Treść: Wśród najnowszych form turystyki wyróżnić można geoturystyka oraz turystykę przemysłową. Współczesny świat coraz częściej poszukuje nowych ofert, nowych pomysłów spędzania czasu wolnego. Ludzie przyzwyczaili się już do możliwości wyboru oraz poszukiwania wciąż nowych destynacji. Monotonia, jednolity program imprez to już właściwie przeszłość w turystyce. Urozmaicenie dodaje atrakcyjności i konkurencyjności ofercie regionów i biur podróży. Atrakcje geoturystyczne i te związane z przemysłem, często tym upadającym, doskonale wpasowują się w rozszerzenie oferty, której tak bardzo poszukują współcześni turyści.
Słowa kluczowe: geoturystyka, turystyka przemysłowa, turystyka industrialna, formy turystyki
Abstract: Geotourism and industrial tourism are the newest developments of tourism industry. Recent world seeks the new offers, the new ideas of free time activities. People are used to have a choice and to look for new destinations. Monotonous, uniform schedules of standard tourism entertainments are over. Diversity brings attractiveness and makes the new products more competitive at the tough tourism market. Geotourism and industrial tourism attractions, the latter commonly related to the closure of factories, perfectly fit to diversification of the offers, so much appreciated by modern tourists.
Key words: geotourism, industrial tourism, forms of tourism
Geoturystyka i turystyka industrialna
na tle nowoczesnych form turystyki
Geotourism and industrial tourism as the modern forms of tourism
Paweł Różycki
Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Katedra Turystyki i Rekreacji, al. Jana Pawła II 78; e-mail: itrozycki@o2.pl
Ostatnie trzydziestolecie, a właściwie przełom XX i XXI wieku sprzyja powstawaniu wciąż nowych form i odmian turystyki. Dynamika zjawiska turystyki i globalizacja spo-łeczeństw powodują, że w szybkim tempie następuje wymia-na informacji, rozprzestrzeniania się różnych nowinek, a tak-że następuje wzrost zainteresowania turystycznymi nowo-ściami. Niemal każdy kontynent może się pochwalić nowatorskimi pomysłami w dziedzinie sposobów uprawia-nia turystyki. Od lat obserwuje się swego rodzaju specjaliza-cję w poszczególnych krajach odnoszącą się do rodzajów spor-tów, uprawianej rekreacji, a także turystyki. Będąc na róż-nych kontynentach, w różróż-nych krajach, wystarczy włączyć telewizor, by przekonać się, jakie są ulubione formy czy to sportu, rekreacji, czy turystyki. Przykładowo w Nowej Ze-landii będzie to głównie rugby i krykiet, w Japonii baseball i sumo. W krajach europejskich piłka nożna, chociaż również i inne dyscypliny sportu. Podobnie w wielu krajach afrykań-skich. Na przykład w Etiopii, czasami w trudno dostępnych wioskach cała społeczność z zapałem śledzi w jednym do-stępnym telewizorze zmagania piłkarzy ligi angielskiej. To rzecz jasna tylko wybrane przykłady, ale pokazują one kie-runek i zainteresowania ludności lokalnej sportem, z którego wywodzą się również liczne czasami ekstremalne formy
turystyki. To właśnie turystyka aktywna, nazywana również kwalifikowaną może się pochwalić wieloma odmianami jej form, których liczba zwielokrotniła się szczególnie w ostat-nich latach. Jeśli nawet funkcjonowały od kilkudziesięciu lat, to nabrały tempa rozwoju i znaczenia właśnie na przełomie XX i XXI wieku.
Różnorodność ludzkich zainteresowań sprawia, że ludzie wciąż poszukują nowych doznań, rozpoczynają nowe eksplo-racje. Również rozwój nauki jest przyczyną wskazywania na nowe możliwości poznawania, które znakomicie mogą być re-alizowane przez turystykę. Rodzące się w dobie globalno- -informatycznej formy trudno jest zakwalifikować do trady-cyjnych wyodrębnionych jeszcze w XIX wieku form, które uznaje się za rdzeń turystyki. Na bazie tradycyjnej turystyki krajoznawczej, kwalifikowanej i uzdrowiskowej, nazywanej kiedyś poetycko „wyjazdami do wód”, wyrosły inne lub znacznie poszerzyły swój zakres, zmieniając niekiedy na-zwy, albo też zwiększyły swoją znaczeniową pojemność. Nie-wątpliwie terminologia turystyczna w zakresie rodzajów tu-rystyki powinna cały czas być uzupełniana.
