e z c z ę ść h isto ry k ó w . D zisiaj nie m a j u ż je d n a k w ą tp liw o śc i, ż e b y ło o n o p ra w d z iw e . Ś w ia d c z ą o ty m c h o ć b y e n tu z ja sty c z n e g ło s y w y ższy ch h ie ra rc h ó w k a to lic k ic h , a n a w e t P o c ie ja po w y b o rz e L u k a ry sa na g o d n o ś ć p a tria rc h y a le k s a n d ry jsk ie g o p o śm ie rc i P ig a s a w 1602 ro k u 72. W re s z c ie św ia d c z y o ty m ta k ż e list, ja k i L u k ary s, ja k o p a tria rc h a a le k sa n d ry jsk i, w y sła ł d o p a p ie ż a P a w ła V w 1608 ro k u . U z n a ł w nim p a p ie ż a z a g ło w ę K o śc io ła p o w sz e c h n e g o i w y ra z ił m u s w o ją p o d le g ło ść , p o w o łu ją c się n a to , ż e św . M arek , p ie rw s z y b is k u p A le k sa n d rii, b y ł u czn ie m św . P io tra i w e d łu g je g o w sk a z ó w e k n a p is a ł s w ą e w a n g e lię 7'’.
G d y b y L u k ary s n ie n a p is a ł listu d o P aw ła V w 1608 ro k u , m o ż n a by p rz y p u sz c z a ć , że s p o tk a n ie z R a d z iw iłłe m „ S ie ro tk ą ” w N ie św ie ż u o ra z p o z o sta w ie n ie p ism a d la S o lik o w s k ie g o p rz y o d je ź d z ie z R z e c z y p o sp o lite j b y ły ze stro n y g re c k ie g o d u c h o w n e g o d z ia ła n ia m i n ie s z c z e ry m i. P o w sta je je d n a k p y tan ie, p o c o w o g ó le j e p o d ją ł? P rz y p u s z c z e n ie w y su w a n e p rz e z c z ę ść b a d a c z y , ż e e g z a rc h a c h c ia ł w te n s p o s ó b p rz e k o n a ć w ła d z e R z e c z y p o sp o lite j o sw o ich d o b ry c h z a m ia ra c h w y d a je się b łęd n e. W ó w c z a s p is a n ie listu d o S o lik o w s k ie g o nie m ia ło b y se n su , s k o ro i ta k e g z a rc h a o p u s z c z a ł j u ż P o lsk ę. L u k a ry s m ó g ł ró w n ie ż zb y w a ć k a to lik ó w n ie o k re ślo n y m i o b ie tn ic a m i, b y o sią g n ą ć k o n k re tn e k o rzy ści d la p ra w o sła w n y c h w R z e c z y p o sp o lite j (w ty m c z a sie to c z y ł się np. s p ó r o to , c z y p rz y z n a ć Ł a w rę P e c z e rs k ą z j e j p o k a ź n y m i d o b ra m i u n ito m c z y d y z u n ito m ). P ó ź n ie jsz e g e sty L u k a ry sa ja k o p a tria rc h y w sto su n k u d o p a p ie s tw a w s k a z u ją ra c z e j, ż e je g o p ró b y p o ro z u m ie n ia z k a to lik a m i w R z e c z y p o sp o lite j w latach 1 6 0 0 -1 6 0 1 by ły p o d e jm o w a n e w d o b re j w ie rz e . W z u p e łn ie in n y m św ie tle sta w ia to ta k ż e K o n sta n te g o O stro g sk ie g o , k tó ry m u siał w ie d z ie ć o ro z m o w a c h L u k a ry sa z „ S ie ro tk ą ” i S o lik o w sk im . W y n ik a z te g o , że n a d a l p o z o s ta w a ł on w ie rn y sw o je m u d a w n e m u p la n o w i p o w sz e c h n e j unii c a łe g o „ c h rz e ś c ija ń sk ie g o ś w ia ta ” , a je g o o p o z y c y jn a d z ia ła ln o ś ć p rz e c iw unii b rz e s k ie j b y ła sp o w o d o w a n a s p o s o b e m je j p rz e p ro w a d z e n ia i o g ra n ic z e n ie m je j ty lk o d o te re n u R z e c z y p o sp o lite j. T ę h ip o te z ę p o tw ie rd z a ły b y ro z m o w y , ja k ie O stro g sk i p ro w a d z ił z R zy m em w latach 1 6 0 3 -
1 6 0 4 74.
