• Nie Znaleziono Wyników

View of Witness Statement – an Old Official Genre as the Evidence of the Legal Order

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of Witness Statement – an Old Official Genre as the Evidence of the Legal Order"

Copied!
18
0
0

Pełen tekst

(1)STUDIA. PRAGMALINGWISTYCZNE ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIII, zeszyt 6 – 2015 DOI: HTTP://DX.DOI.ORG/10.18290/RH.2015.63.6-7. RENATA BIZIOR*. AKT ZNANIA – DAWNY GATUNEK URZDOWY JAKO 'WIADECTWO PORZ•DKU PRAWNEGO. Dziewitnastowieczne teksty aktów znania stanowi wiadectwo zmian w polu gatunków urzdowych, wywoanych przez uregulowania prawne wprowadzone przez Kodeks Cywilny Napoleona, który od 1808 r. obowizywa w nowo powstaym Ksistwie Warszawskim, nastpnie w Królestwie Polskim1, a od 1810 r. w Galicji. Pojawienie si aktów znania w polszczynie stao si konsekwencj nowego porzdku politycznego i podajcego za nim prawno-spoecznego, a zaleno ta potwierdza prawidowo , e teksty (gatunki) urzdowe zmieniaj si wraz z przeksztaceniami ustroju pastwowego2. Akt znania uznaj za odrbny gatunek stylu urzdowego, odmiany urzdowo-kancelaryjnej, majcy form pisan i charakter dokumentacyjny3. Jego celem komunikacyjnym jest potwierdzenie tosamo ci (i wyznania) konkretnej osoby, a take istotnych dla dziewitnastowiecznego porzdku prawnoDr RENATA BIZIOR – adiunkt Zakadu Jzyka Polskiego Instytutu Filologii Polskiej Akademii im. J. Dugosza w Czstochowie; adres do korespondencji: Instytut Filologii Polskiej, Akademia im. J. Dugosza, ul. Armii Krajowej 36 a, 42-200 Czstochowa; e-mail: r.bizior@autograf.pl 1 Na terenach dawnego Królestwa Kongresowego ów kodeks obowizywa do 1946 r. Formalnie Kodeks Napoleona zosta w 1826 r. zastpiony przez nowy Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, uchwalony w 1825 r., który opiera si na prawie napoleoskim. 2 M. WOJTAK, Styl urzdowy, w: Wspóczesny jzyk polski, red. J. Bartmiski, Lublin 2001, s. 166. 3 A. WILKO+, Spójno i struktura tekstu, Kraków 2002, s. 244. Autor wyrónia w jzyku urzdowym nastpujce rodzaje tekstów: dyrektywne, dokumentacyjne, prawnicze, które s reprezentowane przez zbiory gatunków..

(2) 134. RENATA BIZOIR. -spoecznego okoliczno ci jej urodzenia i pochodzenia. Akt by spisywany na danie osoby, która deklarowaa wol zawarcia maestwa, lecz nie moga dostarczy wymaganego przepisami odpisu aktu urodzenia. Z tej racji, pod wzgldem funkcjonalnym, akt znania by wtórny wobec aktu urodzenia. Omawiany gatunek ma posta relacji z przebiegu podejmowanego przez okre lone osoby dziaania, jakim jest odtworzenie i po wiadczenie na podstawie zezna wiadków, danych umieszczanych zazwyczaj w akcie urodzenia. Nazwa tekstu i gatunku pozostaje w zwizku z wykonywanymi przez powoanych wiadków czynno ciami illokucyjnymi o charakterze prawno-urzdowym, które maj na celu o wiadczenie o tym, e znaj (‘maj pewien zasób wiedzy o kim ’) dan osob4. Materia, który poddaam analizie, obejmuje blisko dwadzie cia tekstów znajdujcych si w Archiwum Pastwowym w Czstochowie, spisanych w tym mie cie i pobliskich miejscowo ciach w latach 1823-1868, w urzdach stanu cywilnego rónego typu: parafialnych, municypalnych i wójtowskich. S to akty znania osób wyznania katolickiego i ewangelickiego. We wskazanych zasobach archiwalnych zachowao si niewiele owych aktów, w zwizku z tym trudno orzec, jak czsto byy one wykorzystywane w komunikacji urzdowej5. Obserwacj utrudnia równie fakt, e w zaleno ci od okoliczno ci polityczno-historycznych teksty aktów znania byy spisywane: w latach 18081868 w jzyku polskim, nastpnie w jzyku rosyjskim (do 1915 r.) i ponownie po polsku, a do czasu utracenia przez gatunek swoich funkcji w sferze urzdowej. Niemniej, s to teksty interesujce, po pierwsze, ze wzgldu na polityczno-kulturowy kontekst pojawienia si reprezentowanego przez nie gatunku w sferze urzdowej, który by ci le zwizany z ksztatowaniem si zasad nowoytnego prawa cywilnego, a po drugie, z racji sposobu istnienia gatunku, jego funkcji, odniesie midzytekstowych wynikajcych z jego substytucyjno ci oraz ksztatowania si wzorca tekstowego. Take z tej racji, e akty stanu cywilnego, w przeciwiestwie do aktów notarialnych 6, nie budziy, jak dotd szczególnego zainteresowania lingwistów. 4 Zwizek nazwy gatunku z podejmowanymi czynno ciami jzykowymi jest cech specyficzn wikszo ci gatunków urzdowych; zob. E. MALINOWSKA, O staoci i zmiennoci gatunków urzdowych, w: Gatunki mowy i ich ewolucja, t. I: Mowy pikno wielorakie, red. D. Ostaszewska, Katowice 2000, s. 86. 5 Jako tzw. alegaty (teksty o funkcji zacznika, stanowice podstaw do sporzdzenia innego tekstu urzdowego) znajduj si w aktach zbiorczych urzdów stanu cywilnego, dotyczcych maestw. 6 Zob. A. DUNIN-DUDKOWSKA, Akt notarialny jako gatunek wypowiedzi, Lublin 2010; J. KU¯, Polszczyzna ukowskich aktów notarialnych z pocztku XIX wieku, Siedlce 2013..

