Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
Ba r b a r a Ba r g i e l, M a r e k Fl o r e k
Pi e r w s z y s e z o n b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h
NA C M EN TA R ZY SK U KULTURY PU C H A R Ó W LEJKOW ATYCH W P A W Ł O W IE , STA N . 3 , W O J. ŚW IĘTO K R ZY SK IE
Stanow isko 3 w P aw łow ie, gm. Z aw ichost, pow. Sandomierz, woj. św iętokrzyskie, odkryte zostało w trak cie badań A ZP przez A. Z akościelną z K atedry A rche ologii UM CS w io sn ą 1998 r. N a pow ierzchni pola zaob serw ow ano liczne, różnej w ielkości okruchy skały w a piennej układające się w co najm niej dwa rzędy kam ieni 0 przebiegu w zdłuż osi E-W. M ateriał ruchom y w yko nany z krzem ienia św ieciechow skiego reprezentow ały dw a w ióry, sześć odłupków , je d e n w iór retuszow any zwrotnie. O becność kam ieni sugerow ała istnienie w tym m iejscu cm entarzyska k u ltury pucharów lejkow atych (KPL) z grobam i w obstaw ach kam iennych, bądź naw et konstrukcji m egalitycznych. Poniew aż stanow isko nisz czone było przez orkę i naturalne procesy erozyjne po stanowiono - po weryfikacji obiektu i naniesieniu na plan skupisk kam ieni - przeprow adzić badania w ykopalisko we, tym bardziej, że 20 lat tem u w niedalekim sąsiedz twie, w trakcie budow y dom u zniszczono grób w yposa żony we flaszę z k ry zą (ryc. 5 :6 ).
Stanow isko położone je s t we w schodniej części roz ległego, lekko pofałdow anego płaskow yżu wysoczyzno- wego na w ysokości 206,5-207,0 m n. p. m. W odległo ści 200 m na południe od stanow iska je st on rozcięty nieckow atą doliną (obecnie suchą) uchodzącą do doliny C zy ż o w ian k i o g ra n ic z a jąc e j p łask o w y ż od p ó łn o cy 1 wschodu.
Podczas czterotygodniow ych prac w 1999 r. przeba dano obszar ponad 200 m 2, średnio do głębokości około 1,0, m aksym alne zaś do około 1,9 m od w spółczesnego poziom u gruntu*.
W trakcie prac odsłonięto m. in. 10 obiektów okre ślonych jak o groby a ponadto 23 doły posłupow e stano wiące pozostałość po tow arzyszących grobom konstruk cjach drew nianych (ryc. 1).
W iększość obiektów grobow ych m iała zarys prosto kątnych obstaw, bądź skrzyń kam iennych nakrytych bru kiem z różnej w ielkości kam ieni w apiennych zoriento wanych w zdłuż osi E-W (gr. 1 ,9 , 11) lub N-S (gr. 4, 5). W n iek tó ry ch o b iek ta ch o b staw y zach o w ały się (?) w szczątkowej form ie (gr. 6) lub były ich całkow icie po zbaw ione (gr. 7).
* Uczestnicy badań pragną wyrazić serdeczne podziękowania za ogromną przychylność i wszechstronną pomoc Państwu Krystynie i To maszowi Borkowskim, właścicielom posesji, na której prowadzono prace wykopaliskowe.
Do interesujących obiektów należy zaliczyć gr. 3 w form ie prostokątnego, głębokiego dołu z lekko zaokrą glonym i narożnikam i w ypełnionego w całości kam ienia mi. W grobie nie zarejestrow ano żadnych szczątków kostnych (ryc. 2). Być m oże m am y do czynienia z po chów kiem sym bolicznym na co w skazyw ałoby bardzo bogate w yposażenie w postaci amfory, topora kam ien nego, siekiery z krzem ienia św ieciechow skiego oraz dra pacza i w iórow ca z krzem ienia w ołyńskiego (ryc. 3, 4). Podobna form ę - głębokiego, prostokątnego dołu w y pełnionego kam ieniam i zorientow anego w zdłuż osi SE- N W i w ym iarach około 130 x 60 cm posiadał ob. 5. Pod pierw szą w arstw ą bruku odsłoniły się następne niezbyt liczne i nieduże kam ienie tw orzące obudow ę ścianek bocznych. N a jeg o dnie spoczyw ały na pojedyncznych kam ieniach bardzo słabo zachow ane szczątki osobnika dorosłego — najpraw dopodobniej kobiety w w ieku ok. 50 lat (M aturus) w yposażonej jedynie w obłupień z krze m ienia św ieciechow skiego.
