Badania kurhanu ceramiki sznurowej na Grzędzie Sokalskiej w Hubinku, stan. 4, woj. zamojskie

A rch eo lo g ia Polski Ś ro dkow ow schodniej, t. III, 1998

Ba d a n i a k u r h a n u k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j n a G r z ę d z i e So k a l s k i e j

w H u b i n k u, s t a n. 4 , w o j. z a m o j s k i e

Jolanta Ba g iń s k a

Uw a g iw s t ę p n e

W dziesiątym sezonie badań kurhanów kultury ce­ ramiki sznurowej (KCSz) na G rzędzie Sokalskiej prze­ badano kopiec w H ubinku, gm. U lhów ek, oznaczony numerem 4. Obecnie był on całkow icie pozbaw iony na­ sypu, a największe zniszczenia dotyczyły ćw iartki pół­ nocno-wschodniej. Do jej całkowitej destrukcji przyczy­ niły się lisy, które w ykopały tu rozległą norę. Znalazła się ona w pobliżu środka koła zakreślonego przez row ek wokółkurhanowy i praw dopodobnie zniszczyła central­ ny grób, z którego pozostało tylko kilkanaście fragm en­ tów ceramiki KCSz znalezionych w hum usie. W zachod­ niej części wykopu odkryto row ek i ja m ę przykurhano- wą otaczającą kurhan z trzech stron. R ow ek, w przekro­ ju prostokątny, miał średnicę ok. 8-10 m, szerokość 0,45- 0,5 m i głębokość 0,7 m. W ćw ia rtc e p o łu d n io w o - wschodniej odkryto grób niszowy, którego jam a w ejścio­ wa znajdowała się na przedłużeniu zachow anego odcin­ ka łuku rowka oraz spąg ja m y osadow ej KPL tuż pod humusem, poniżej jam y przykurhanow ej (ryc. 1 : b).

Op iso b i e k t ó w ii c h i n w e n t a r z y

Jama osad ow a K P L . Zniszczona. Z achow ał się tyl­ ko spąg jam y w rzucie poziom ym owalnej (ryc. 2: b) o wymiarach 1,1 x 0,8 m i głębokości 0,7 m (od p o ­ wierzchni 0,35 m), zorientow anej w zdłuż osi N-S. In ­ wentarz: fragmenty ceram iki, z których w iększość p o ­ chodzi z jednego grubościennego naczynia oraz 1 frag­ ment wylewu zdobiony ornam entem stem pelkow ym ; ce­ ramika barwy pom arańczow ej i pom arańczow o-brunat- nej, przełomy jednobarw ne i trójbarw ne, zw arte, glina bez domieszki, grubość ścianek 0,9 - 1,2 cm.

Grób niszow y K C S z. Jam a w ejściow a w rzucie po­ ziomym owalna, o w ym iarach 2,2 x 1,5 m i głębokości 1,8 m, zorientowana w zdłuż osi N E - SW (ryc. 2: a). Kraniec NE jam y wejściow ej przechodził na głębokości 1,3 m w krótki korytarz (długości 0,3 - 0,4 m) o średnicy 0,5 - 0,6 m, zakończony obszerną, ow alną w rzucie po­ ziomym niszą o wymiarach 2,3 x 2,6 m i w ysokości 0,9 m (strop niszy na głębokości 1,1 m, spąg - 2,0 m), zorien­ towaną wzdłuż osi N W -SE. W centrum niszy znajdow ał się szkielet ułożony w pozycji skurczonej na praw ym boku, głowa skierow any na N W oraz czaszka i kości długie drugiego osobnika ułożone w stosie przy połu­ dniowej ścianie, tuż przy w yjściu z korytarza. Kości oby­ dwu szkieletów źle zachow ane, n iekom pletne, część kości rozwleczona przez zw ierzęta. W yposażenie uło­

żono za centralnym szkieletem , pod w schodnią i połu­ dniow ą ścianą niszy.