Z a s ta n a w ia ją c a j e s t w ty ch w y d a rz e n ia c h ro la „ S ie ro tk i” . Z a p e w n e n ie p rz y p a d k o w o L u k a ry s z w ró c ił się z o fe r tą ro z m ó w n a jp ie rw d o R a d z iw iłła 75. M u s ia ło by ć to sp o w o d o w a n e z je d n e j stro n y z a a n g a ż o w a n ie m lite w sk ie g o m a g n a ta w p o p a rc ie d la u n ii, z d ru g ie j stro n y zaś je g o d o b ry m i i c zęsty m i k o n ta k ta m i z R zy m em o ra z w y ż sz ą h ie r a rc h ią k a to lic k ą w R z e c z y p o sp o lite j. P e w n ą ro lę o d e g ra ły z a p e w n e w ię z y p o k re w ie ń s tw a i p rz y ja c ie ls k ie k o n ta k ty p o m ię d z y O s tro g sk im a „ S ie ro tk ą ” . T o z a p e w n e w o je w o d a k ijo w sk i p o ra d z ił L u k ary so w i u d a ć się d o R a d z iw iłła , w ie d z ą c , ż e z je g o stro n y n ie g ro z i g re c k ie m u d u c h o w n e m u a re s z to w a n ie . Ś w ia d c z y ło b y to z re s z tą w p e w n y m sto p n iu o to le ra n c y jn e j p o sta w ie „ S ie ro tk i” w o b e c lu d zi in n y ch w y zn ań , co p rz e c ie ż n ie z a p rz e c z a w c a le g o rliw o śc i i ż a rliw o śc i je g o k a to lic k ie j w iary . R ad ziw iłł o d e g ra ł w ię c ro lę p o ś re d n ik a w k o n ta k ta c h p o m ię d z y p a tria rsz y m w y słan n ik iem a p o ls k im i b is k u p a m i (S o lik o w s k i) i n u n c ju sz e m p a p ie s k im w R z e c z y p o sp o lite j, a w d a lsz e j k o le jn o śc i ta k ż e z k u rią rz y m sk ą . C h o ć w g ru n c ie rz e c z y d e k la ra c je sk ła d a n e p rz e z L u k a ry sa n ie p rz y n io sły ż a d n y c h k o n k re tn y c h re z u lta tó w , to w m o m e n c ie je g o w y b o ru n a p a tria rc h ę A le k sa n d rii, w R zy m ie o d ż y ły n a d z ie je na d o p ro w a d z e n ie do je d n o ś c i k a to lik ó w z c a ły m p ra w o s ła w ie m 76. W ó w c z e sn e j sy tu a c ji p o lity c z n e j by ły to
-je d n a k ty lk o m rz o n k i. P ó ź n ie j, j u ż ja k o p a tria rc h a e k u m e n ic z n y , L u k ary s b ę d z ie u trz y m y w a ł b lisk ie k o n ta k ty z e w a n g e lik a m i, z aś je g o sto su n k i z R zy m em z n a c z n ie się p o g o rsz ą .