Pośród licznych nowych i nowoczesnych form turystki lo-kują się geoturystyka i turystyka przemysłowa, nazywana również industrialną. Zdarza się, że używa się określenia postindustrialna do określenia form uprawianych na terenie nieczynnych już obiektów przemysłowych, które po zamknię-ciu czekają na swoją szansę przez ożywienie na ich terenie ruchu turystycznego. Osoby zainteresowane zwiedzaniem poszukują coraz to nowych bodźców, wyzwań i zaintereso-wań. Nie wystarczają już tylko dobra kultury w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, czyli obiekty zabytkowe i muzea, gro-madzące przedmioty mające wartość historyczną i będące dziełami sztuki.
Analizując rodzaje turystyki, należy pamiętać o ich nie-rozłączności. Nader często na wzajem się przenikają. Turysta uczestnicząc w imprezie turystycznej, jest zarazem uczestnikiem wielu form turystyki. Poniżej dokonano prze-glądu najważniejszych rodzajów turystyki oraz analizy miej-sca i znaczenia w nich geoturystyki i turystyki przemysło-wej. Prowadzone badania pozwoliły na wyodrębnienie nowych, zajmujących coraz ważniejsze miejsce form. Nie-które z nich wypierają tradycyjne rodzaje utrwalone w świa-domości turystów. Ludzie ci byli poniekąd przyzwyczajeni, także poprzez wymogi i cechy epoki, w której żyli, do okreś- lonych zachowań i odmian aktywności turystycznej.
Geoturystyka jako nowa forma turystyki pozostaje
częścio-wo formą, odmianą turystyki poznawczej, którą inaczej można określić jako krajoznawczą lub szerzej – światoznawczą.
Fig. 1. Teneryfa – krajobraz wulkaniczny (Hiszpania), fot. P. Różycki • Tenerife – the volcanic (Spain) scenery, phot. P. Różycki
Fig. 3. Grobla Olbrzymów – (Irlandia Północna), fot. P. Różycki • The dam of Giants – (Northern Ireland), phot. P. Różycki
Fig. 4. Kraków Nowa Huta – kombinat metalurgiczny, fot. P. Ró-życki • Cracow the New Smelting works – the metallurgical works, phot. P. Różycki
Fig. 5. La Valetta (Malta), fot. P. Różycki • La Valetta (Malta), phot. P. Różycki
Poznawania zjawisk i procesów geologicznych jest z jednej stro-ny zajęciem dla specjalistów, a z drugiej strostro-ny może pozosta-wać atrakcyjne dla miłośników i osób zainteresowanych geologią, budową Ziemi i różnego rodzaju procesami, które zachodzą na powierzchni Ziemi. Rzeźba i ukształtowanie tere-nu, krajobraz, to cechy środowiska, które często należą do naja-trakcyjniejszych. Turysta podziwiając je, napawając się ich
pięknem, nie zawsze zdaje sobie sprawę, jakie procesy dopro-wadziły do ich powstania, co sprawiło, że można teraz zachwy-cać się ich formą. Specjaliści od turystyki i od geologii, czyli geoturystyki, powinni pomóc w przybliżeniu turystom tego typu atrakcji. Cały świat jest pełny tego typu obiektów, miejsc, do których ściągają turyści z wielkich metropolii, by na „końcu świata” zobaczyć zapierające dech w piersiach atrakcje (Fig. 1).
Fig. 6. Papuasi na wyspie Nowa Gwinea, fot. P. Różycki • Papuans on the island New Guinea, phot. P. Różycki
Fig. 8. Milford Sund (Nowa Zelandia), fot. P. Różycki • Milford Sund (New Zealand), phot. P. Różycki
Fig. 9. Port Olbia – Sardynia – (Włochy), fot. P. Różycki • Portes Olbia – Sardinia – (Italy), phot. P. Różycki
Ale czasami nawet w pobliżu własnego domu można natrafić na zachwycające miejsca, które dopiero trzeba i warto odkryć.
Geoturystyka, jak wcześniej wspomniano, jest po części zwiedzaniem, ale również eksplorowaniem, dlatego w nie-których sytuacjach może mieć także pewne cechy typowe dla turystyki specjalistycznej, aktywnej. Wobec powyższe-go, jako zjawisko mające związki z innymi rodzajami tury-styki, może i właściwie powinna być wyodrębniona jako nie-zależna forma. Polega ona na poznawaniu atrakcji geologicz-nych oraz aktywnym udziale w „odkrywaniu” interesujących form, skał, minerałów, ukształtowania terenu oraz krajobra-zu (Fig. 2). Coraz częściej miejscem uprawiania tej formy tu-rystyki są również kopalnie. Wówczas obserwuje się łącze-nie walorów geologicznych z przemysłowymi i w zależności od ich nagromadzenia można mówić o turystyce industrial-nej, przemysłowej lub geoturystyce. Niekiedy nie ma sensu doszukiwać się precyzyjnych granic, gdyż te dwie formy wy-stępują obok siebie, jednocześnie wzajemnie się uzupełnia-jąc i przenikauzupełnia-jąc. Poznawanie trudno dostępnych walorów wymaga często zastosowania specjalistycznego sprzętu, bo-wiem geoturystyka w niektórych przypadkach wymaga od turystów poruszania się w trudnych warunkach terenowych, a także posługiwania się sprzętem używanym przez geolo-gów i naukowców (Fig. 3).
