Studia nad literaturą dwudziestolecia i literaturą współczesną w Instytucie Badań Literackich w latach 1948-1973.

Studia nad literaturą dwudziestolecia

i literaturą współczesną w Instytucie

Badań Literackich w latach

1948-1973.

Biuletyn Polonistyczny 16/50, 19-29

STUDIA NAD LITERATURĄ DWUDZIESTOLECIA I LITERATURĄ WSPÓŁCZESNĄ

W INSTYTUCIE BADAŃ LITERACKICH W LATACH 1948-1973

r ) r ó b a n a sz k io o w a n ia h i s t o r i i dokonań w z a k r e s i e prac in t e r p r e t a o y J n y c h d otyoząoyoh l i t e r a t u r y d w u d z ie s t o ­ l e c i a międzywojennego i l i t e r a t u r y p o w s t a ł e j po o s t a t n i e j w o j ­ n i e n i e może obyć s i ę - Już na w s t ę p ie - ' b e z pewnych pytań me­ t o d o l o g i c z n y c h . Będą t o w g r u n c ie r z e o z y p o d o b n e , j e ś l i n i e t e same p y t a n ia , k t ó r e b y ł y stawia ne w t r a k o i e k r e ś l e n i a planów naukowych I n s t y t u t u w stosunku do t e g o ok resu l i t e r a t u r y . Od­ p o w i e d z i na n i e p o d l e g a ł y pewnym wahaniom, ok re ś la ją c y m z ko­ l e i plany i plo n y badawcze. Chodzi p rz ed e wszystk im o z a k re s i kompetencje t e g o , oo nazywamy w ła ściw ą nauką o l i t e r a t u r z e ozy h i s t o r i ą l i t e r a t u r y , a t e g o , oo zwiemy k r y ty k ą l i t e r a c k ą ; o świadomość zwią zaną z tematyką i zakresem podejmowanych w I n s t y t u o i e prac doty oząo yo h l i t e r a t u r y d w u d z i e s t o l e c i a i l i ­ t e r a t u r y n a jn o w s z e j.

O ozy w iś oie problem postawiono t u w s e n s i e węższym: n ie o h o d z i o g e n e r a ln ą ooenę świadomości p is z ą o y o h , l e o z o t ę świadomość, k t ó r a w i ą z a ł a s i ę ś c i ś l e j z zakresem oelów nauko­ wych I n s t y t u t u , t j . p o ś r e d n io w ła ś n ie z problemem "naukowoś­ c i " i " k r y t y o z n o ś o i " . Ocena o a ł e j p la n ow ej d z i a ł a l n o ś c i I n ­ s t y t u t u wykazuje s i l n e zaangażowanie s i ę we w szelaką a k t u a l ­ n o ś ć: d o ty c z ą c ą bądź daty powstania a n alizow an eg o utworu l i ­ t e r a c k i e g o , bądź m e t o d o l o g i i , k t ó r a w t ę a n a l i z ę b ę d z i e w p i­ sana.

W I n s t y t u o i e , od c h w i l i Jego p o w s ta n ia , p referow a ne b y ł y z a i n t e r e s o w a n ia h i s t o r y c z n e , początkowo k la s y c z n ą l i t e r a t u r ą r e a l i z m u XIX w ., l i t e r a t u r ą zatem e p o k i pozytyw izm u,a ju ż od poozątku l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h l i t e r a t u r ą romantyczną.

Właściwa wczesnym latom p i ę ć d z i e s i ą t y m o s t r a s e l e k c j a p i ­ sarstw a XX w. s t w a r z a ł a badaczom duże t r u d n o ś c i, n ie p o zw a la ­ ł a s z e r z e j r o z w in ą ć prac nad l i t e r a t u r ą w spó łczesn ą , a w ię c t a k ż e l a t międzywojennych i b e z p o ś r e d n io powojennych.

22

-Prace baóawoze w tym z a k r e s ie z o s t a ł y Jednak zorganizowane o k o ło r . 1952. K s i ą ż k i opublikowane w l a t a c h następnych d o t y ­ c z y ł y wybranych p i s a r z y l a t 1918-1939 i t w ó r o z o ś c i w y b i t n i e j - szyoh in d yw id u a ln ośc i d z i a ł a j ą o y c h po r . 1945. Teksty t e , a c z ­ k o lw ie k w p o sz o ze g ó ln y ch przypadkaoh p r z y n o s i ł y w n ik liw e i n ­ t e r p r e t a c j e i s p e ł n i a ł y swoją r o l ę s p o łe cz n ą p r z y b l i ż a j ą c nową l i t e r a t u r ę p u b l i c z n o ś c i l i t e r a c k i e j , naoeohowane b y ł y w ł a ś c i ­ wym okresow i, w którym powstawały, nadmiernym s o o J o lo g iz o w a - niem i dogmatyzmem ocen e s te ty c z n y c h . W ty c h l a t a o h wydane zo­

s t a ł y pie rw s ze praoe o Dąbrow skiej, Broniewskim,Borowskim, Ja­ s t r u n i e , Gałczyńskim, Neverlym.