W n a stę p n y c h latach ze w z g lę d u n a c o ra z c z ę stsz e k ło p o ty ze z d ro w ie m i p o św ię c a n ie c zasu sp ra w o m m ają tk o w y m i p o lity c z n y m (ro k o sz ) R a d z iw iłł „ S ie ro tk a ” c o ra z m n iej w łą c z a ł się w p o p a rc ie d la K o śc io ła u n ic k ie g o . N ie z n a c z y to je d n a k , że nie in te re so w a ł się s p r a w ą unii. N a d a l u trz y m y w a ł c z ę ste k o n ta k ty z P o c ie je m , a ta k ż e z W e la m in e m R u tsk im , k tó ry p o śm ierci P o c ie ja z o s ta ł m e tro p o litą k ijo w sk im (1 6 1 3 ). T e n o sta tn i, p rz e b y w a ją c w R zy m ie na stu d ia c h , p rz e k a z y w a ł „ S ie r o tc e ” w ia d o m o ś c i „ g re c k ie i in szy ch k ra jó w w s c h o d n ic h ” , w ty m te, k tó re d o ty c z y ły d z ia ła ń na rz e c z je d n o ś c i c h rz e ś c ija n 7'. W 1609 ro k u , nie b e z w p ły w u ó w c z e sn e g o w o je w o d y w ile ń s k ie g o M ik o ła ja R a d z iw iłła „ S ie ro tk i” , (g łó w n ie je d n a k d z ię k i z a b ie g o m P o c ie ja ) u d e rz o n o w c e n tru m o p o ru d y z u n itó w w W iln ie , o d d a ją c c e rk ie w Św . T ró jc y K o śc io ło w i u n ic k ie m u . P raw o sław n i w sp ó ło s k a rż a li o d o p ro w a d z e n ie d o te g o R a d z iw iłła 78.
„ S ie r o tk a ” p o p ie ra ł te ż sz e rz e n ie się unii w sw o ic h d o b ra c h . C e rk w ie p ra w o sła w n e z n a jd u ją c e się w je g o k o m p le k sie m ają tk o w y m sta ły się u n ick im i. R a d z iw iłł w s p ie ra ł j e te ż fin a n so w o , z a p is u ją c fu n d u sz e d la c erk w i w N ie ś w ie ż u , Ł a c h w ie i Ś w ie rż n iu . K a z a ł te ż sw e m u u rz ę d n ik o w i p o m ó c w o d b u d o w ie c erk w i w D ry św ia ta c h 79. J e g o d z ia ła ln o ś ć fu n d a to rs k a n a rz e c z K o ś c io ła u n ic k ie g o p rz y b ra ła je d n a k s k ro m n ie jsz e ro z m ia ry n iż m e c e n a t n a ty m p o lu L w a S ap ieh y . S w o im sy n o m „ S ie ro tk a ” n ak a z y w a ł, by o p ie k o w a li się u n ita m i („ g d y ż j u ż nie s ą sc h iz m a ty c y ” ), a u rz ę d y ro z d a w a li r z y m s k o - i g re k o k a to lik o m , „ ż a d n y c h z g o ła nie w y jm u ją c ” 80.