(3) AKT ZNANIA – DAWNY GATUNEK URZDOWY. 135. W nawizaniu do postulatów integrowania bada historycznojzykowych z analizami innych obszarów do wiadcze kulturowych wspólnoty komunikatywnej i osadzania gatunku wypowiedzi w kontek cie historycznym7 warto wskaza na istotne okoliczno ci powstania gatunku oraz pragmatyczne to jego uycia. Pocztki funkcjonowania aktu znania w komunikacji urzdowej cz si z ówczesnym ustawodawstwem w zakresie prawa maeskiego, zawartym w Kodeksie Napoleona (1804 r.), które wskazao na konieczno jego uycia i precyzowao funkcj tego gatunku urzdowego. Prawodawstwo napoleoskie reprezentowao stanowisko o cakowitej rozdzielno ci prawa cywilnego i ko cielnego, co m.in. odpowiadao postpujcej sekularyzacji instytucji maestwa we Francji8, ale na grunt polski zasada ta nie zostaa przeniesiona konsekwentnie, a co wicej, podway j Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r., scalajc w tym zakresie przepisy wieckie i kanoniczne, podobnie jak Prawo o maestwie z 1836 r., co w konsekwencji doprowadzio do stanu, w którym maestwo zyskao ponownie charakter religijny9. Ujte w Kodeksie Napoleona prawodawstwo dotyczce zwizków maeskich zostao póniej uszczegóowione i ci le regulowao zasady zawierania maestwa, które byo uznawane za podstaw ówczesnego adu spoecznego. Adaptacja francuskiego prawa cywilnego do warunków polskich uwzgldniaa specyfik wyznaniow (sakramentaln) maestwa i z tej racji obowizki stanu cywilnego powierzono nie tylko administracji publicznej, ale w gównej mierze ko cielnej, która sprawowaa je od wieków. Na skutek przeprowadzonej zmiany prawa ksigi metrykalne prowadzone przez kancelarie parafialne stay si w XIX w. jednocze nie aktami stanu cywilnego, a duchowni administrujcy kancelariami penili funkcj urzdników stanu cywilnego 10, podobnie jak wójtowie, burmistrzowie oraz sdziowie pokoju. Sytuacja ta prowadzia do naoenia si zakresów cywilnej sfery urzdowej oraz sfery administracyjnej o charakterze wyznaniowym (religijnym), co znalazo odbicie we wzorcu omawianego gatunku i jego dalszych losach. Kolejna idea, która manifestuje 7. S. BORAWSKI, Wprowadzenie do historii jzyka polskiego, Warszawa 2000, s. 156; A. REJTER, Genologia historyczna a stylistyka. Zarys problematyki, „Stylistka” 20(2011), s. 195; M. SIUCIAK, ¢redniowieczny dyskurs prawny – czyli o pocztkach stylu urzdowego, w: Odmiany stylowe polszczyzny dawniej i dzi, red. U. Sokólska, Biaystok 2011, s. 286. 8 K. SÓJKA-ZIELI+SKA, Kodeks Napoleona. Historia i wspóczesno, Warszawa 2007, s. 93-94. 9 M. PAWI+SKI, Akta stanu cywilnego w Królestwie Polskim w pierwszej poowie XIX wieku, „Archeion” 104(2002), s. 208. 10 O aktach stanu cywilnego. Pismo… dla uytku osób utrzymujcych akta stanu cywilnego uoone, Warszawa 1858, s. 115-116..

(4) 136. RENATA BIZOIR. si w powstaniu aktu znania, a take innych gatunków towarzyszcych formalizowaniu maestwa, jest wynikiem oddziaywania francuskiej kultury administracyjno-prawnej, przejawiajcej si w rozwoju systemu biurokratycznego11, który to system, stosujc „zasad wielo ci dokumentów, na kad spraw – jeden dokument osobny”, nakada obowizek potwierdzania statusów bd sytuacji spoeczno-prawnych przez okre lone dokumenty. Biorc pod uwag powysze przesanki, uzna trzeba, e omawiany gatunek jest bezsprzecznie wiadectwem dawnego porzdku prawno-spoecznego, który determinowa podejmowanie okre lonych dziaa komunikacyjnych przez czonków danej wspólnoty. Ze wzgldu na zmienno uwarunkowa kontekstowych doszo z czasem do ogranicze w funkcjonowaniu gatunku i ostatecznie do wycofania ze sfery urzdowej o charakterze wieckim. Stao si to w wyniku wprowadzenia na zasadzie dobrowolno ci przed II wojn wiatow nowego dokumentu identyfikujcego – dowodu osobistego (paszport), a nastpnie obowizywania w czasie wojny kenkarty oraz konieczno ci posiadania dowodu osobistego po 1946 r. W ograniczonym zakresie i zmodyfikowanej formie (formularzowej) gatunek przetrwa jako akt znania o stanie wolnym lub akt znania o chrzcie witym12 w urzdowej odmianie jzyka religijnego, któr wyrónia w swej stratyfikacji Dorota Zdunkiewicz-Jedynak13. W konsekwencji uregulowa prawnych czynno ci zawarcia maestwa (zyskujcej obok aspektu wyznaniowego równie wymiar prawno-cywilny, udokumentowany w postaci pisemnego aktu maestwa w ksigach stanu cywilnego) towarzyszyy poprzedzajce j zdarzenia o charakterze administracyjno-urzdowym, majce swoje komunikacyjne odpowiedniki w postaci okre lonych gatunków tekstu14. I tak w XIX w. na którym skupiam uwag, byy to: akty uszanowania zawierajce pro b o bogosawiestwo skierowan do rodziców oraz akty pozwolenia na zawarcie maestwa stanowice odpowied na akty uszanowania, a take umowy przed lubne (intercyzy), które. 11 E. WO±NIAK, Prawdy i mity o jzyku urzdowym w dobie nowopolskiej, referat wygoszony na konferencji W krgu dawnej polszczyzny, zorganizowanej przez Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie (grudzie 2014 r.). 12 Okoliczno ciami ich sporzdzenia s: brak metryki i wcze niejsze maestwo cywilne osoby chccej zawrze maestwo ko cielne. 13 Jzyk w polskim Kociele katolickim pocztku XXI wieku: przegld najwaniejszych zjawisk, w: Jzyk polski jako narzdzie komunikacji we wspóczesnym wiecie, red. J. Mazur, M. Rzeszutko-Iwan, Lublin 2007, s. 117-118. 14 Okoliczno ci ich uycia regulowa Kodeks Napoleona w dziale O aktach maestwa..