Publikowane wtedy tak że praoe in fo r m a c y jn e dotyoząoe pub­ l i c y s t y k i m iędzywojennej dawały obraz s z t u c z n ie ok ro jony i na- oeohowany nadmiernym prezentyzmem w stosowanyoh k r y t e r i a c h se­ l e k c j i . Od t e g o stanu r z e c z y dodatnio o d b i j a "Słow nik w sp ó ł- ozesnyoh p i s a r z y p o l s k i c h " (w 4 tomach^, opraoowany pod r e d . E .K o r z e n ie w s k ie J , k t ó r e g o z e s p ó ł a u t o r s k i p o t r a f i ł wywalozyć s o b ie prawo k o n ie c z n e j k om p letnośoi, n ie s e le k o jo n u ją o mate­ r i a ł u wedle k r y t e r i ó w p o z a h i s t o r y o z n o l i t e r a o k i o h .

Pod koniec l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h s y t u a c j a wewnętrzna u le g a reformom, co oznacza r e z y g n a c ję z wąsko rozum ianej Praoowni l i ­ t e r a t u r y W s p ółcz esn ej. Badania nad w s p ó łc z e s n o ś c ią , obejm ujące t a k ż e i d w u d z i e s t o l e c i e , ł ą o z y ć s i ę z a c z y n a ją z ok re ślon ym i za ­ in teresow an ia m i m etodo logiozn ym i, z a n a l i z ą l i t e r a t u r y w r a ­ mach c a ł o ś o i k u ltu r y i Jej klasowo in ter p r e to w a n y ch przem ian. Tego r o d z a ju badania i n i c j u j e w swoim d z i a l e S . Ż ó ł k i e w s k i . I n ­ ne p r a c e , o b a r d z i e j h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i m ukierunkowaniu,pow­ s t a j ą z i n s p i r a c j i K.Wyki. Nie są t o z r e s z t ą Jedyne i n s p i r a o j e i k i e r u n k i . W o k r e s i e k i l k u l a t ukazują s i ę wtedy s z e r s z e s t u ­ d i a s y n t e t y c z n e , c z ę s t o stanowiące r e z u l t a t r o z l e g ł y c h poszuki­ wań materia łowych czy m eto d o lo g icz n y ch . N a le ż y tu wymienić p r a ­ c e : IW.Głowińskiego " P o e ty k a Tuwima a p o ls k a t r a d y o j a l i t e r a o - k a " , H .Z a w o rskiej "0 Nową S z tu k ę ". P o l s k i e programy a r t y s t y c z ­ ne l a t 1917-1922", J .T r z n a d la e d y c je Leśmiana i m on og ra fię t e ­ go t w ó r c y , k s ią ż k ę J.K wiatkow skiego o S t a f f i e i je g o e d y c j ę tek­ stów P a w l ik o w s k ie j- J a s n o r z e w s k ie j, k s ią ż k ę ILWyki-Hussakowskiej o Gałczyńskim, A.Kowalozykowej o l i r y o e Słon im sk ieg o, praoe K. S i e r o o k i e j o p o e z j i p r o l e t a r i a c k i e j . W kręgu inspiraoyJnym I n ­