In w en tarz: 1 - czteroucha am fora (ryc. 4) o bania­ stym, silnie wydętym brzuścu, bardzo w ąskim dnie i krót­ kiej szyi, ucha um ieszczone u nasady szyi, zdobiona pa­ sem rytych trójkątów. P ow ierzchnia zew nętrzna barw y szaro-pom arańczow ej, glina bez dom ieszki, przełom trój­ barwny, zwarty. Wymiary: średnica w ylew u (R,) -1 3 cm, dna (R,) - 7,5 cm , brzuśca (Rj) - 34 cm , w ysokość (h) - 40,7cm , grubość ścianki - 0,7 cm ; 2 - czteroucha am fora (ryc. 3: с) o baniastym brzuścu, w ąskim dnie i lejkow a­ tej szyi, u nasady której um ieszczone są ucha. G órna część naczynia zdobiona ornam entem rytej poziom ej jo ­ dełki. P ow ierzchnia zew nętrzna barw y szaro-pom arań- czow ej, glina z n iew ielk ą dom ieszk ą piasku, przełom jednobarw ny, zwarty. W ymiary: R, - 10 cm, R2 - 6 cm, R 3 - 27,8 cm , h - 28,4 cm, grubość ścianki - 0, 7 cm; 3 - pucharek (ryc. 3: b) o lejkow atej szyi, nisko um iesz­ czonym ostrym załom ie brzuśca i półkulistym dnie, brak w yraźnej granicy m iędzy szy ją a brzuścem , powyżej p o ­ łow y w ysokości naczynia jed n o m ałe ucho. N a całej po­ w ierzchni ornam ent sznurow y: w części górnej pozio­ my, w dolnej pionow y obram ow any krótkim i ukośnym i odciskam i sznura. Pow ierzchnia zew nętrzna barw y bru­ natnej, glina bez dom ieszki, przełom jednobarw ny, zw ar­ ty. Wymiary: R, - 13,8 cm , R3 - 14,4 cm, h - 12,5 cm, grubość ścianki - 0,5 cm; 4 - pucharek (ryc. 3: a) o lejko­ watej szyi, nisko um ieszczonym ostrym załom ie brzuś­ ca, górna część naczynia zdobiona pasem poziom ych odcisków sznura. P ow ierzchnia zew nętrzna barw y żó- łto-brunatnej, przełom jednobarw ny, zwarty. Wymiary: R, - 10,5 cm , R2 - 15 cm, R 3 - 11,6 cm , h - 13, 7 cm, grubość ścianki - 0,5 cm; 5 - toporek kam ienny (ryc. 5: a) zbliżony do form łódkow atych (przednia część okazu zachowała łódkow aty kształt), obuch okrągły, otw ór prze­ sunięty ku obuchow i, je d e n z boków uszkodzony na w ysokości otw oru. W ymiary: długość - 12,6 cm, szero­ kość - 4,8 cm, grubość - 3,9 cm, średnica otw oru - 2,0 cm; 6 - kam ienna siekiera czw orościenna (ryc. 5 : b), ścianki łukowate, obuch zbliżony do prostokąta, przekrój podłuż­ ny klinowaty, gładzona na całej pow ierzchni. Wymiary: długość -1 0 ,6 cm, szerokość - 3,6 cm , grubość -1 ,8 cm; 7 - kam ienna siekiera czw orościenna (ryc. 5: c), ścianki łukow ate, obuch w ąski, zbliżony do kw adratu, ostrze łukow ate, asym etryczne, gładzone na całej pow ierzch­ ni. W ymiary: długość - 8,1 cm , szerokość - 4,3 cm, gru­ bość - 2,5 cm; 8 - siekiera dw uścienna (ryc. 5: d),

prze-70 Jo l a n t a Ba g iń s k a

Ryc. 1. Hubinek, stan. 4: a - położenie stanowisk 3 i 4; b - plan sytuacyjno-wysokościowy: 1 - grób niszowy, 2 - jama osadowa KPL, 3 - rowek, 4 - jama przykurhanowa, 5 - lisia nora.

Ba d a n iak u r h a n uk u l t u r yc e r a m i k is z n u r o w e jn a Gr z ę d z ie So k a l s k i e jw Hu b in k u 71

Ryc. 2. Hubinek, stan. 4: a -rzu t poziomy i przekrój grobu niszowego (numery odpowiadają kolejności opisu zabytków w tekście), b - rzut poziomy i przekrój jamy KPL.