(5) AKT ZNANIA – DAWNY GATUNEK URZDOWY. 137. miay posta umów o charakterze notarialnym15. Aktami cywilnymi byy z kolei: akty tamowania maestwa dostarczane do urzdów stanu cywilnego i wskazujce na formalne przeszkody jego zawarcia oraz analizowane w pracy akty znania, zastpujce akty urodzenia. Ówczesne przepisy prawa wymagay przedstawienia przed zawarciem maestwa odpisu aktu urodzenia (metryki), który stanowi podstawowy wówczas dokument identyfikujcy osob, uprawniajcy do podejmowania czynno ci prawnych16, a w wypadku niemono ci jego dostarczenia zarzdzay konieczno sporzdzenia aktu znania przez urzdnika stanu cywilnego na wniosek zainteresowanego. Jak wynika z analizy tyche aktów, brak metryki móg by spowodowany nieodnotowaniem urodzenia w ksigach metrykalnych, zniszczeniem ksig bd trudno ci jej uzyskania, spowodowan znaczn odlego ci miejsca zamieszkania przyszego maonka od miejsca chrztu czy te konieczno ci przekroczenia granicy midzy zaborami, tzw. kordonu, w celu jej pozyskania. Prawodawstwo napoleoskie17, przyjte w Ksistwie Warszawskim, w dziale O aktach maestwa, okre lajc funkcj aktu znania, ustanowio zarazem relacj midzy tym gatunkiem a aktem urodzenia (chrztu), której istot jest substytucja tekstowa18, w sposób nastpujcy: Art. 70 Urzdnik Stanu Cywilnego kae sobie zoy Akt urodzin kadego z przyszych Maonków. Jeeli z nich, które jest w niemono ci dostania takowego Aktu, moe ten zastpi , skadajc urzdowy akt znania, wydany przez Burmistrza lub Wóyta miejsca, w którem si urodzi, albo w którem zamieszka19.. Moliwo spisania aktu znania w zastpstwie metryki spowodowaa, e znalaz si on w jawnej relacji midzytekstowej ze swoim prototekstem, jakim by akt urodzenia. Z punktu widzenia charakterystyki wzorca tekstowego aktu znania istotny jest zwizek genetyczny z aktem urodzenia, wskazujcy na sposób jego udziau w powstaniu tekstu substytucyjnego. Z konieczno ci dodam, e substytucja tekstowa sytuowana jest z reguy poza zakresem zjawisk inter-. 15 Na ich temat pisze J. Ku (Akty uszanowania i pozwolenia na zawarcie maestwa jako umowy intertekstualne, „Biaostockie Archiwum Jzykowe” 2012, nr 12, s. 91-98). 16 M. PAWI+SKI, Akta stanu cywilnego …, s. 211. 17 Substytucyjn funkcj aktu znania wskazywa równie zmodyfikowany w 1825 r. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, który obowizywa na terenie dawnego Królestwa Kongresowego do 1946 r. 18 H. MARKIEWICZ, Literaturoznawstwo i jego ssiedztwa, Warszawa 1989, s. 217. 19 Dziennik praw, t. I, Warszawa 1810, s. 234. Przepis ów w podobnej postaci istnia w Kodeksie Cywilnym Królestwa Polskiego z 1825 r. (art. 114)..

(6) 138. RENATA BIZOIR. tekstualno ci20, które w wypadku tekstów prawno-administracyjnych przejawiaj si zazwyczaj w obligatoryjnych odwoaniach do okre lonych aktów prawnych i przepisów bdcych podstaw prawn dla tworzonego dokumentu. Akt urodzenia jako tekst dokumentacyjny, potwierdzajcy narodziny i przynaleno wyznaniow konkretnej osoby, zawiera dane zmieniajce si w czasie, dyktowane przez przepisy prawa21, takie jak: dat i godzin narodzin, dat chrztu, imi i nazwisko oraz pe dziecka, nazw miejscowo ci urodzenia, imiona i nazwiska (panieskie matki) oraz spoeczny status rodziców, dane osobowe i funkcj duchownego, imiona i nazwiska obecnych przy akcie wiadków i/lub imiona i nazwiska chrzestnych. Przybiera posta narracyjn bd tabelaryczn i by w XIX w. spisywany najpierw w jzyku polskim, a od 1868 r. w rosyjskim (zabór rosyjski). Cz z wymienionych powyej skadników tekstowych metryki, o istotnym znaczeniu, umieszczana bya w akcie znania danej osoby ze wzgldu na konieczno ich potwierdzenia przez wiadków, a nastpnie uwzgldnienia w akcie maestwa. Midzy wskazanymi tekstami (i gatunkami) zachodzi relacja substytucji o funkcji pragmatycznej i jednokierunkowych odniesieniach, gdy akt znania jako tekst wtórny zastpuje akt urodzenia i tym samym nawizuje do niego, natomiast odwrotna zastpowalno jest niemoliwa. Tekst wtórny jest tworzony w nawizaniu do wzorca tekstu pierwotnego, a proces substytucji sygnalizowany jest na paszczynie tekstowej w róny sposób, jako e substytut innego tekstu moe przywoywa po rednio lub bezpo rednio tekst, do którego si odnosi. W aktach znania widoczny jest bezpo redni mechanizm nawizania, w którym istotnym indeksem relacji midzytekstowej jest nazwa gatunkowa wskazujca prototekst o postaci: metryka (urodzenia), metryka chrztu lub akt urodzenia, wystpujca w korpusie badanych aktów w formuach realizujcych schemat semantyczny: 1. komu potrzebna metryka urodzenia, np.: potrzebuie Metryki Swego urodzenia; potrzebna mi jest metryka urodzenia; i Mu jest potrzebn Metryka urodzenia lub 2. kto nie ma metryki (aktu) urodzenia (schemat ten pojawia si czsto w wypadku braku wpisu aktu urodzenia w ksidze metrykalnej), np.: Niema Jego Metryki przy Kociele Parafialnym Dankowskim; nie iest w stanie zoy metryki chrztu; w braku Metryki 20. H. MARKIEWICZ, Literaturoznawstwo…, s. 218; S. GAJDA, Intertekstualno a wspóczesna lingwistyka, w: Intertekstualno we wspóczesnej komunikacji jzykowej, red. J. Mazur, A. Mayska, K. Sobstyl, Lublin 2010, s. 16. 21 P. SZKUTNIK, Regionalny poradnik genealogiczny – tre oraz przydatno do bada metryk i akt stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w gminie Uniejów, „Biuletyn Uniejowski” 2(2013), s. 126..

(7) AKT ZNANIA – DAWNY GATUNEK URZDOWY. 139. jego urodzenia; niemogc otrzyma metryki; akt jego urodzenia nie by wpisany do ksigi; Metryki Urodzenia zoy nie iest w monoci. Wykadnikami ujawnianej w tekstach relacji substytucji s równie konstrukcje w rodzaju: spisany (spisanie) … w miejsce, majcy zastpi, w braku … spisany by, po wiadczane przez przykadowe uycia: doprasza si spisania Aktu Znania, w mieysce Metryki swego Urodzenia; sporzdzi Akt znania majcy zastpi metryk urodzenia; w braku metryki […] spisany by akt znania; w braku Metryki jego urodzenia […] spisany by Akt znania; niemogcy otrzyma metryki […] akt znania wydalimy; Powyszy Pro[to]ku Urodzenia w Miejsce Metryki jako jest prawdziwie Napisany, a take nie jest w stanie zoy…(dlatego) da i inne, np.: nie iest w stanie zoy metryki urodzenia i dla tego na udowodnienie tej niemonoci da aktu znania; nie jest w stanie zoy metryki urodzenia i dla tego da aktu znania; nie jest w stanie zoy metryki chrztu […] da przeto, eby mu udzieli akt znania; potrzebna mi jest metryka urodzenia […] i prosz o sporzdzenie aktu znania. Wykadniki substytucji nie tylko sygnalizuj werbalnie zastpczy charakter tekstu aktu znania, ale równie wskazuj na strukturalne pokrewiestwo tekstów. Istotne dla relacji midzytekstowej jest stosowanie podobnych struktur tekstowych, znamiennych dla aktów urzdowych, w rodzaju: Dziao si w Kancellaryi Urzdnika Stanu Cywilnego Parafii Czstochowskiej dnia dziesitego:/ dwudziestego drugiego Kwietnia Tysic Osiemset pidziesitego Osmego roku lub Przed nami Urzdnikiem Stanu Cywilnego Gminy i Powiatu Czstochowskiego stawi si. W aktach znania, których nadawc by duchowny, pojawiaj si w tych strukturach swoiste „ lady” metryk ko cielnych w postaci formu temporalnych, oznaczajcych godzin zdarzenia i por dnia, takich jak: Na Dniu Dziewitnastym Miesica Wrzesnia Tysicznego Osiemsetnego dwudziestego Osmego roku, o godzinie dziewitej z rana; Dnia Dwudziestego osmego Lipca roku Tysic Osiemset trzydziestego szostego o godzinie dziewitej rano (por. metryka: np. Roku tysic omset osmego dnia pitego czerwca o godzinie osmey z rana), których nie notuje si w aktach spisywanych przez urzdników wieckich. Porównanie aktów znania z metrykami urodzenia z 1. poowy XIX w. pozwala na wniosek, e zasadnicze elementy strukturalne metryk s w nich powtarzane i stanowi ich strukturalne jdro, w którym umieszczane s w informacje identyfikujce dan osob: imi i nazwisko osoby wskazywanej w akcie znania, imiona i nazwiska rodziców, data urodzenia lub wiek, miejsce urodzenia lub miejsce chrztu (nazwa ko cioa), wyznanie i stan cywilny. Przedstawione konstrukcje pokazuj, e stopie jawno ci i wyrazisto ci substytucji jest znaczny, co wynika z penienia takiej samej.