W grobie 6 w form ie głębokiej, prostokątnej jam y zasypanej brunatną ziem ią, ze ściankam i w yłożonym i dużym i kam ieniam i nie zarejestrow ano śladów szcząt ków ludzkich, odnaleziono n ato m iast w południow ej części obiektu kubek z uchem ansa lunata. Całkow icie pozbaw iony obstaw y kam iennej, za w yjątkiem pojedyn czych kam ieni (być m oże pochodzących z sąsiedniej konstrukcji) był grób 7. B yła to nieregularna w przybli żeniu prostokątna jam a z zaokrąglonym i narożnikam i, płytko zagłębiona w calec z lekko pochyłym , opadają cym w kierunku W dnem . N a dnie jam y grobow ej spo czyw ały szczątki dwóch osobników zorientow anych gło w am i na S, zm arłych w tym sam ym w ieku - ok. 25-30 lat. Była to najpraw dopodobniej kobieta i m ężczyzna. Pochów ek pozbaw iony był w yposażenia.
D o b u d o w y g ro b u 8 u ży to in n eg o su ro w c a niż w o b iek tach o m ó w io n y ch w cześn iej. P o ch ó w ek ten w form ie głębokiej dość regularnej, prostokątnej jam y zorientow anej w zdłuż osi N -S w ypełniony byłkam ienia- mi, z których część stanow iła obstaw y ścian bocznych, część zapew ne nieregularny bruk nakrywający. Surow cem użytym do budow y tej konstrukcji był piaskow iec. N a dnie jam y grobow ej ze szkieletu zachow ały się je d y nie zęby należące do dziecka zm arłego w w ieku 3-4 lat (Infans i). Z naleziono ponadto ułam ek toporka kam ien nego z partii przyotw orow ej.
Ba r b a r a Ba r g i e l, Ma r e k Fl o r e k £ -о £ (U о ло Ь ъ мΌ О С а Ή. £ ю ûû О СО С а СЛ £ 0
1
Рн о(ŕ
Pie r w s z y s e z o nb a d a ńn ac m e n t a r z y s k uk u l t u r yp u c h a r ó wl e j k o w a t y c hw Pa w ł o w ie 2 7
Ryc. 2. Pawłów, stan. 3. Grób 3, A - zarys stropu grobu, В - poziom odkrycia wyposażenia grobowego. Oznaczenia: 1 - amfora, 2 - wiórowiec, 3 - siekiera, 4 - drapacz, 5 - toporek, 6 - zarys jamy grobowej w stropie, 7 - zarys jamy grobowej na dnie.
2 8 Ba r b a r a Ba r g i e l, Ma r e k Fl o r e k
Pie r w s z ys e z o nb a d a ńn ac m e n t a r z y s k uk u l t u r yp u c h a r ó wl e jk o w a t y c hw Pa w ł o w ie
зо Ba r b a r a Ba r g i e l, Ma r e k Fl o r e k
Pie r w s z ys e z o nb a d a ńn ac m e n t a r z y s k uk u l t u r yp u c h a r ó w l e jk o w a t y c hw Pa w ł o w ie 31
W w yniku teg o ro czn y ch badań w yeksplorow ano ponadto 24 doły posłupow e rozlokow ane w odległo ściach około 1 m je d e n od drugiego. W szystkie, w pla nie okrągłe bądź lekko ow alne z ostro zakończonym i lub zaokrąglonym i dnam i m ają zbliżone średnice - około 40 cm. W dołach o w iększej średnicy w ystąpiły kam ie nie służące być m oże do podtrzym yw ania lub m ocow a nia słupów. D w a rzędy dołów układają się w w yraźne ciągi w zdłuż osi W -E a jed en pośrodku w zdłuż linii S-N - j a k gdyby były pozostałością po dw óch trapezow atych (?) budow lach słupow ych o wspólnej podstaw ie długo ści około 6 m, w których znajdow ały się groby 1-4 oraz 5-7 (por. ryc. 1). W obu w ypadkach nie odsłonięto do końca w ęższych boków konstrukcji, stąd nie m ożna w y kluczyć, że m ogły one posiadać kształt trójkąta.