K o n se k w e n tn e d z ia ła n ie R a d z iw iłła „ S ie ro tk i” na rz e c z un ii s p o w o d o w a n e b y ło je g o o g ó ln ą a k ty w n o ś c ią n a p o lu re lig ijn y m . R a d z iw iłł b y ł je d n y m z ty ch n ie lic z n y c h m a g n a tó w w R z e c z y p o sp o lite j k o ń c a X V I i p o c z ą tk u X V II w iek u , k tó rz y w p ełn i św ia d o m ie sta ra li się re a liz o w a ć p o sta n o w ie n ia S o b o ru T ry d e n c k ie g o i p ro p a g o w a ć idee re fo rm y k o śc ie ln e j. Je d n y m z isto tn y ch e le m e n tó w te g o w e w n ę trz n e g o o d ro d z e n ia K o śc io ła k a to lic k ie g o sta ło się o tw a rc ie R zy m u na K o śc io ły w sc h o d n ie , w ty m d ą ż e n ie d o w z m o c n ie n ia unii flo re n c k ie j. D z ia ła ln o ść „ S ie ro tk i” n a rz e c z unii m ie śc iła się w ięc śc iśle w n u rc ie d z ia ła ń p o d e jm o w a n y c h p rz e z k o le jn y c h p a p ie ż y o ra z je z u itó w . R a d z iw iłł u d z ie la ł p o p a rc ia un ii w ró żn ej fo rm ie: p ró b u ją c p rz e k o n a ć d o niej c h w ie jn y c h j e j z w o le n n ik ó w lub a d w e rsa rz y , in te rw e n iu ją c n a rz e c z K o śc io ła u n ic k ie g o w sp ra w a c h m a ją tk o w y c h , w s p ie ra ją c in icjaty w y m a ją c e ro z s z e rz y ć u n ię c z y b u d u ją c lub u p o s a ż a ją c c e rk w ie u n ic k ie w sw o ich d o b ra c h . N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że sła b a p o m o c h ie ra rc h ii K o ś c io ła k a to lic k ie g o w P o ls c e i n a L itw ie d la u n itó w w p ierw szy m o k re s ie fu n k c jo n o w a n ia u n ii, w p ły n ę ła n e g a ty w n ie n a d a ls z y ro zw ó j K o śc io ła u n ic k ie g o w R z e c z y p o s p o lite j. T y m b a rd z ie j cen n e, w rę c z n ie z b ę d n e , b y ło w sp a rc ie , ja k ie g o u d z ie lili unii: król o ra z n ie lic z n i, lecz w p ły w o w i m a g n a c i, ta c y ja k „ S ie ro tk a ” cz y Lew S a p ie h a .
PRZYPISY:
I . J. Ataman, K ościół unicki iv Polsce w latach 1596-1696 [w:] H istoria K ościoła w Polsce. pod red. B. Kum ora i Z. Obcrtyńskiego. t.l, cz.2. Poznań-W arszaw a 1974. s. 264. Zasługi .1. Radziwiłła. J. D. Solikowskiego. B. Maciejowskiego dla unii podkreśli! papież Klemens VIII
-w bulli ogłaszającej unię z dn. 23 grudnia 1595 r. Wszyscy oni brali udział -w różnych fazach negocjacji z prawosławnymi władykami. Solikowski byl przewodniczącym zespołu
negocjacyjnego.
2. Klemens VIII w ielokrotnie nalegał na Zygmunta III, by ten spow odował przyjęcie w poczet senatorów władyków unickich lub choćby tylko metropolity kijowskiego, M akarij, Istorija Russkoj Cerkvi, t. 10, ks. 1, Sankt Petersburg 1881, s. 329; J. Dzięgielewski, Pociej Hipacy, Polski Słownik Biograficzny (dalej cyt.: PSB). t.27. s.33. Papież próbował też wpływać w tej sprawie bezpośrednio na niektórych senatorów katolickich zob. A. Theiner. Velera
M onum ento Poloniae et Lithuaniae, t. 3, Romae 1863, s. 2 5 3 -2 6 0 (listy z datą 7 lutego 1596).
3. Zob. np. H. Pociej do Zygmunta III 25 kwietnia 1604 z Różanki. Biblioteka Polskiej Akademii N auk w Kórniku (dalej cyt.: BKórn.). rkps 1401. nr 45.
4. N a uzasadnienie można przytoczyć kilka fragmentów: Proszą miejcie WMć na nas i na tą świętą Jedność lepsze oko, nie chcecie li żeby p o staremu p o d sławą leżała, bo m y nie przem ożem , H. Pociej do Lwa Sapiehy 4 lipca 1601 z Wilna. Archiwum domu Sapiehów (dalej cyt.: ADS). t. 1 (1575-1606), wyd. A. Prochaska, Lwów 1892, nr 334. s. 279; A mam li prawdą rzec salva gratia WMci M M Pana, sam i katolicy nas biednych zagubią i w niwecz obrócą, tenże do tegoż 5 kw ietnia 1603 z Różanki, tamże, nr 437, s. 368; A to nas nawiencej boli, że takiej obrony od panów katolików ja k a nam była obiecana, gdyśm y do jed n o ści św ientejprzystem pow ałi nie mamy, tenże do M. K. Radziwiłła I czerw ca 1601 z Wilna, BKórn. 1539, nr 64.