(8) 140. RENATA BIZOIR. funkcji przez obydwa gatunki urzdowe w sytuacji formalizowania maestwa. Akt znania nie jest jednak prost substytucj aktu urodzenia, co wynika z okoliczno ci jego powstania, w których wiadkowie skadaj zeznania na temat tosamo ci i pochodzenia znanej im osoby. Dlatego te ów dokument ma posta gatunku o bardziej zoonej strukturze, w którym strukturalne elementy metryki stanowi jeden z segmentów aktu znania. Akt znania funkcjonowa w okre lonym kontek cie yciowym, w sytuacji urzdowej uwarunkowanej prawnie, dokadnie w okoliczno ciach formalizowania zwizku maeskiego, któremu towarzyszyy róne praktyki urzdowe (wyznaniowe bd cywilne). Powstawa w sytuacji komunikacyjnej o staych wyznacznikach, rozgrywajcej si w ówczesnym urzdzie stanu cywilnego, tj. kancelarii parafialnej, urzdzie wójta lub municypalnym, w której uczestniczyli zgodnie z liter prawa: urzdnik stanu cywilnego, osoba wystpujca o spisanie aktu znania oraz sprowadzeni przez ni dwaj wiadkowie, którzy dobrze j znali. Wszyscy uczestnicy komunikacji byli identyfikowani imiennie, a stajcy w urzdzie take przy uyciu dodatkowych danych, okre lajcych np. wykonywane zajcie, wyznanie, status cywilny i spoeczny. Ukad ról komunikacyjnych pomidzy petentem, wiadkami a urzdnikiem by nierównorzdny, wynika z przewagi pozycji spoecznej i kompetencji tego ostatniego, który reprezentowa urzd, nadawa tekstowi ostateczny ksztat i moc urzdow. Ow rónic statusów sygnalizuj obecne w tekstach okre lenia nadawcy, wskazujce na jego godno urzdow, czce si niekiedy z formami pluralis maiestaticus, podkre lajcymi ten aspekt sytuacji, np. Przychylaic si do Jego dania, Urzd Municypalny przystpi do wysuchania; Stawi si przed Nami Urzdnikiem Stanu Cywilnego Jakob Musik – Gospodarz. Nadawc urzdowego tekstu aktu znania, bdcego rezultatem zdarzenia komunikacyjnego, by nadawca instytucjonalny – urzdnik, który na etapie komunikacji ustnej peni przemiennie rol prymarnego odbiorcy wypowiedzi petenta i wiadków oraz nadawcy wypowiedzi urzdowej. Ze wzgldu na warunki powstawania tekstu by nadawc sekundarnym segmentów wypowiedzianych przez nadawców prymarnych (petent i wiadkowie), a take nadawc prymarnym segmentów ramowych i korpusowych wspótworzcych urzdowy akt cywilny. Ukad nadawczo-odbiorczy ze wzgldu na skomplikowany ustno-pisemny charakter komunikacji by wielopoziomowy i zmienny. Zmienno ról nadawczoodbiorczych nastpowaa wraz ze zmian czynno ci komunikacyjnych (mówienie – zapisywanie – odczytywanie). Wykadniki owej przemienno ci ról odnale mona w niektórych tekstach aktów znania w przeplatajcych si pierwszoi trzecioosobowych formach liczby pojedynczej i mnogiej..

(9) AKT ZNANIA – DAWNY GATUNEK URZDOWY. 141. Z analizy tekstów wynika, e w czasie powstawania aktu znania komunikacja przebiegaa w trzech etapach: 1. ustnym, w którym petent wnosi przed urzdnikiem o wystawienie dokumentu (np. Stawaicy osobicie Andrzej Szwarc mieszkajcy w Osadzie Czarny Las owiatcza; Stawia si Eleonora Pawoska mieszkanczyni wsi Zbrojewskie Gminy Lipia i zadyktowaa), a przyprowadzeni wiadkowie skadali przed urzdnikiem zeznania (np. napomnieni o zeznanie prawdy oswiadczyli; Zeznajemy, e Wadysaw Degórski; w tem celu przystawia dwóch wiadków […] ktorzy zeznaj; gotowi s zaprzysic w zeznanie, o co tylko zapytani bd); 2. pisemnym, kiedy urzdnik utrwala na pi mie przebieg caego zdarzenia, a tekst uzyskiwa posta zgodn z normami gatunku oraz status dokumentu urzdowego; 3. ustno-pisemnym, w którym tekst by odczytywany, co byo wane m.in. z powodu czstego analfabetyzmu stajcych przed urzdnikiem, wiadkowie skadali przysig o prawdziwo ci swoich zezna albo jedynie deklarowali zgod na jej zoenie, a nastpnie tekst by podpisywany (np. Zeznanie nasze jako rzetelne […] w dowód tego po przeczytaniu nam takowego wasnorcznie podpisujemy trzema krzyykami jako nieumiejcy pisa; Poczem zeznanie swe z ofiarowaniem przysigi wasnorcznie podpisa) i opatrzony pieczci instytucji oznaczonej w tek cie. Ze wzgldu na specyfik gatunków urzdowych, m.in. wyróniajcy je wysoki stopie standaryzacji tekstów, wynikajcy z przepisów prawa, uwag po wicam przede wszystkim schematowi formalnemu badanych aktów i ograniczam analiz do wzorca tekstowego, na który skadaj si segmenty kliszowane oraz segmenty wymienne, realizowane w sposób indywidualny22. Wobec powyszego za przydatn uwaam propozycj Boeny Witosz23, która uznaje wzorzec tekstowy za jeden z komponentów wielowymiarowego wzorca gatunkowego, manifestujcy si w strukturze realizujcych go tekstów. Takie podej cie wydaje si uzasadnione ze wzgldu na okre lony stopie formalizacji struktury tekstów urzdowych, które „sprowadza si w gównej mierze do wypeniania odpowiednich schematów formalnych (wa nie wzorców tekstowych)”24. Przedstawiony przez Witosz punkt widzenia, odbiegajcy od ujcia. 22. M. WOJTAK, Gatunki urzdowe na tle innych typów pimiennictwa uytkowego, w: Jzyk – prawo – spoeczestwo, red. E. Malinowska, Opole 2004, s. 138. 23 Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice 2005, s. 119. 24 Tame..