72 Jo l a n t a Ba g iń s k a

Ba d a n i ak u r h a n uk u l t u r yc e r a m i k is z n u r o w e jn a Gr z ę d z ie So k a l s k i e jw Hu b in k u 73

74 _{Jo l a n t a Ba g iń s k a}

Ba d a n i ak u r h a n uk u l t u r yc e r a m i k is z n u r o w e jn a Gr z ę d z ie So k a l s k i e j w Hu b i n k u 75

krój poprzeczny zbliżony do soczew kow atego, ostrze łu ­ kowate, gładzona przy ostrzu, ślady gładzenia na korpu­ sie, wykonana z krzem ienia w ołyńskiego. W ymiary: dłu­ gość - 11,3 cm, szerokość - 5,0 cm , grubość - 2,0 cm; 9 - zgrzebło (ryc. 5: e) w ykonane z krzem ienia w ołyń­ skiego: długość - 5,4 cm, szerokość - 3,0 cm , grubość - 0,7 cm; 10 - zgrzebło z krzem ienia w ołyńskiego: dłu­ gość - 7,4 cm, szerokość - 3,3 cm , grubość - 0,6 cm; 11 - dłuto kościane (ryc. 5: g): długość - 14,1 cm, szero­ kość - 3,4 cm, grubość - 1,6 cm ; okruch piaskow ca: dłu­ gość - 6,1 cm , szerokość 4,1 cm , grubość - 1,6 cm; 13 - fragment m uszli skójki: długość - 4,7 cm , szerokość - 2,9 cm.

An a l iz am a t e r i a ł ó w

Grób ze stanow iska 4 w H ubinku je st drugim obiek­ tem niszowym odkrytym na G rzędzie Sokalskiej (pierw ­ szym był grób 2 ze stan. 37 w Ł ubczu, por. J. B agińska 1997, s. 45, ryc. 3B). O ba groby zostały w kopane w na­ sypy kurhanów. Jam a w ejściow a grobu ze stan. 4 w H u ­ binku leżała na przedłużeniu zachow anego łuku row ka, a więc znajdowała się na kraw ędzi nasypu (ryc. 1 : b). W obu przypadkach nisze um ieszczono na przedłużeniu dłuższej osi jam y w ejściow ej, przy je j północnym krań­ cu. Jama w ejściow a grobu z H ubinka zorientow ana była wzdłuż osi NE-SW , a nisza w zdłuż osi N W -SE. N isza, w porównaniu z grobem ze stan. 37 w Ł ubczu, była znacznie większa, starannie w ykonana o w yrów nanych ścianach, ale jej głębokość była o 0,7 m m niejsza.

Kości obu odkrytych szkieletów były źle zachow a­ ne ale ich układ jeszcze w yraźnie czytelny. Szkielet cen­ tralny ułożono w pozycji klasycznej dla m ęskich pochów ­ ków KCSz (ryc. 2: a). M ożna tu przytoczyć przykłady grobów nr 1 i 2 ze stan. 1 w W erszczycy (J. B agińska 1997, s. 50), czy grobów n r 1 i 2 ze stan. 22 w N edeżo- wie (J. Bagińska 1996, s. 59, 63). Szkielet z H ubinka m a jednak nieco inną orientację (głow ą na NW , pozostałe na W), co związane je s t zapew ne z je g o m łodszą p ozy­ cją chronologiczną. K ości drugiego szkieletu ułożone były w stos przy korytarzu w ejściow ym , co w yraźnie świadczy o praktyce ekshum acji. N ie je s t to pierw szy tego rodzaju przypadek na G rzędzie Sokalskiej. N a stan. 37 w Łubczu odkryto stos przem ieszanych kości z kilku szkieletów (J. B agińska 1997, s. 45)