N a S od dołów posłu p o w y ch odsłonięto kolejny obiekt (nr 10) będący nieregularną w przybliżeniu ow al n ą ja m ą ze śladam i po słupie na dnie oraz z prow adzą cym do niej rodzajem korytarzyka - pochylni w ydrążo nej w lessie, częściow o wypełnionej kam ieniam i w apien nymi. N a dnie ja m y znaleziono żuchw ę bydlęcą i dużą kość zw ierzęcą. Funkcja obiektu trudna je st do ustale nia, choć w ydaje się, że ma ona zw iązek z cm entarzy skiem. N a południe od tej jam y zarejestrow ano kolejne trzy doły posłupow e zw iązane być m oże z kolejnym trze cim obiektem.
Z warstw y ornej, kulturowej, w ypełnisk grobów i do łów posłupow ych pochodzą drobne fragm enty ceram iki KPL, zabytki krzem ienne — odłupki, wióry, wiórow ce, w ióry z w yśw ieceniem , pojedyncze rdzenie i drobne n a rzędzia w ykonane przede w szystkim z krzem ienia św ie ciechow skiego, w m niejszym stopniu gościeradow skie go i w ołyńskiego (ryc. 5: 1-5). Znaleziono ponadto p o jedyncze zabytki kam ienne - m .in. fragm ent toporka z guzikow atym obuchem .
W świetle badań należy przyjąć, że mam y do czynie nia z cm entarzyskiem złożonym z grobów jam ow ych w większości o konstrukcji kam iennej w form ie skrzyń, bruków bądź ja m w ypełnionych kam ieniam i. W w ięk szości pochów ków - ja k na innych cm entarzyskach KPL nie zachowały się (bądź nie zostały złożone) szczątki ludz kie; brak było rów nież w yposażenia, nie mniej to, które
zostało odkryte w gr. 3 należy do jednego z najbogatszych na ziem iach polskich, a jeg o poszczególne elem enty po siadają liczne analogie na cm entarzyskach tej kultury.
Płaskim pochów kom tow arzyszyły konstrukcje drew niane, których pozostałością są odkryte rzędy dołów p o słupow ych. Jak ą m iały one form ę, na obecnym etapie badań, trudno je st orzec.
C m entarzysko w P aw łow ie, stan. 3 w św ietle d o tychczasow ych badań przed staw ia się ja k o je d en z n aj ciekaw szych obiektów K PL w M ałopolsce. N a terenie lessów sandom iersko-opatow skich je s t szóstym cm en tarzyskiem tej kultury b adanym w ykopaliskow o (Góry W ysokie - E. i S. Tabaczyńscy 1973, s. 49-60; Dacha- r z ó w - M . Florek 1994, s. 20-23; K ichary N o w e - H . Ko- w alew ska-M arszałek, 1999, s. 16; M alice K ościelne - M. Florek, J. Libera 1997, s. 24-30; B. Bargieł, M. F lo rek, J. Libera 1998, s. 44-55; 1999, s. 29-37); Broniszo- w ice (J. B ąbel 1998, s. 20, ryc. 10). Pom im o pewnych wspólnych cech w obrządku pogrzebow ym , każde z tych cm entarzysk m a sw o ją specyfikę i różni się od p o zo stałych.
O prócz k lasy czn y ch g ro b o w có w m egalitycznych w ystępujących głów nie w Polsce północnej, w jej części południowej (w grupie południow o-w schodniej KPL) p o dobne groby budow ano przy częstszym zastosow aniu drew na do ogrodzeń ziem nych nasypów trapezow atych. K o n stru k c je ta k ie , k tó ry c h z a ry s w y z n a c z a ją row y z um ieszczoną w nich p alisadą odkryto w Słonow icach (K. Tunia 1996, s. 240-241) i N iedźw iedziu (B. B urchard 1975, s. 41-43, ryc. 3.). Ponadto w row ach fundam ento w ych dodatkow o m ogły znajdow ać się um ieszczone tam w m niejszej lub w iększej ilości kam ienie np. Lublin-Sła- w inek (S. Ja strz ę b sk i, M. Ś lu sa rsk a -P o la ń sk a 1982, s. 193, ryc. 3); Zagaje Stradow skie (B. B urchard 1998, s. 152, ryc. 2; J. G rom nicki 1961, s. 13-14).
W św ietle przytoczonych przykładów cm entarzysko w Paw łow ie reprezentuje kolejny typ obiektu z budow lą naziem ną w spartą o konstrukcje słupow e, której rekon strukcji nie m ożna jeszcze, po pierw szym sezonie b a daw czym odtw orzyć. W ew nątrz jej znajdow ały się p ła skie groby głów nie w obstaw ach kam iennych.