23

-s t y t u t u pow -stają t e ż " S z k i c e o p o w ie ś c i w -s p ó łc z e -s n e j" a u t o r ­ stwa M .G łow iń sk ieg o, wydane w Jego k s i ą ż c e p t . " P o r z ą d e k , o h a - o s , z n a c z e n i e " , m o n o g r a fic z n e prace H .I v a n ic k o v e J o Żeromskim i A.Wernera o Borowskim. Z tymi p o z y c ja m i wchodzimy Już w os­ t a t n i okres prac I n s t y t u t u dotyoząoyoh l i t e r a t u r y minionego p i ę ć d z i e s i ę c i o l e c i a . N o w a to r s k i io h c h a r a k t e r wyznaczony Jest p r z e z problemowe, a n i e powierzchownie s y n t e t y c z n e p o le ba­ dań, o h o o ia ż n i e k i e d y d o ty o z ą one f o r m a l n ie , t y l k o wycinka t w ó r o z o ś o i danego p i s a r z a , Jak np. k s ią ż k a f i . P r z y b y l s k i e g o o p r o z i e I w a s z k ie w ic z a p o w s t a ł e j w d w u d z i e s t o l e c i u m iędzyw ojen­ nym, ozy t e ż k o n c e n tr u ją s i ę wokół a n a l i z y Jednego to p o s u ,J a k t o ma m ie js c e w k s i ą ż o e " M y ś l i róż n e o ogrodaoh" J.M. fiymkie- w i o z a . Ta o s t a t n i a pra ca poszukuje w d w u d z i e s t o l e c i u i w s p ó ł- o z e s n o ś c i m a t e r i a łu e g z e m p l i f i k a c y J n e g o , podobnie Jak inna k s i ą ż k a , poświęoona j e d n e j - rom an ty czn ej - p o s t a w ie , miano­ w i c i e M .Piw iń sk ieJ "Legenda romantyczna i s z y d e r c y " , s z u k a o­ k r e ś l e n i a żywej t r a d y c j i romantyzmu w o a ł e j r e c e p o j i t e j pos­ tawy aż po d z ień d z i s i e j s z y , więo aż po Mrożka. N ie wyjątkowe t o p o le badań, mimo że k s ią ż k a P iw iń s k ie J pow sta ła w wyniku o k r e ś lo n e g o planu badań Pracowni L i t e r a t u r y Okresu Romantyz­ mu; odwołania do w s p ó ł o z e s n o ś c i , p o p r z e z k t ó r ą odozytu,Jamy t r a d y c j ę , spotkać możemy r ó w n i e ż w pracaoh A.W itkow skieJ ozy M .Janion. Jak w id a ć , k o r e l a o j a : h i s t o r y k l i t e r a t u r y t o t a k ż e k r y t y k , k r y t y k t o t a k ż e h i s t o r y k w s p ó łc z e s n o ś c i - p r z y jm u je s i ę Jako s t y l praoy c a ł e g o z e s p o łu badaozy I n s t y t u t u . Nie z a ­ g i n ę ł a przy tym p r o z a e s e i s t y c z n a typu ś o i ś l e k iy ty ozn eg o: po­ dobnie Jak s t a r s z e p o k o l e n i e badaczy - z a ł o ż y c i e l i I n s t y t u t u , t a k i obeone ś r e d n i e p o k o l e n i e uprawia k r y t y k ę ; zauważmy, w. Jak i s t o t n y sposób k s i ą ż o e J *K w iatko w skiego o P r z y b o s iu towa­ r z y s z ą praoe i k s i ą ż k i k r y t y o z n e t e g o a u t o r a , książkom R .P r z y - b y l s k i e g o o Iw a s z k ie w ic z u i Dostojewskim - z b i ó r szkioów "Et in A ro a d ia e g o " , sta n ow iąc e pomost między h i s t o r i ą i k r y ty k ą l i t e r a t u r y ; podobnie "Róże t r z e c i e . S z k io e o p o e z j i w sp ó łoz es - n e j " J .T r z n a d la wydane z o s t a ł y rów noóześnie z m onografią t e g o ż badacza o Leś m ian ie . S z k ic e k r y t y c z n e i s t a r s z y c h : K.Wyki, S. Ż ó łk ie w s k ie g o , H . M a r k i e w i c z a , i młodszych - Z . Ż a b i c k i e g o , J . P r o ­ kopa, J .B ł o ń s k i e g o , p o w s ta ją Jako w yp ow iedzi n ie z b ę d n ie kom­ plementarne obok ic h studiów h i s t o r y c z n o l i t e r a o k i o h .

24

-Cytowane przykładowo z b io r y szk io ów , k tó r y c h b y ł o w c ią g u ć w ie r ć w ie c z a o w i e l e w i ę c e j , a n i ż e l i wymieniono, po w s ta ły n ie t y l k o w ramach zam ierzeń planowyoh I n s t y t u t u ; n ie k ie d y b y ły p r z e d e wszystkim wynikiem p o l i t y k i k r y t y c z n e j różnyoh c z a s o ­ pism l i t e r a o k i o h , z którym i p o z o s t a w a l i w śc is ły m k o n ta k c ie praoownioy I n s t y t u t u . S z c z e g ó ln i e wymownym przykładem może tu być dorobek przed w oześ n ie zmarłego Z . Ź a b i c k i e g o , k t ó r y obok gruntownych prac d otyozącyoh prozy n a r r a c y j n e j , dramatu, e s t e ­ t y k i o ra z i d e o l o g i i pozytywizmu o g ł o s i ł tomy: " T r a d y c j a , s t y l , o b y c z a j " oraz " P r o z a . . . p r o z a . , d a ją c e przek ro jow y p r z e g l ą d , a n a l i z ę ora z i n t e r p r e t a c j ę b ie żą o y o h kierunków r o z w o ju i o s i ą g ­ n i ę ć p o l s k i e j p r o z y , z w ła s zo z a młodych twórców. W dorobku Źa- b i c k i e g o znajdziemy i studium o o z a s o p iś m ie "K u ź n io a " , a więo próbę u j ę c i a ju ż w p e rsp e k ty w ie h i s t o r y c z n e j jednego z f r a g ­ mentów rozw oju l i t e r a t u r y o s t a t n i e g o ć w ie r ć w ie c z a .P o d o b n ie h i ­ s t o r y c z n y c h a r a k t e r mają s t u d ia E . K o r z e n i e w s k i e j o ż y o i u i t w ó r ­ c z o ś c i M a r ii D ąb row sk ie j.