Inw entarz g ro b u z H u b in k a je s t b a rd z o bogaty. Z czterech, w chodzących w je g o skład, naczyń dwa to amfory (ryc. 3: c; 4: a) zaliczane do typu Ha w g klasyfi­ kacji J. M achnika (1966, s. 33). N ajbliższą analogią do nich jest amfora z grobu niszow ego ze stan. 37 w Ł ub­ czu (J. Bagińska 1997, ryc. 3B: f). A m fory te cechuje charakterystyczne podcięcie dolnej partii brzuśca i nie­ zwykle małe dno. Ta m aniera stylistyczna wyróżnia m łod­ sze amfory z G rzędy Sokalskiej spośród innych am for typu Ha. W iększe z om aw ianych naczyń je s t fo rm ą dość rzadką. Zbliżone proporcje odnajdujem y na kilku egzem ­ plarzach z N iem iec, np. naczynie z nieznanej m iejsco­

w ości (W. M atthias 1987, tabl. 118: 7). O rnam ent obu am for je s t typow y i często sp otykany na naczyniach K CSz. M otyw poziom ej jo d ełk i m ają m.in. naczynia ze stan. 2 w Ł ubczu (W. K om an 1990, ryc. 4: 3 ,4 ), ze stan. 37 w Ł ubczu i stan. 1 w W erszczycy (J. B agińska 1997, ryc. 4: j), a także na w ielu naczyniach z N iem iec, np. Groß B öm eche (W. M atthias 1987, tabl. 69: 8). O ba od­ kryte pucharki (ryc. 3: a, b) m a ją cechy naw iązujące do naczyń kultury środkow odnieprzańskiej. Bardzo charak­ terystyczne, klepsydrow ate przew ężenie mniej więcej w połow ie w ysokości i półkuliste dna znajdujem y w w ie­ lu naczyniach tej kultury, m .in. z m iejscow ości H odoso- w icze, kurhan 3, Strelica, grób 12 i 41, Lipow yj Brod, grób 2 (I. I. A rtem enko 1967, ryc. 4: 2, 3; 14: 3, 5). N is­ ko um ieszczony załom b rzuśca i m ałe, w gięte do środka dno jednego z pucharków (ryc. 3: a) m a bliską analogię w inw entarzu K C S z z grobu n r 2, stan. 2, kurhan II w Łubczu (W. K om an 1990, ryc. 4: 4). Tak uform ow ane dna to cecha spotykana w kulturze środkow odnieprzań­ skiej. M ożna tu przytoczyć przykłady z m iejscowości Ho- dosow icze, kurhan 10 grób 2, M iedw in, Lipowyj B rod grób 2 i 4 (I. I. A rtem enko 1967, ryc. 5: 4; 45: 2; 68: 4, 5). O rnam ent pierw szego pucharka (ryc. 3; b) złożo­ ny z odcisków sznura w górnej partii naczynia je s t ce­ ch ą charakterystyczną w iększości naczyń KCSz. Drugi pucharek w yróżnia się bogatym zdobnictw em złożonym z w ątków sznurow ych układających się w poziom e, p io ­ now e i ukośne pasm a (ryc. 3: b), co rów nież w skazuje na pew ne w pływ y stylistyki środkow odnieprzańskiej. N a w ielu pucharkach tej kultury w ątki zdobnicze pokryw a­ j ą całą pow ierzchnią naczynia, często w układzie pozio­ m ym w górnej części, a pionow ym w dolnej (np. egzem ­ plarze z M iedw ina i N eterepki, por 1.1. A rtem enko 1967, ryc. 45: 2, 5), chociaż zazw yczaj je st to ornam ent ryty, a nie odciski sznura ja k w naszym przypadku. O dm ien­ n ą cechą je st rów nież ucho pucharka z H ubinka, które­ go brak u naczyń tego typu w kulturze środkow odnie­ przańskiej, ale spotykane je s t w grupie krakow sko-san- dom ierskiej (J. M achnik 1978, ryc. 246: 1), ja k rów nież na terenie środkow ych N iem iec, np. puchar z N achter- stedt (W. M atthias 1968, tabl. 29: 1).