(10) 142. RENATA BIZOIR. wzorca tekstowego zaproponowanego przez Barbar Sandig25, wynika z denia do ujednolice terminologicznych oraz uznania pojcia wzorca gatunkowego za nadrzdne w obliczu terminologicznej rónorodno ci. Wzorzec tekstowy aktu znania uksztatowa si w wyniku oddziaywania kilku czynników, w ród których naley wymieni : uregulowania prawne normujce ogóln form aktów stanu cywilnego, egzemplifikacje wzorcowych tekstów aktu znania umieszczane w zbiorach przepisów prawa cywilnego (np. Wzór aktu znania26) oraz urzdow praktyk pisarsk, tworzc wzorce uzualne. Z uwagi na przedstawione uwarunkowania w wypadku aktu znania, mona mówi przyjmujc klasyfikacj Aleksandra Wilkonia, o wzorcu cz ciowo skodyfikowanym (normatywnym)27, który jest konsekwencj trybu wprowadzenia gatunku do sfery urzdowej. Wzorzec tekstowy aktu znania zosta zdeterminowany z jednej strony przez nadrzdny wobec niego wzorzec dawnych aktów urzdowych, a z drugiej przez relacje midzytekstowe, jakie wytworzyy si midzy nim a aktem urodzenia, a take aktem maestwa. Ów wzorzec aktu znania reprodukuje architektonik tekstów urzdowych: aktów stanu cywilnego i aktów notarialnych, co jest wynikiem standaryzacji cechujcej od dawna komunikacj urzdow. Standardowo wypowiedzi, jak wskazuje Maria Wojtak28, jest zwizana z zasad posugiwania si w powtarzalnej sytuacji tekstem w znaczniej mierze gotowym, który wymaga uzupenienia o elementy indywidualizujce. Co warte podkre lenia, standardowo. jest ponadto cech, która nadaje okre lony, z reguy wysoki status dokumentom o charakterze urzdowym29. Jako tekst akt znania przedstawia przebieg czynno ci werbalnych i pozawerbalnych podejmowanych przez uczestników komunikacji w celu jego sporzdzenia w zastpstwie metryki. Relacja owa wpisana jest w typow dla aktów urzdowych ram tekstow, której konstrukcja ksztatowaa si od czasów redniowiecza30. Wzorzec tekstowy aktów znania mona przedstawi jako okre lony schemat realizowany w róny sposób w strukturze tekstów, która skada si z ramy tekstowej oraz korpusu tekstu. I. Cz inicjalna ramy zawiera segmenty tekstowe i graficzne; niektóre z nich s nieobligatoryjne, a tworz j:. 25. Formulieren und Textmuster, w: Schreiben in den Wissenschaften, red. E.M Jacobs, D. Knorr, Frankfurt a. Mein 1977, s. 25-44. 26 M.in. w publikacji O aktach stanu cywilnego..., s. 115-117. 27 A. WILKO+, Spójno i struktura..., s. 201-202. 28 Styl urzdowy..., s. 165. 29 J. KU¯, Polszczyzna ukowskich…, s. 46. 30 Tame, s. 46-47..

(11) AKT ZNANIA – DAWNY GATUNEK URZDOWY. 143. 1. numeracja nadana dokumentowi przy rejestrowaniu w ksidze akt cywilnych (np. Akt 82, No 15, Przyjta do Nr 42, dano do Aktu No 12), niekiedy uzupeniana przez podpis osoby rejestrujcej akt znania (np. X. Macherzyski, X Jerzy Minkiewicz); 2. piecz skarbowa; 3. okre lenie administracyjnej lokalizacji miejsca sporzdzania dokumentu (np. Gubernia Warszawska, Powiat Wieluski) pojawia si w tekstach fakultatywnie; 4. nagówek bdcy nazw gatunkow ma posta Akt Znania lub jest rozszerzony o nazw osobow, np. Akt Znania Egidego Wysopól; jest to nieobligatoryjny element tekstu o niestaej pozycji (moe by umieszczony po cz ci inicjalnej ramy); 5. okre lenia lokatywno-temporalne okoliczno ci sporzdzenia dokumentu, wskazujce na miejsce urzdowania nadawcy (nazwa urzdu i miejscowo ci) oraz dokadn dat powstania aktu, wspótworzce tzw. komparycj – formu wprowadzajc do wa ciwej cz ci tekstu urzdowego. Komparycja rozpoczyna si od powtarzalnego zwrotu Dziao si w..., np. Dziao si to w Miecie Czstochowie w Kancellaryi Urzdnika Stanu Cywilnego dnia szóstego Czerwca/Maja dwudziestego pitego, Tysic osiemset pidziesit dziewitego roku. W segmencie temporalnym czsto umieszcza si podwójne datowanie wedug kalendarza juliaskiego i gregoriaskiego i rozdziela uko n kresk. Omawiana formua ma posta szablonow i zawiera obligatoryjne dane, zindywidualizowane w sposobie zapisu, co po wiadczaj przykady: Dziao si w Kancellaryi Urzdnika Stanu Cywilnego Parafii Czstochowskiej dnia dziesitego/ dwudziestego drugiego Kwietnia Tysic Osiemset pidziesitego osmego roku; Dziao si w Urzdzie Woyta Gminy Stradom dnia 3/15 Lutego 1859 r.; Dziao si w Urzdzie Municypalnym Miasta Czstochowy dnia 12 Sierpnia 1830 roku. Uzupeniana jest czasami o okre lenia godziny i pory dnia, np. Dziao si w Kancellaryi Stanu Cywilnego Parafii Czstochowskiej dnia 29 Stycznia/10 Lutego o godzinie trzeciej z poudnia Tysic Osmset pidziesitego osmego roku. Tylko w jednym z analizowanych tekstów element lokatywny nie zosta ujty w komparycji (Na Dniu Dziewitnastym miesica Wrzenia Tysicznego Osiemsetnego Dwudziestego Ósmego roku, o godzinie dziewitej z rana), lecz zosta przeniesiony do finalnej cz ci ramy (Dano w Dankowie, jak wyej). Co istotne, komparycja w wypadku badanych aktów znania nie zawiera danych osobowych urzdnika stanu cywilnego, lecz jedynie okre lenie jego urzdowej funkcji..