Wymieniając jednym tohem autorów i t y t u ł y » c h c i e l i b y ś m y s i ę u s t r z e c przed przekazaniem z łu d n e j s u g e s t i i o i s t n i e n i u w I n ­ s t y t u c i e j a k i e j ś j e d n o l i t e j sz k o ły czy postawy, j e d n o l i t e j tak w m etodzie badaw czej, jak i w z a s i ę g u z a in te r e s o w a ń . Daleko p r z e c i e ż od atm osfery k l a s y c y s t y c z n e j i a r o h e t y p a l n o - k u lt u r o - w e j , dominującej w pracach R . P r z y b y l s k i e g o ozy J.M. Rymkiewi­ c z a , do zain tere sow ań g enetycznych i sp o łe c z n y c h , o i ą g l e o b e c - nyoh w I n s t y t u c i e i p r z e j a w i a ją o y o h s i ę w o s t a t n i o h pracach i k s ią ż k a o h młodszyoh badaozy, o czym świa dczą np. t e k s t y T.Bur­ ka, zw ła s zoz a je g o tom szkioów o p r o z i e p t . "Zamiast p o w ie ś o i". Tym z a ś , co w c h a r a k t e r y s t y c e I n s t y t u t u wydaje s i ę n a j b a r d z i e j i s t o t n e , s z c z e g ó l n i e w d z i e d z i n i e badań nad szeroko p o j ę t ą l i ­ t e r a t u r ą w spółozesną, j e s t f a k t f i ż zainteresow an ia^ aktualną problematyką t w ó r o z o ś c i p i s a r s k i e j i naukowej w yra ża ły s i ę za ­ równo w w artościowych ze względu na swą in dyw idualność " s t y ­ l a c h " p o s z c z e g ó ln y c h , r o z m a ic i e z o rien tow an y oh b a d a o z y ,j a k t e ż - i t o j e s t oeoha wspólna - w o g ó l n i e p r z e z nioh p rz y jętym,am­ bitnym wprowadzaniu nowyoh z a ło ż e ń i p r a k ty k m e to d o lo g ic z n y c h , nowych sposobów a n a l i z y , ozasem nawet mód badawozyoh; w ią z a ł o s i ę z tym o o z y w i ś o ie wprowadzanie zmiennych "ję z y k ó w " owych no­ winek. Było więo w tym postępowaniu m ie js c e i na " p o l e ić w

i 25 i

-c z e b n e " , na r y z y k o prób . Pakt ten w pewnej m ierz e tłuma-czy po­ j a w i a j ą c e s i ę n ie r z a d k o z a r z u ty łiermetyzmu ję z y k a - a może j ę ­ zyków? - wypowiedzi naukowych I n s t y t u t u . N ie p o r o zu m ie n ia , a n i e k i e d y i f a k t y c z n e t r u d n o ś c i o d b io r u , w yn ika ły w jakimś stop­ n i u ze zjawisk zrodzonych w opozyc j i wobeo impresy j n o ś c i w iedzy o l i t e r a t u r z e ; b y ł y jakby ubocznym - i niezamierzonym - Produk­ ten szukiwań m e to d o lo g ic z n y c h ( s t r u k t u r a l n y c h , g e n e ty c z n y c h i k u itu ro w y o h ) , u j ę ć - . o c z y w i ś c i e t a k ż e t e r m i n o l o g i c z n y c h , z a - pew n iają oy oh badaczom w iększą t r w a ł o ś ć , ob iektyw n ość i od­ k r y w cz o ść a n a l i z y . Można ohyba zasad nie p o w i e d z i e ć , że jedną z r ó l is t o t n y c h , k t ó r e s p e ł n i ł I n s t y t u t jako c a ł o ś ć , b y ł o przy­ pominanie o r o z w i j a j ą c y c h s i ę - n ie s p o k o jn y c h -p o szu k iw a n ia ch w humanistyce ś w i a t o w e j, wymagająoych p la s t y c z n e g o i nowego t r a k t o w a n i' zarówno d z i e ł a l i t e r a c k i e g o , ja k ję z y k a i metody k r y t y k i oraz toku h i s t o r y c z n e g o o p is u . J e ś l i h i s t o r i ę l i t e r a ­ t u r y uprawianą w I n s t y t u o i e ch a r a k t e r y z o w a ło o z ę s t o z ja w i s k o , k t ó r e nazywać by można "postawą dystansu " ( s o c j o l o g i z o w a n i e , f i l o z o f o w a n i e na m a r g in e s ie d z i e ł l i t e r a c k i c h i t p . ) , t o w s t o ­