5. Zob. np. list papieża Paw ła V do Lwa Sapiehy z podziękowaniami za starania na rzecz unii. A. Theiner, Vetera, t.3, nr 235, s.293; relacje nuncjusza F. Sim onetty dla Rzymu z 1 marca
1609 z Warszawy. Litterae nuntiorum aposlolicarum historiom Ucrainae illustrantes, ed. A. Velykyj, t.3, Romae 1959, nr 954-955, s. 11-13; Sapieha uczestniczył w synodzie brzeskim jako jeden z trzech delegatów króla, fundował liczne cerkwie unickie i monastery
bazyłiańskie m. in. w Czerei, Siemiatyczach, Różanie, Witorożu. Mińsku, Tołoczynie, uposażał też cerkwie w W ilnie, Trokach, Mścisławiu, Zyrowicach, H. Lulewicz, Sapieha Lew, PSB, t. 35, s. 102; D. Błaszczyk, Mecenat kulturalny i fundacje pobożne Lwa Sapiehy, Toruń 1993 (m aszynopis - praca magisterska napisana pod kier. prof. Stanisława Alexandrowicza). 6. Zob. np. podziękow ania K lem ensa VIII dla Janusza Ostrogskiego za starania na polu
rozszerzenia unii, B. Gorczak. K atalog pergam inów znajdujących się w Archiwum X X Sanguszków w Slawucie, Slaw uta 1912, nr 280. s. 124. Działalność kasztelana krakowskiego na rzecz K ościoła unickiego była ograniczona lojalnością wobec ojca, przywódcy dyzunitów. Papiestwo liczyło, że zgodnie z obietnicą złożoną przez Janusza O strogskiego przed nuncjuszem Rangonim. włączy się on aktywniej w działania na rzecz unii po zgonie swego ojca (nastąpiła ona w lutym 1608 r.), BKórn. 932, s. 9-9v.
7. Zob. n p .. t. 3, nr 944, 9 5 4 -5 , s. 12-13.
8. Teodor Skumin Tyszkiewicz był w tym gronie jedynym prawosławnym , który zdecydował się przyjąć unię, o jego działaniach sprzyjających unii zob. np. list Pocieja do M. K Radziwiłła z 23 sierpnia 1599 z W łodzimierza, Documenta Unionis Berestensis eiusque auctorum (15 9 0 - 1600) (dalej cyt.: DUB), ed. A. Velykyj. Romae 1970; nr 326, s. 485.
9. H. Pociej do M. K. Radziwiłła 9 września 1600 z Wilna. P. Żuković, Sejm ovaja borba pravoslavnogo zapadnorusskago dvorianstva s cerkovnoj liniej, cz. I. Petersburg 1901, dod. 6, s. 592.
10. M. C rusius do M. K. Radziwiłła 7 w rześnia 1567, Biblioteka N arodow a (dalej cyt.; BN), rkps 3276, nr 139, k. 298. O rozmowach luteran niemieckich, w tym Crusiusa, z Jeremiaszem 11 zob. D. W endebourg, Reform ation und Orthodoxie. D er ökum enische Briefwechsel zwischen der Leitung der Württembergischen Kirche und Patriarch Jerem ias II von Konstantinopel in den Jahren 1573-1581. Göttingen 1986. Tam też starsza literatura przedm iotu. „S ierotka' znal dobrze polem istę C rusiusa Ks. Stanisława Sokołowskiego, który zasłynął z tego, że opublikował (w Krakowie, 1582) krytyczną ocenę luterańskiego w yznania wiary dokonaną