Mnóstwo jest przykładów obiektów sztandarowych, zna-nych obieżyświatom, ale i tych mało znazna-nych, które dopiero
warto odkryć. Specjaliści od geoturystyki mogą w każdym terenie znaleźć takich obiektów bez liku.
Turystyka industrialna (przemysłowa) polega na
zwiedzaniu zakładów pracy różnych branż. Mogą to być kopalnie, huty, cukrownie, młyny, browary i inne. Pozna-je się cykle produkcyjne, nowe technologie oraz tradycPozna-je
i historie produkcji danych wyrobów. Przez ten rodzaj tu-rystyki popularyzuje się też ginące zawody, pokazując np. sposoby czerpania papieru, ręcznego wyrobu szkła lub garnków, pieczenia chleba. Często nazywana bywa także turystyką industrialną lub w przypadku zakładów nieczyn-nych turystyką postindustrialną. Turystyka przemysłowa jest szansą rozwoju regionów, w których przemysł ciężki przestał pełnić wiodącą rolę (Fig. 4). Coraz więcej zamy-kanych, nieczynnych kopalń przyciąga turystów. Przykła-dami mogą być między innymi: Zabrze, Nowa Ruda, Zło-ty Stok, Wałbrzych i inne miejscowości, szczególnie z te-renów Dolnego i Górnego Śląska. Przykładów z Europy, w szczególności Zachodniej jest tak dużo, iż można mó-wić o prawdziwym boomie turystyki przemysłowej. W przyszłości także nierentowne, zamykane huty wraz z całą infrastrukturą mogą stać się znaczącą atrakcją na obszarach poprzemysłowych. Obok turystyki przemysło-wej znakomicie na tego typu terenach może funkcjonować turystyka kulturowa z licznymi imprezami, festiwalami i koncertami. Doskonałe przykłady widać w Europie Za-chodniej, szczególnie w Niemczech i Wielkiej Brytanii, gdzie wielu hutom, fabrykom i innym zakładom przemy-słowym przypisano zupełnie inną funkcję.
Inne rodzaje turystyki i ich związek z geoturystyką i turystyką industrialną
Turystyka przemysłowa mieści się również w turysty-ce krajoznawczej, która określana bywa często inaczej jako turystyka poznawcza lub turystyka dziedzictwa (Fig. 5). Przeciętni turyści utożsamiają ją ze zwiedzaniem, pozna-waniem.
Turystyka poznawcza obejmuje różne aspekty historii, sztuki, tradycji i życia społecznego (Fig. 6). Turyści zwie-dzają poszczególne miejsca i obiekty, centra krajoznawcze lub podróżują szlakami tematycznymi. Niemal w naturalny sposób łączą aspekty turystyki industrialnej i geoturystyki, które w jakimś stopniu są z nią związane.
Bardzo popularne w pierwszej dekadzie XXI wieku są krótkie, średnio trzydniowe wycieczki do wybranego mia-sta, organizowane zwykle podczas weekendu. Nazywa się je city break, podróż na miejsce zajmuje najczęściej od jed-nej godziny do trzech godzin lotu. Wyjazdy organizowa-ne są zazwyczaj do wielkich miast europejskich, ale rów-nież dłuższe do Nowego Jorku, Dubaju lub Hong Kongu. Zwiedzanie dużych ośrodków historycznych lub atrakcyj-nych ze względu na innego rodzaju walory określa się też terminem turystyki miejskiej.
Turystyka biograficzna polega na udawaniu się do miejsc związanych ze znanymi osobistościami żyjącymi obecnie lub w przeszłości. Turyści odwiedzają miejsca, gdzie przebywa-ły znane osoby, przemierzając wyznaczone specjalnie dla nich szlaki biograficzne. Przykładem najbardziej uczęszcza-nych tras w Polsce są szlaki Ojca Świętego Jana Pawła II, Mi-kołaja Kopernika lub Chopina. Można projektować szlaki związane z osobami zasłużonymi dla rozwoju przemysłu lub szczególnymi wydarzeniami w historii przemysłu.