sunku do d z i e ł t r a k t u j ą c y c h o l i t e r a t u r z e d w u d z ie s t o w ie c z n e j uwagi obserwatorów i krytyków d o t y c z y ł y na o g ó ł t y c h ohwytów, k t ó r e nazwać by można "próbą z b l i ż e n i a " ( " p r z y s t a j ą c y " do u­ tworu, n e o l o g i z u j ą o y j ę z y k , szukanie s t r u k t u r semantycznych na po ziom ie ję z y k a utworu, je g o u k s z t a ł t o w a ć obrazowyoh i "sp ra w d za n ie " go p o p r z e z p a r a l e ln e s t r u k tu r y w ła śoiw e j ę z y k o ­ znawstwu, nauoe o m i o i e , e t n o l o g i i i t p . ) . Można też p o w i e d z ie ć o g ó l n i e , że rachunek pewnych o c z y w is t y o h p o tk n ię ć b y ł rachun­ kiem nie zb ęd n eg o " p r z e t r a w i a n i a " , w t e j cz y in n e j f o r m i e , p r o - oedur różnych s z k ó ł humanistyoznyoh na ś w i e c i e . Wydaje s i ę z r e s z t ą , że s z e r s z a a n a l i z a , na k t ó r ą n i e ma tu m i e j s c a , uka­ za ła b y zapewne, że wśród prao p o w s ta ły ch w kręgu I n s t y t u t u z n a jd u je s i ę w i e l e p r o p o z y o j i w łasnych , p o s t u lu ją o y o h z a k re sy badań i u m ie ję tn o ś ć formułowania o k r e ś lo n y c h s y n t e z , o r y g i ­ nalnych w stosunku do ś w ia tow ej w iedzy o l i t e r a t u r z e . Dotyczy t o przede wszystkim c o r a z b a r d z i e j u m ie ję t n e g o i c o r a z b a r ­ d z i e j świadomego stos ow a n ia k o m p a r a ty s ty k i, d y s c y p li n y r o z w i ­ j a j ą c e j s i ę w innych k r a ja c h może b a r d z i e j o p o r n ie , z m n ie j­ szym rozmachem u j a w n i a j ą o e j pokrew ieństw a k u lt u r .

Sugerowanie i s t n i e n i a o k r e ś l o n e j s z k o ły w d z i e d z i n i e ba­ dań nad l i t e r a t u r ą dw u dziestow ieczną w i ą z a ł o s i ę zapewne t a k ­

26

-że z inicjowaniem i organizowaniem p r z e z IBL szere gu k o n fe r e n ­ c j i m etodologioznyoh i h i s t o r y o z n o l i t e r a o k i o h ( n ie mówiąo już o szkoleniow ych sympozjaoh i s e m in a r ia o h ) , g d z i e r e f e r e n t a m i by­

l i w dużej m ierze praoownioy I n s t y t u t u . Żeby skupić s ią t y l k o na l a t a c h o s t a t n i c h , przypomnieć n a le ż y w i e lo d n io w e , o b f i t u j ą c e w m a t e r i a ł , k o n fe r e n o je poświęcone t w ó r o z o ś o i M a r ii D ą brow skiej, B o y a - Ż e l e ń s k ie g o , Leśmiana, S tan isła w a Ignaoego WLtkiewioza,B ro­ n ie w s k ie g o , problem atyce r e l a c j i między l i t e r a t u r ą a r e w o lu c ją , zagadnieniom nowych form prozy IX w ieku, p o etyo e l i t e r a t u r y po­ p u l a r n e j , funkojom społecznym te k s tó w l i t e r a o k i o h i p a r a l i t e - r a c k i o h - że wymienimy je d y n ie w a ż n i e j s z e p rz y k ła d y .P lon e m tyoh imprez i i n s p i r a o j i b y ły zarówno p u b l i k a o j e z a w ie r a ją o e mate­ r i a ł y s e s j i ( k s i ę g a o D ąbrow skiej, tom studiów o L eś m ia n ie , o S t a n is ła w i e Ignaoym W i t k ie w ic z u , "0 p r o z i e p o l s k i e j XX w ieku ", rozprawy zam ieszczone w dwutomowym wydawniotwie "0 w s p ó ło z e s n e j k u lt u r z e l i t e r a o k i e j " i t d . ) , jak t e ż s z e r e g k s ią ż e k zespołowych - np. t r z y tomy studiów ofiarowanyoh K a z im ie r z o w i Wyoe, sk u p ia- ją c y o h i s t o t n e problemy badawcze od M łodej P o l s k i przez dwudzie­ s t o l e c i e do w s p ó łc z e s n o ś c i (każdemu z tyoh okresów poświęoono osobny tom: t . I , Młoda P o lsk a ; r e d . J .K w ia tk o w s k i, Z. Ż a h io k i; t . I I , L i t e r a t u r a międzywojenna; r e d . A.B rodzka, Z . Ż a b i o k i ; t . I I I , L i t e r a t u r a P o l s k i Ludowej; r e d . A .B rodzka, Z . Ż a b i o k i ; 1965). N a j b l i ż e j w iąże s i ę z tym wydawniotwem wspomniany ju ż tom z b i o ­ rowy pod r e d . A .H u tn ik ie w io z a i H .Z a w o r s k ie j - r e z u l t a t o g ó ln o ­ p o l s k i e j k o n f e r e n c j i w Toruniu w 1968 r . : "0 p r o z i e p o l s k i e j XX w ieku " (1971). Problematykę porównawozą ż y o i a l i t e r a o k i e g o po­ r u s z a ł m .in. tom zbiorow y pod r e d . B . G a l s t e r a , K . S i e r o o k i e j i A .P io ru n o w e j "Po obu stronach g r a n i o y . Z powiązań k u ltu r a ln y o h p o l s k o - r a d z i e o k i o h w X X -le o iu międzywojennym" (19 72 ). W 1969 r . ukazał s i ę w ję z y k u r o s y js k im , pod r e d a k o j ą : W.A.Choriewa, H. M a rk ie w ic za , D.P.Markowa, K . S i e r o o k i e j i W.W.Witt, tom studiów poświęoonyoh p o l s k i e j l i t e r a t u r z e l e w io o w e j okresu m iędzyw ojen­ n e g o , stanowiący r e z u l t a t s e s j i z o r g a n iz o w a n e j w Moskwie w 1967 roku p r z e z I n s t y t u t Słowianoznawstwa i B a ł k a n i s t y k i Akade m ii Nauk