(12) 144. RENATA BIZOIR. II. Korpus tekstu tworz nastpujce segmenty: 1. informacja o osobie wystpujcej o akt znania dla siebie: jej imi i nazwisko, miejsce zamieszkania, czasem nazwa zawodu lub stanu spoecznego (Stanwszy dnia dzisiejszego w Urzdzie Woytowskim Magdalena Partenheimer zamieszkaa w osadzie Czarnylas; Przed Urzdem Municypalnym Miasta Czstochowy w Obwodzie Wieluskim, Wojewodztwie Kaliskim, pooonego, Stawi si osobicie Egidy Wysopól, w Miecie tuteyszem zamiszkay) lub o osobie, która wnosi o spisanie aktu dla krewnego (W dniu dzisiejszym stawi si Marcin Raszewski Kucharz w wsi Jaskrowie zamieszkay z daniem aby w braku metryki urodzenia jego syna Wenancyusza; W dniu dzisiejszym stawi si Marcin Wachua Ciela w miecie Czstochowa zamieszkay z daniem aby […] jego pasierbicy Maryanny Skrzypiec); 2. okre lenie czynno ci podjtych przez wymienion osob, jakimi s o wiadczenie o braku metryki oraz danie spisania aktu znania (Stawi si […] owiadczajc i Mu jest potrzebna Metryka urodzenia dla jego córki Julianny Musik do zawrze si majcego zwizku Maestwa; Stanwszy […] owiadczya, i ona maic teraz wej w zwizki maeskie nie iest w stanie zoy metryki urodzenia i dla tego na udowodnienie tej niemonoci da aktu znania; Stawia si […] i zadyktowaa: Idc w zwizki maeskie potrzebna mi jest metryka urodzenia, a e takowej nie posiadam […] prosz o sporzdzenie aktu znania; stawi si […] z daniem: aby w braku Metryki jego urodzenia do zawarcia zwizków Maeskich koniecznie potrzebnej […] spisany by Akt znania); 3. o wiadczenie petenta (lub jego przedstawiciela) na temat pochodzenia i okoliczno ci urodzenia osoby, dla której jest sporzdzany akt znania, ma charakter fakultatywny (np. podajc e urodzi si w Wsi Haidan Krysie Neisse w Prussach w dniu 6 Pazdziernika 1838 r z Józefa i Elbiety Maonków Schinke; podajc e rzeczony iego syn Wenancyusz urodzi si w roku 1833 dnia 18 Maja w wsi Zajczkach Parafii Dankowie w powiecie tutejszym z niego i iego maonki Karoliny z Dziewoskich ju zmarej, w prawem Mazestwie spodzony a w Kociele Parafialnym Danków ochrzczony); 4. informacja o stawieniu si dwóch wiadków oraz dane ich identyfikujce: imiona i nazwiska, wiek, ewentualnie miejsce zamieszkania i status spoeczny (Stawi tu take dwóch swiadkow na wiadectwo i rzda (sic!) aby ich wzi do protokuu niniejszego, którzy gotowi s zaprzysic to wszystko co Zeznai; W dniu dzisiejszym stawili si Józef Nowakowski Obywatel lat trzydzieci sze i August Blach Obywatel lat czterdzieci liczcy, obydwaj w Miecie Czstochowie zamieszkali; z daniem aby […] spisany by Akt znania z dwóch.

(13) AKT ZNANIA – DAWNY GATUNEK URZDOWY. 145. tu obecnych wiadków to jest: 1. Mateusza Sikorskiego Gospodarza w miecie Czstochowie lat trzydzieci om i 2. Wincentego Przlak wyrobnika lat dwadziecia om obydwóch w Czstochowie zamieszkaych; 1.y Swiadek Wincenty Krotla Sotys z Wsi Dankowa zezna, ze iest Katolikiem, umie Artykuy Wiary, by u Spowiedzi na Wielkanoc […] 2.gi Swiadek Kazimierz Mazurek) 5. powoanie si na przepisy prawne, majce posta formuy, ma charakter fakultatywny (przeto Urzdnik Stanu Cywilnego na mocy Artykuu pidziesitego czwartego prawa o Maenstwie, sporzdzi Akt znania majcy zastpi metryk urodzenia; Urzdnik Stanu Cywilnego Parafii Czstochowskiej w myl Rozporzdzenia Komissyi Rzdowej Sprawiedliwoci z dnia 20 czerwca/2 lipca 1842 roku No 8713 przywoa powyszych dwóch wiadków, którzy jednozgodnie podali); 6. zeznania wiadków, które s konstytutywnym skadnikiem tekstu, maj posta konstatywnego aktu mowy, którego o rodkiem jest czasownik zna, rzadziej wiedzie, uyty w 1. osobie lp. lub lm. czasu teraniejszego (np. Co si dotycze Magdaleny Partenheimer t znam od dziecistwa i wiem e ma lat 25, rodzia si w miecie Sobernheim w Niemczech, iest córk Anny Maryi z Emrichów i Andrzeia Partenheimer Maonków, i e ieszcze nigdy ma nie miaa, on za znam std e ia bdc w Niemczech od niej tylko o pu mili, a zatem dawno znaem i; Zeznajemy e Wadysaw Degórski urodzi si w roku 1853 w miesicu Maju w wsi Szubsku Parafii Ÿczyckiej z ojca Franciszka i Maryanny z Koncerskich ju zmarej prawych maonków Degórskich; lecz dla odlegoci miejsca nie moe byd3 Metryka zoon […]. Stawajcego tu Wadysawa Degórskiego znamy dostatecznie od dziecistwa jako te iego Rodziców Franciszka i Maryann z Koncerskich ju zmar maonków Degórskich Ogrodników, wiemy przeto z pewnoci e Wadysaw Degórski w prawem Maestwie spodzony, urodzi si w wsi Szubsku, a w Kociele Parafialnym w Ÿczyckiem ochrzczony w roku 1835 w Miesicu Maju, przeto zeznajemy rzetelnie, e jest stanu wolnego i ma lat dwadziecia trzy skoczonych) lub w 3. osobie obu liczb, je li zeznania przyjmuj posta mowy zalenej (Oswiadczy e zna dobrze Jego Oyca i Matk Florczykow, i ten Synem ich by Jan Florczyk, i e teraz ma 45 lat i niedawno Matka Jego zmara; zezna, i pomienionego Interessanta zna od urodzenia, i iest spodzony z Mikoaja i Anny z Kolanusów Maonków Wysopól, z których Ojciec zmar Matka yie i w miecie Lublicu zamiszkuie, Rodem z Miasta Lublica Kraiu Pruskiego, Religii Katolik, Chrzczony w Kociele parafialnym Lublinieckim, z professyi Introlligator, iest w stanie bez ennym, i ma na teraz lat skoczonych 21)..