Lit e r a t u r a
B a r g i e ł В., F l o r e k M., L i b e r a J.
1998 Drugi sezon badań cmentarzyska neolityczne go w Malicach Kościelnych, stan. 1, woj. tar nobrzeskie, APŚ, t. 3, s. 44-55.
1999 Trzeci sezon badań wykopaliskowych na stano wisku 1 w Malicach Kościelnych, pow. Opa tów, woj. świętokrzyskie, APS, t. 4, s. 29-37. B ą b e l J.
1998 Grobowce megalityczne i kurhany w dorzeczu Kamiennej w województwach kieleckim i
tamo-brzeskim - zarys problematyki, „Rocznik Mu zealny”, t. 1, Ostrowiec Świętokrzyski, s. 9-30. B u r c h a r d B.
1973 Z badań neolitycznej budowli trapezowatej w Niedźwiedziu, pow. Miechów (stan. 1), Spr. Arch., t. 25, s. 11-16.
1998 Badania grobowców typu megalitycznego w Za gaju Stradowskim w południowej Polsce, Spr. Arch., t. 50, s. 149-155.
3 2 Ba r b a r a Ba r g i e ł, Ma r e k Fl o r e k
F l o r e k M.
1994 Kompleks stanowisk archeologicznych w Da-charzowie [w:] Ogólnopolski Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Przewodnik wy cieczkowy, Lublin, s. 20-23.
F l o r e k M., L i b e r a J.
1997 Sprawozdanie z pierwszego sezonu badań na cmentarzysku kultury pucharów lejkowatych w Malicach Kościelnych, woj. tarnobrzeskie, APŚ, t. 2, s. 24-30.
G r o m n i c k i J.
1961 Grób kultury czasz lejowatych w Stradowie, pow. Kazimierza Wieka, SA, t. 12, s. 11-16.
J a s t r z ę b s k i S., Ś l u s a r s k a - P o l a ń s k a M. 1982 Grobowce kultury pucharów lejkowatych z
Lu-blina-Sławinka i Miłocina-Kolonii, woj. lubel skie, WA, t. 47, s. 191-229.
K o w a l e w s k a - M a r s z a ł e k H.
1999 Z dziejów najdawniejszych [w:] „Szkice Zawi-chojskie”, Zawichost, s. 7-38.
T a b a c z y ń s c y E. i S.
1973 Cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych w rejonie Sandomierza. Odkrycia 1971 roku, Spr. Arch., t. 25, s. 49-60.
T u n i a K.
1996 Ogólniopolska konferencja archeologiczna Sło-nowice '96, Spr. Arch., t. 48, s. 239-243.
Ba r b a r a Ba r g i e ł, Ma r e k Fl o r e k
T h e F i r s t S e a s o n o f E x c a v a t i o n s a t a C e m e t e r y o f t h e F u n n e l B e a k e r C u l t u r e i n P a w ł ó w , S i t e 3 , Św i ę t o k r z y s k i e Vo i v o d s h i p
Site 3 in Pawłów, Sandomierz commune, was discovered in the autumn of 1988 during the Archaeological Survey of Poland (AZP). The stones found in this place suggested the presence of a cemetery of the Funnel Beaker culture with gra ves set in stone enclosures.
Within four weeks o f excavations an area o f over 200 sq. m was examined and revealed, among other things, 10 featu res which can be described as graves and 23 postholes consti tuting remains of a timber construction accompanying flat bu rials (Fig. 1).
The majority of the graves were in the form of quadrangu lar enclosures, or stone cists covered with pavement made of limestone slabs of varying size, which were directed along the east-west or south-north axis.
Grave 3 (Fig. 2), in which no human remains were recor ded, contained rich grave goods in the form of an amphora, a stone shaft-hole axe, Świeciechów flint axes, and Volhynian flint endscraper and a blade with continuous retouch (Fig. 3). Similarly, grave 6 also lacked traces of human bones. On the other hand, it contained a cup with a ansa lunata handle (Fig. 4).
During the excavations, 23 postholes were explored, which were located about 1 m from one another. Two rows of posts constitute clear successions along the east-west axis, and one row is placed in the middle along the south-north axis. It se ems that these were two trapezoidal post constructions with a common basis. Inside these constructions there were flat gra ves of stone construction (1-4 and 5-7).
Katedra Archeologii UMCS w Lublinie