ZSRR ora z I n s t y t u t Badań L i t e r a o k i o h . Próbę k o n f r o n t a o j i s p o j ­ r z e n i a krytyków l i t e r a o k i o h i s o o jo lo g ó w na społeozny status l i ­ t e r a t u r y w s p ó ło z e s n e j stanow i, redagowana p r z e z A.Brodzką i M. Żmigrodzką,ipraoa z biorow a " L i t e r a t u r a a współczesne przemiany

27

-s p o ł e c z n e . Sondaże" (1 9 7 2 ). O -s t a tn ią w r e -s z c i e , i n ie ukończoną J e s z o z e , p o z y o ją w tym sz er e g u studiów i sondaży sta now i tom pod r e d . H .K ir o h n e r i Z . Ż a b io k le g o "Problemy l i t e r a t u r y p o l ­ s k i e j 1890-1939" ( s . I - 1972).

We wspomnianyoh t u , p rzykła do w o, d z i a ł a n i a c h n ie o s z k o l e zapewne mówić można, l e o z r a o z e j , a może przed e w szys tk im , o ł a t w o d o s t r z e g a l n e j z d ł u ż s z e g o dystansu - l e p i e j z r e s z t ą ozy g o r z e j r e a l i z o w a n e j - p ra ktyoe z e s p o ł o w o ś o i, n i e o z n a c z a j ą c e j b y n a jm n ie j , r a z J es zo ze podkreślamy, u j e d n o l i o e n i a p ostaw . Po­ t w i e r d z i t ą pra k ty k ą - s ą d z i ć n a le ż y - przygotowany p r z e z z e s ­ p ó ł zajnrująoy s i ą l i t e r a t u r ą d w u d z i e s t o l e c i a i l i t e r a t u r ą w sp ó łcz es n ą tom stu diów p r z e k r o J o w o -a n a lit y c z n y o h o o h a r a k t e - r z e podrąoznikowym na p o ziom ie u niw ersyteokim - t z n . o e oh u ją oy s i ą zarówno nowym przepracowaniem konkretnego m a t e r i a ł u , Jak dużym stopniem u o g ó l n i e n i a , a obejmująoy l i t e r a t u r ą p o ls k ą l a t 1918-1932 (pod r e d . A .B r o d z k ie J , H.ZaworskieJ i S . Ż ó ł k i e w s k i e ­ g o , w druku). Cząść druga t e j s y n t e z y , obejmująoa l a t a 1932­ -19 45 , z n a jd u je s i ą w stadium opraoow ania.

Przy o k a z j i t e g o p e r s p e k ty w ic zn e g o s p o j r z e n i a można s i ą za­ sta n a w ia ć , Jaka problema^yjca z o s t a ł a o b j ą t a badaniami, a Jaka - w pewnym s e n s ie o m i n i ą t a , n l e d o s t r z e ż o n a . J e ż e l i o h o d z i o p ra oe poświąoone p is a r z o m , prace m on og ra ficzn e - l u k i i pom i- n i ą o i a są n ie u n ik n io n e , wypływają z gustów i z a in t e r e s o w a ń ba­ d a c z y , a t a k ż e z innyoh wzglądów r ze ozow y oh . Łuki t e są w i d o - oz n e , żeby wym ie nić p rzykła do w o, w z a k r e s i e badań mono­ g r a f i c z n y c h nad p o e z j ą i prozą d w u d z ie s t o l e c i a .W a ż n ie J s z a Jed­ nak wydaje s i ą r e f l e k s j a nad spenetrowanymi obszarami u ją ó me­ t o d o l o g i c z n y oh.