R ów nie bogaty ja k zestaw naczyń je s t inw entarz ka­ m ienny i krzem ienny. W chodzący w skład w yposażenia toporek (ryc. 5: a) zaliczyć należy do form łódkow atych lecz ju ż zdegradow anych. Z abytek ten charakteryzuje się brakiem przew ężenia obucha i łódkow atego przekroju podłużnego. Z bliżony je s t do typu A /III w g klasyfikacji A. B ronickiego (1990, s. 300, 301). N ajbliższy odpo­ w iednik stanow i toporek z nieznanej m iejscow ości b. pow. Chełm (A. B ronicki 1991, ryc. 6). Z trzech siekier tylko je d n ą w ykonano z krzem ienia. Jest ona rów nież je d y n ą siekierą dw uścienną w tym zespole (ryc. 5: d). Dw uścienne siekiery znane są z zespołów K C Sz na G rzę­ dzie Sokalskiej. M ożna tu w ym ienić zabytki z grobu nr 2 na stan. 2 kurhan II w Ł ubczu (W. K om an 1990, ryc. 3: 2) oraz z kurhanu I na stan. 13 w Woli G ródeckiej

76 Jo l a n t a Ba g iń s k a

(J. B agińska, W. K om an 1991, ryc. 7: 7). Podobną do naszego zabytku siekierą dw uścienną znam y z inw enta­ rza kultury środkow odnieprzańskiej - grób 56 w Strelicy (I. I. A rtem enko 1967, ryc. 29: 4). Pozostałe dw ie sie­ kiery w ykonano z kam ienia. W iększa z nich (ryc. 5: d) zbliżona je s t do siekier typu Id i II, m niejsza (ryc. 5: c) natom iast, do typu V w g klasyfikacji J. M achnika ( 1966, s. 45, 46). Z bliżony do pierw szej z om aw ianych siekier zabytek znaleziono w grobie nr 1 na stan. 2, kurhan II w Ł ubczu (W. K om an 1990, ryc. 3 :1 ). D la drugiej - do­ b rą analogią je s t okaz z grobu nr 1 na stan. 22 w N ede- żow ie (J. B agińska 1996, ryc. 4: b). W skład inw entarza grobu z H ubinka w chodziły rów nież 2 zgrzebła i dłuto kościane. O m aw iany grób je s t drugim zespołem z G rzę­ dy Sokalskiej, w którym odkryto zgrzebła. P ierw szy in­ w entarz ze zgrzebłem krzem iennym pochodzi z " '^ b u nr 3 na stan. 37 w Ł ubczu (J. B agińska 1997, i ,

D łuta kościane są dość częstym elem entem wypob... - nia grobów K C Sz. M ożna tu w ym ienić m .in. grób n r 2 ze stan. 1, kurhan II w Ł ubczu (W. K om an, J. M achnik 1991, ryc. 2: 6), grób nr 2 w L ublinie-Sław inku i grób nr 8 w Zakłodziu (J. M achnik 1966, s. 238, 238).

C

O m aw iany grób je s t niew ątpliw ie m łodszy od kur­ hanu, w którym został odkryty. Św iadczy o tym lokali­

zacja ja m y w ejściow ej, która przecinała row ek (w tej części kurhanu row ek uległ zniszczeniu lecz przedłuże­ nie łuku zachow anego odcinka w yraźnie nakłada się na ja m ę w ejściow ą). F orm a grobu i inw entarz w yraźnie w skazują na przynależność zespołu z H ubinka do m łod­ szej fazy K C Sz. G roby niszow e by ły częstym zjaw i­ skiem w grupie krakow sko-sandom ierskiej, której ro z ­ wój przy p ad a n a III fazę K C Sz. Jednocześnie form a grobu w skazuje na w schodni kierunek pow iązań - z kul­ tu rą środkow odnieprzańską. O bie am fory m ają analo­ gie w m ateriale ceram icznym grupy k rakow sko-sando­ m ierskiej, m .in. w am forach typu lia z B osutow a i W ę- grzec (J. M achnik 1978, ryc. 246: 6) oraz w zespołach z obszaru N iem iec (W. M atthias 1987, tabl. 118, ryc. 7). P óźną m etryką m a rów nież pucharek z nisko um iesz­ czonym załom em b rzuśca i m ałym , w klęsłym dnem. P o dobne naczy n ie z grobu n r 2 ze stan 2, kurhan II w Ł ubczu znalazło się w je d n y m zespole z naczyniem proto m ierzan o w ick im (S. K adrów , J. M achnik 1997, s. 26). N aczy n ia k ultury środkow odnieprzańskiej, do których naw iązu ją pucharki z H ubinka, I. I. A rtem en­ ko (1967, s. 72-99) datuje na fazę późną. Inw entarz ka­ m ienny i krzem ienny, z n atury swej m niej czuły chro­ nologicznie, m a analogie w m ateriałach zarów no II fazy K C Sz, ja k i w zespołach najm łodszych. Z espół ten n a ­ leży datow ać na n ajm ło d szą fazę K CSz.