(14) 146. RENATA BIZOIR. Zeznania wiadków wystpuj w tekstach w kilku wariantach jako: a) dwa odrbne zeznania z reguy powtarzalne w tre ci, b) dwa zeznania, z których pierwsze zeznanie jest pene, a drugie ograniczone do informacji, e wiadek zezna jak pierwszy, c) jedno zeznanie powstae wskutek zczenia przez urzdnika dwóch oddzielnych. III. Cz finalna ramy tekstowej zawiera: 1. formu kocow, stanowic deklaracj rzetelno ci zezna wiadków i informujc o podpisaniu aktu przez uczestników zdarzenia. Cechuje si ona niszym stopniem standardowo ci w porównaniu z formu wstpn, która ustabilizowaa si wcze niej jako komparycja w innych gatunkach urzdowych. W penej wersji formua kocowa bya zgodna z zalecan przez Wzór aktu znania (np. Zeznanie nasze jako rzetelne w kadym czasie gdyby tego zasza potrzeba przysig stwierdzi obowizujemy si i w dowód tego po przeczytaniu nam takowego wasnorcznie podpisujemy trzema krzyykami jako nieumiejcy pisa lub Zeznanie to nasze jako rzetelne i prawd zaprzysic i na dowód wasnorcznym podpisem stwierdzamy jako pierwszy wiadek umiejcy pisa a drugi podznacza ie znakiem Krzya) lub przyjmowaa form uproszczon (np. Zeznanie to nasze jako rzetelne zaprzysidz deklarujemy i na dowód podpisujemy trzema krzyami, gdy pisa nie umiemy; Zeznanie moie iako rzetelne przysig stwierdzi deklarui. W dowód Czego wasnorcznie podpisa; Co przysig stwierdzi gotowi jestemy i na dowód czego podpisujemy si). Zdarza si, e w tej cz ci tekstu pojawia si zapis stanowicy deklaracj rzetelno ci dokumentu formuowan przez urzdnika (Powyszy Pro[to]ku Urodzenia, w Mieisce metryki jako jest prawdziwie napisany, i rzetelnie, jak gdyby w Sdzie by zrobiony, dla wikszej Mocy wasnorcznie podpisuj i Pieczci Urzdowania stwierdzam; Rzetelno powyszego zeznania i podpisów powiadcza Dziaajcy Wojt Gm. Lipie). Formua kocowa miaa posta jednolit, gdy bya spisywana cznie dla dwóch wiadków lub powtarzaa si, gdy bya umieszczana osobno po zeznaniu kadego ze wiadków i wówczas, w zaleno ci od konstrukcji tekstu, znajdowaa si pod cao ci zezna lub pod kadym zeznaniem oddzielnie. W takim wypadku zapisy miay form skrócon i róniy si od siebie w obrbie jednego tekstu, np.: Po czem gdy nic wicej nie mia do dodania przeto zeznanie, offiaruic ie zaprzysidz, wasnorcznie podpisa oraz Co wszystko w dowód rzetelnoci przysig stwierdzi chc i na to si wasnorcznie podpisuj. W formule kocowej mogo by ujte stwierdzenie o odczytaniu aktu (np. Powysze zeznanie jako rzetelne i po odczytaniu wasnorcznie podpisujemy); 2. imienne podpisy wiadków lub w wypadku osób niepi miennych graficzne (trzy krzyyki), postawione obok zapisanego przez urzdnika imienia.

(15) AKT ZNANIA – DAWNY GATUNEK URZDOWY. 147. i nazwiska; fakultatywnie podpis osoby, której dotyczy akt znania oraz podpis urzdnika stanu cywilnego wraz z nazw urzdu; 3. piecz urzdu. W ten sposób skomponowany akt znania by czasem uzupeniany o rónego rodzaju dopiski, np. dodatkowe zeznanie matki petenta, wniosek o potwierdzenie dokumentu przez sd w zwizku z niezgodnymi zapisami imion i nazwisk wystpujcych w akcie w relacji do zoonych podpisów lub na skutek upynicia terminu wano ci dokumentu. Jak mona zauway , podstawowy wzorzec tekstowy ma charakter wielosegmentowy i jest zbudowany z : I. cz ci inicjalnej ramy tekstowej, w której obligatoryjne s: numeracja, piecz skarbowa, okre lenia lokatywno-temporalne; II. korpusu tekstu zoonego z: informacji o osobie wystpujcej o akt znania, przedstawienia czynno ci podjtych przez petenta, informacji o wiadkach, zezna wiadków; III. cz ci finalnej ramy tekstowej zawierajcej: deklaracj rzetelno ci zezna, informacj o podpisaniu zezna przez wiadków, podpisy wiadków i urzdnika, piecz urzdu. Przedstawione komponenty mog by uzupeniane o dodatkowe (wymienione powyej) lub cz ciowo bd cakowicie redukowane. Jako gatunek akt znania jest swoistym wiadectwem wpywów kultury francuskiej na polsk, nie tylko w zakresie ustawodawstwa, ale równie jzyka, jego stylu urzdowego i funkcjonujcych w jego zakresie gatunków tekstu. Analiza materiau pokazuje, e wzorzec tekstowy dziewitnastowiecznego aktu znania ksztatowa si nie tylko w procesie adaptacji architektoniki dawnych aktów urzdowych oraz oddziaywania relacji midzytekstowej z aktem urodzenia, lecz take w efekcie wczenia w jego schemat decydujcych o tosamo ci gatunku segmentów strukturalnych, z których najistotniejszym byo zeznanie wiadków dotyczce wystpujcej o akt znania osoby. Analiza wzorca tekstowego oraz poszczególnych realizacji tekstowych nasuwa wniosek, e cechoway si one w badanym okresie rónym stopniem dowolno ci, czasem do znacznym. Zjawisko to uzna trzeba za konsekwencj niedugiego czasu ksztatowania si gatunku, zakoczonego przez zmiany administracyjne po II wojnie wiatowej. Fakt ów wpyn w istotny sposób na proces jego normalizacji mimo funkcjonowania gatunku w komunikacji urzdowej, sprzyjajcej w miar szybkiemu stabilizowaniu wzorca tekstowego..