Badania nad w s p ó ło z e s n o ś o ią b y ł y od poozątku la t s z e ś ć d z i e ­ s i ą t y c h r o z p r o s z o n e w różnyoh z e s p o ła o h badawozyoh, a n i e t y l ­ ko zwią zane z zespołem Praoowni L i t e r a t u r y W s p ó łc z e s n e j.

Problemami s t y l u 1 w i e r s z a w sp ó łozes n eg o za jm ow a li sią współ- praoownioy K.B.MayenoweJ. W ie le z r o b i l i badaoze s k u p ie n i p r z e z J . S ła w iń s k ie g o - w y s ta r o z y tu wymienić praoe samego S ł a w i ń s k i e ­ go o Jązyku p o e z j i awangardowej o r a z s t u d ia o p r o z i e i p o e z j i w s p ó ło z e s n e j a u to r s tw a Miohała G ł o w iń s k i e g o , a ta k że i n s p ir o w a ­ ne p r z e z nioh l i o z n e k s i ą ż k i zb iorow e poświąoone t e o r i i i h i s ­ t o r i i p o e z j i i p roz y XX w. Podobnie problematyką w sp ó łcz es n ą

28

-znajdujemy w p u b lik a o ja o h i k a rto te k a o h Praoowni Badań Współ­ c z e s n e j Kultury L i t e r a c k i e j ora z z e s p o łu P s y o h o s o o j o l o g i i L i ­ t e r a t u r y , k tóry ko n oen tru je s i ę na badaniach fu n k o y j t r a d y c j i l i t e r a o k i e j we w s p ó łc z e s n o ś c i, z w ła s z c z a wpływów t e j t r a d y o j i na potoczną świadomość sp ołe cz n ą . Nadto pamiętać t r z e b a o wy­ nik ach badań b i b l i o g r a f i c z n y c h J . S t r a d e c k i e g o i o m onografiach b i o - b i b l i o g r a f i c z n y c h opracowywanych w praoowniaoh dokumenta­ cy jnych IBL, t a k io h ja k np. "Tadeusz B o y - Ż e le ń s k i" B .W in klo­ wej czy "Władysław B r o n ie w s k i" F . L i o h o d z i e j e w s k i e j .

Bardzo j e s t jednak potrzebn e wzmocnienie kadry badawczej i i n t e n s y f i k a c j a poszukiwań d otyoząoych h i s t o r y c z n o l i t e r a c ­ k i e j problem atyki w s p ó ło z e s n o ś o i. Dla w ła ściw ego zo rga n iz o w a ­ n i a i z i n t e n s y f ik o w a n i a w I n s t y t u c i e badań i sporów o współ­ czesność i s t o t n e z n a c ze n ie m iało powołan ie (w r . 1972) c z a s o ­ pisma " T e k s t y " , poświęconego w ła śn ie sz e r o k o rozum ianej r e ­ f l e k s j i nad d z i s i e j s z o ś o i ą l i t e r a c k ą .

0 pracach tyo h w s z y s tk ic h zespołów nad w s p ó ło z es n o śo ią j e s t mowa szozegółow o w odpowiednich a rt y k u ła c h poświęconych pracom Instytutowym czy t o z t e o r i i l i t e r a t u r y , s t y l i s t y k i , o z y s o c j o l o g i i l i t e r a t u r y (z o b . BP, z . 4 9 ) .

P a trzą o na dorobek naukowy I n s t y t u t u w z a k r e s i e a n a l i z y l i t e r a t u r y d w u d z i e s t o l e c i a międzywojennego i l i t e r a t u r y w s p ó ł- o z e s n e j - a n ie uwzględniono tu omówionych g d z i e i n d z i e j prac o ch a r a k ter ze materiałowym i e d y to rs k im , b i b l i o g r a f i i i słow­ ników - widzimy w y s o k i, ta k że i l o ś o i o w o , u d z i a ł t e g o dorobku w ogólnym narodowym z a s o b ie w iedzy k r y t y c z n e j i h i s t o r y c z n o ­ l i t e r a c k i e j na t e n tem at. Przypomnijmy bowiem, tytu łem p r z y ­ kładu, n ie wdająo s i ę w szczegółow e r o z l i o z e n i a , ż e same t y l k o praoe m onografiozne o r a z z b io r y studiów poświęoonyoh p r o b l e ­ matyce l i t e r a t u r y d w u d z ie s to w ie c zn e j s i ę g a j ą niemal p ó ł setki; a p r z e c i e ż do t e j l i c z b y k o n ie o z n ie n a l e ż y .je s z o z e dodać a r ­ t y k u ł y i rozprawy ulokowane w k s ię g a c h zbiorow ych o r ó ż n o r o d ­ n e j - z z a ł o ż e n i a - tem atyoe. Pakt t e n świadozy k o r z y s t n i e o I n s t y t u o i e na t l e g l o b a l n e j p r o d u k c j i naukowej k a t e d r uniwer­ s y t e c k ic h i środow iska p i s a r s k i e g o . Nawet więo biorąo pod uwa­ gę w s z y s tk ie popełnione b ł ę d y , ta k kadrowe, j a k z zak resu p l a ­ nowania naukowego, p r z y k ła d dorobku I n s t y t u t u j e s t i s t o t n y . Może on w swych o s i ą g n i ę ć i a o h i brakach ukazać porównawczo