Li t e r a t u r a

A r t e m e n k o 1.1.

1967 Plemena Verchnego i Srednego Podneprovja

v epochu bronzy, Moskva. B a g i ń s k a J.

1996 Kurhan kultury ceramiki sznurowej o stratygra­ ficznym układzie grobów z Nedeżowa, woj. Zamość na Grzędzie Sokalskiej, Spr. Arch., t. 48, s. 59-66.

1997 Cmentarzysko kurhanowe kultury ceramiki

sznurowej na Grzędzie Sokalskiej - stanowiska: Łubcze 37 i Werszczyca 1, APŚ, t. 2, s. 45-52. B a g i ń s k a J., K o m a n W.

1991 Badania nad kurhanami kultury ceramiki sznu­ rowej na Grzędzie Sokalskiej, LMA, t. 6, s. 73- 87.

B r o n i c k i A.

1991 Późnoneolityczne i wczesnobrązowe toporki ka­ mienne z obszaru województwa chełmskiego, LMA, t. 6, s. 297-340.

K a d r ó w S., M a c h n i k J.

1997 Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksono­ mia i rozwój przestrzenny, Kraków.

K o m a n W.

1990 Badania mikroicgionalne na Grzędzie Sokal­ skiej. Cmentarzysko kurhanowe KCSz w Łub­ czu na stanowisku 2, gm. Jarczów, Spr. zam., s. 11-19.

K o m a n W., M a c h n i k J.

1991 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych kur­ hanu nr II w Łubczu na stanowisku 1, gm. Jar­ czów, Spr. zam., s. 8-12.

M a c h n i k J.

1966 Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Ma-lopolsce, Wrocław.

1978 Krąg kulturowy ceramiki sznurowej, PZ Pol., t. 2, s. 337-412.

M a t h h i a s W.

1968 Kataloge zur Mitteldeutschen Schnurkeramik, Teil III, Nordharzgebiet, Berlin.

1987 Kataloge zur Mitteldeutschen Schnurkeramik, Teil VI, Restgebiet und Nachträge, Berlin.

Ba d a n iak u r h a n uk u l t u r yc e r a m i k is z n u r o w e jn a Gr z ę d z ie So k a l s k i e jw Hu b in k u 77

Jo lanta Ba g iń s k a

Ex c a v a t io n s o fa Ba r r o w o ft h e Co r d e d Wa r e Cu l t u r ea t Gr z ę d a So k a l s k a, Hu b i n e k, Sit e 4 , Za m o ś ć Vo iv o d s h ip

The excavations were carried out on a moundless barrow of the Corded Ware culture, site 4, in Hubinek (Fig. la).

A number of potsherds were preserved in the central gra­ ve. At the edge of the original mound a niche grave was unco­ vered belonging to the Corded Ware culture and the bottom of a settlement pit of the Funnel Beaker culture (Fig. lb).

In the centre o f the niche grave there was a skeleton laid in a crouching position. It was placed on its right side with its head directed to north-west. There were also a skull and limb

bone o f another individual which were put in a pile at the so­ uth wall.

The furniture for the main skeleton consisted of two am­ phora (Figs. 4 ,3c), two bowls (Figs. 3a, b), a boat-shaped shaft- hole axe (Fig. 5a), two stone axes (Figs. 5b, c), an axe (Fig. 5e) and two sede-scrapers (Figs. 5e, f) made of Volhynian flint, as well as a bone chisel (Fig. 5g) and a fragment o f a shell.

The assemblage should be dated to the youngest phase of the Corded Ware culture.