(16) 148. RENATA BIZOIR. BIBLIOGRAFIA BORAWSKI S.: Wprowadzenie do historii jzyka polskiego, Warszawa 2000. DUNIN-DUDKOWSKA A.: Akt notarialny jako gatunek wypowiedzi, Lublin 2010. Dziennik praw, t. I, Warszawa 1810. GAJDA S.: Intertekstualno a wspóczesna lingwistyka, w: Intertekstualno we wspóczesnej komunikacji jzykowej, red. J. Mazur, A. Mayska, K. Sobstyl, Lublin 2010, s. 13-23. KU¯ J.: Akty uszanowania i pozwolenia na zawarcie maestwa jako umowy intertekstualne, „Biaostockie Archiwum Jzykowe” 2012, nr 12, s. 91-98. KU¯ J.: Polszczyzna ukowskich aktów notarialnych z pocztku XIX wieku, Siedlce 2013. MALINOWSKA E.: O stao ci i zmienno ci gatunków urzdowych, w: Gatunki mowy i ich ewolucja, t. I: Mowy pikno wielorakie, red. D. Ostaszewska, Katowice 2000, s. 86-95. MARKIEWICZ H.: Literaturoznawstwo i jego ssiedztwa, Warszawa 1989. O aktach stanu cywilnego. Pismo… dla uytku osób utrzymujcych akta stanu cywilnego uoone, Warszawa 1858. PAWI+SKI M.: Akta stanu cywilnego w Królestwie Polskim w pierwszej poowie XIX wieku, „Archeion” 104(2002), s. 203-220. REJTER A.: Genologia historyczna a stylistyka. Zarys problematyki, „Stylistka” 20(2011), s. 193-211. SIUCIAK M.: 'redniowieczny dyskurs prawny – czyli o pocztkach stylu urzdowego, w: Odmiany stylowe polszczyzny dawniej i dzi, red. U. Sokólska, Biaystok 2011, s. 285-297. SÓJKA-ZIELI+SKA K.: Kodeks Napoleona. Historia i wspóczesno , Warszawa 2007. SZKUTNIK P.: Regionalny poradnik genealogiczny – tre oraz przydatno do bada metryk i akt stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w gminie Uniejów, „Biuletyn Uniejowski” 2(2013), s. 125-137. WILKO+ A.: Spójno i struktura tekstu, Kraków 2002. WITOSZ B.: Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice 2005. WOJTAK M.: Styl urzdowy, w: Wspóczesny jzyk polski, red. J. Bartmiski, Lublin 2001, s. 155-171. WOJTAK M.: Gatunki urzdowe na tle innych typów pi miennictwa uytkowego, w: Jzyk – prawo – spoeczestwo, red. E. Malinowska, Opole 2004, s. 131-141. WO±NIAK E.: Prawdy i mity o jzyku urzdowym w dobie nowopolskiej, referat wygoszony na konferencji „W krgu dawnej polszczyzny”, Kraków, grudzie 2014. ZDUNKIEWICZ-JEDYNAK D.: Jzyk w polskim Ko ciele katolickim pocztku XXI wieku: przegld najwaniejszych zjawisk, w: Jzyk polski jako narzdzie komunikacji we wspóczesnym wiecie, red. J. Mazur, M. Rzeszutko-Iwan, Lublin 2007, s. 115-129..

(17) AKT ZNANIA – DAWNY GATUNEK URZDOWY. 149. AKT ZNANIA – DAWNY GATUNEK URZDOWY JAKO 'WIADECTWO PORZ•DKU PRAWNEGO Streszczenie Akt znania jako gatunek stylu urzdowego o charakterze dokumentacyjnym zosta w artykule uznany za dawny z tego wzgldu, e jego ksztatowanie byo niedugim procesem, trwajcym w polszczynie od pocztku XIX, kiedy zosta wprowadzony wraz z uregulowaniami prawnymi Kodeksu Napoleona, do 1945 roku. Jest to jeden z aktów stanu cywilnego, który by sporzdzany w zwizku z nowoytnym procesem formalizacji maestwa, stanowicy wiadectwo dawnego porzdku prawno-spoecznego oraz oddziaywania kultury francuskiej. Formalnie peni funkcj aktu urodzenia i z tej racji podlega zasadom substytucji tekstowej o funkcji pragmatycznej, a nawizania do prototekstu stay si istotnym skadnikiem tekstowym analizowanych aktów. Prezentowany w artykule wzorzec tekstowy dziewitnastowiecznego aktu znania ksztatowa si nie tylko na bazie relacji midzytekstowej z aktem urodzenia, lecz take wskutek oddziaywania architektoniki dawnych aktów urzdowych, formowanej przez wieki. Adaptowa równie specyficzne dla gatunku segmenty strukturalne, z których najistotniejszym byo zeznanie wiadków na temat osoby wystpujcej o akt znania. Okoliczno ci powstania i funkcjonowania gatunku spowodoway, e realizacje tekstowe cechoway si pewn dowolno ci w stosunku do zrekonstruowanego w pracy wzorca tekstowego, niemniej jednak standaryzacja tekstu postpowaa wraz z upywem czasu. Sowa kluczowe: akt stanu cywilnego, akt znania, akt urodzenia, gatunek tekstu, styl urzdowy, wzorzec tekstowy, substytucja tekstowa, wpywy francuskie, XIX wiek.. WITNESS STATEMENT – AN OLD OFFICIAL GENRE AS THE EVIDENCE OF THE LEGAL ORDER Summary The Witness Statement as a genre of official style of a documentary nature has been considered in the article to be old, because its formation was not a long process, lasting in the Polish language from the early 19th century, when it was introduced with the legal regulations of the Napoleonic Code, until 1945. This is one of personal status certificates that was drawn up in connection with the modern process of marriage formalization, constituting evidence of the old legal and social order and the impact of French culture. Formally, it served as a birth certificate and for this reason was subject to the rules of textual substitution of a pragmatic function, while references to the prototext became an essential textual component of the analyzed statements. The textual pattern of the nineteenth-century Witness Statement, presented in the article, formed not only on the basis of the intertextual relationship with the birth certificate, but also as a result of the influence of the architecture of old official documents, formed through the.

(18) 150. RENATA BIZOIR. centuries. It adapted also genre-specific structural segments, the most important of which was the statement of the witnesses. Due to the circumstances of the formation and functioning of the genre, textual embodiments were characterized by some freedom relative to the textual pattern reconstructed in the study, nevertheless text standardization progressed with time. Key words: civil status, act of knowing, birth certificate, text genre, official style, text pattern, text substitution, French influence, 19th century. Translated by: Studio-Tekst.

(19)

Cytaty

Powiązane dokumenty

dr Antoni Dunajski (Pelplin) „Norwid wobec tradycji teologicznej XIX wieku” , prof. Obszerne sprawozdanie z tego sympozjum, autorstwa Ryszarda Zajączkowskiego,

Graczkowski S., Komercjalizacja Państwowego Przedsiębiorstwa Użyteczności Publicznej Poczta Polska, [w:] Znaczenie zarządzania zmianami w Poczcie Polskiej w kształtowaniu

Podstawowym wymogiem pojawienia się potencjalnego oraz właściwego współzawodnictwa na rynku pocztowym jest całkowita jego liberalizacja związana z likwidacją

poczucie podmiotowości ucznia kształ- tuje się wówczas, gdy ma on przekonanie, że jest ważny dla nauczyciela jako osoba i jako członek grupy, gdy wymagania edukacyjne są

Zamieszczony więc w pierwszej części opis obrazów śmierci nie jest kompletny, a nawet pomija wiele dzieł, które znalazły się w załączonym aneksie (czyli zostały

This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0... 11

Do poznania statusu ontycznego przedmiotu nazwy/pojęcia ogólnego pro- wadzi ten etap dialektyki synoptycznej, który opisał Platon w Fajdrosie jako drogę wiodącą od

Istotnym atutem ksi ˛ az˙ki Ewy Domagały-Zys´k jest fakt, z˙e w celu wyjas´nienia roli osoby znacz ˛ acej Autorka odwołuje sie˛ do filozoficznych koncepcji dotycz ˛ acych