29

-i s t o t n e n-iedomagan-ia naszego o g ó ln o k ra jo w e go dorobku p o l o n -i s ­ t y c z n e g o , g d z i e dobór kadr wydaje s i ę o z ę s t o przypadkowy, a w y n i k i naukowe w d z i e d z i n i e badań nad w s p ó łc z e s n o ś c ią - b a r ­

d z i e j ok a z jon a ln e i w ą t ł e . N ie c h o d z i t u o c z y w i ś c i e , w żadnym s t o p n iu , o ocenę pracy p o s z c z e g ó ln y c h ośrodków; ohcemy j e d y ­ n i e s t w i e r d z i ć , że w o k r e s ie o i ą g ł e g o niedomagania badań nad w s p ó łc z e s n o ś c ią dorobek badań i d y s k u s j i w tym z a k r e s i e w In- s t y t u o i e n ie j e s t byn a jm n iej bez z n a c z e n ia d l a s ta tu su n a s z e j h u m a n is ty k i.

N i e w ą t p l i w i e stan p o go tow ia w humanistyoe i s t n i e j e zaw­ s z e . Wydaje s i ę z a s łu g ą I n s t y t u t u , że w d z i e d z i n i e badań nad l i t e r a t u r ą najnowszą je g o pracownicy n i e p o p a d li w akademizm, co mogłoby g r o z i ć i n s t y t u c j i a k a d e m ic k ie j. Ustalono - i s ł u ­ s z n i e - zak res badań w stosunku do sz er o k o zak ro jon y ch i fu n ­ damentalnych prac m a te r ia ło w y c h , słownikowych, b i b l i o g r a f i c z ­ n y ch . W o d n i e s i e n i u zaś do r e s z t y z a m ier z eń , n ie bezplanowych p r z e c i e ż i konsekwentnie sk u p iają cy oh s i ę na problemach n a j ­ w a ż n i e j s z y c h , praoe I n s t y t u t u cechowało żywe, co by n a jm n iej n i e zawsze zn a c zy : chaotyczne i nerwowe, rzu tow anie problem a­ t y k i w różnyoh k ieru n k ach . Nie brakowąło i p a s j i a k t u a l n o ś c i , i s w o is te g o ob iektyw izm u, co w badania ch nad w s p ó łc z e s n o ś c ią - i t ą d a ls z ą , i t ą b l i ż s z ą - n i e j e s t o s i ą g n i ę o ie m ła tw o p r z y ­ chodzącym.

Wniosek o s t a t n i - s t w i e r d z a j ą c y , .w a rto ś o iu ją c y i p o s t u l a - tywny - zm ie rza do t e g o , że nawet n ie k o m p le tn ie rozłożone pra­ ce m onogra ficzne mogą rysować problem atykę e p o k i, jak t o w i­ dać na p r z y k ł a d z i e prao p ow sta łych w I n s t y t u c i e . J ed n o c ze śn ie zaś od zn a cza ją s i ę one ta k że nie zb ęd n ą cechą p r z y b l i ż a n i a przed m io tu d z i ę k i elementom dyskusyjnym, k r y t y c z n o l i t e r a c k i m ; w r e z u l t a o i e s t a j ą s i ę żywym sk ła dn ik iem funkcjonowania o b i e ­ gów l i t e r a t u r y i j e j ocen.

D la te g o t e ż s ą d z i ć wolno, że p r z y s z ł y w y s i ł e k I n s t y t u t u , z w ł a s z c z a w z a k r e s i e w s p ó łc z e s n o ś c i , skupiać s i ę b ę d z ie z a ­ równo na pracach o c h a r a k t e r z e syntetycznym ,w tym r ó w n ie ż po­ p u la r y z a c y j n y c h , ja k t e ż na r ó ż n o r o d n ie potraktowanyoh poszu ­ kiw aniach in dyw idu alnyoh. Mamy t o bowiem do o z y n ie n ia z o k r e ­ sem c i ą g l e j e s z c z e po r a z p ie r w s zy opracowywanym - n ie t a k jak np. renesans czy romantyzm. Tasują s i ę p r z e c i e ż j e s z c z e h i e ­ r a r c h i e w a r t o ś c i i u s t a l a j ą k r y t e r i a ooen.