Zarówno geturystyka, jak i turystyka przemysłowa prze-wijają się w relacjach niektórych form turystyki aktywnej. W literaturze występuje stosunkowo często pojęcie turysty-ka kwalifikowana, chociaż coraz modniejszym terminem staje się turystyka aktywna. Jest to forma wymagająca szczegól-nego przygotowania, umiejętności, zastosowania specjali-stycznego sprzętu i wykorzystania doświadczenia. W litera-turze zachodniej do turystyki aktywnej zalicza się kilkadzie-siąt różnych jej form. Wachlarz zainteresowań turystów i moż-liwości spędzania aktywnie czasu wolnego sprawiają, iż turystykę określa się jako turystykę specjalnych zaintereso-wań lub turystykę specjalistyczną. Obok turystyki krajoznaw-czej właśnie turystyka aktywna uważana jest za najstarszą formę turystyki.
Wśród wielu jej form do najważniejszych należą: turysty-ka piesza nizinna i górsturysty-ka, wodna (turysty-kajakowa, motorowodna, żeglarska i podwodna), narciarska, rowerowa, motorowa (w tym caravaning), łowiectwo, wędkarstwo, jeździectwo oraz inne, niekiedy o obco brzmiących nazwach nowoczesne formy turystyki.
Jedną z form turystyki aktywnej, która może łączyć się ściśle z geoturystyką jest trekking.
Jest to forma turystyki uprawiana w trudnych warunkach terenowych i klimatycznych. Istnieją także inne określenia trekkingu, często kojarzone z turystyką górską (Fig. 7). Wy-różnić można kilka form trekkingu. Najpopularniejszą for-mą jest trekking klasyczny, czyli górski. W uproszczeniu można określić go jako formę pośrednią pomiędzy wspinacz-ką a turystywspinacz-ką pieszą górswspinacz-ką. Inne jego formy to trekking: pustynny, tropikalny, lodowcowy, polarny, rzeczny, na bag- nach i na wulkanach.
Climbing – wchodzenie po skale, śniegu lub lodzie,
któ-re wymaga użycia rąk. Forma ta ma wiele stylów i odmian. Jedną z nich jest bouldering – wspinanie na odosobnione głazy lub skały bez asekuracji liną. Buildering lub urban
climbing to wspinanie na miejskie budynki lub mosty. Ice climbing polega na wspinaniu się po lodowych ścianach. So-loclimbing (free climbing) to wspinaczka bez asekuracji. Rambling – połączenie turystyki wysokogórskiej z
elemen-tami wspinaczki. Pośród różnorodnych form narciarstwa wyróżnia się: steep skiing, extreme skiing,
heliskiing/heli-snowboarding, skialpinizm (ski-touring), speed skiing, freestyle skiing, freeride, kite skiing, ski joring, skibobbing, snowrafting, snowtubing, snowshoeing (Lewandowski
2009).
Inne formy związane z przestrzenią powietrzną to: – base jumping – spadochroniarstwo ekstremalne,
polega-jące na skokach z obiektów stałych;
– scad diving / jumping – skoki bez zabezpieczenia wyko-nywane z kilkudziesięciu metrów do specjalnej siatki;
– bungy jumping – skoki na rozciągliwej linie dynamicznej wykonywane z mostów i wysokich budowli; pomysł na-rodził się w Nowej Zelandii, most nad rzeką Kawarau nie-daleko Queenstown, na którym wykonano pierwszy skok jest teraz atrakcją turystyczną i celem wielu turystów; – nową formą jest helibungy, czyli skoki na linie z
helikop-tera;
– baloniarstwo (balooning) – loty balonami, popularne np. nad sawannami w Afryce oraz w pobliżu znaczących atrak-cji turystycznych, są to często balony na uwięzi; – hang gliding – lotniarstwo;
– paragliding – paralotniarstwo, loty na lotni elastycznej, pozbawionej ramy;
– parascending – lot ze spadochronem na linie za motorów-ką lub samochodem (Lewandowski 2009).
Formy turystyki wodnej: surfing, bodyboarding
(knee-boarding – w pozycji klęczącej), windsurfing – inaczej bo-ardsailing, kitesurfing/kitesailing, rafting, hydrospeed, shotover jet, whitewater (whitewater kayaking/canoeing), tubing, canyoning, nurkowanie (diving), narciarstwo wodne (waterskiing) (Lewandowski 2009).
Inne formy turystyki aktywnej to turystyka
speleologicz-na – zwiedzanie i penetrowanie jaskiń. Może ospeleologicz-na przybierać
formę bardzo specjalistyczną. W niektórych przypadkach, gdy jaskinie udostępnione i zaadaptowane są dla masowego ruchu turystycznego, stają się one także atrakcją krajoznaw-czą, stanowiącą ważny element produktu turystycznego w danym regionie. Trasy podziemne poprowadzone są rów-nież w kopalniach, bunkrach, systemach umocnień, podziem-nych miastach i lochach. Te nowe atrakcje stanowią połącze-nie turystyki militarnej i postindustrialnej. Do speleologii za-licza się także caving – taternictwo jaskiniowe. Jest to poko-nywanie i penetracja jaskiń za pomocą specjalnych technik taternickich (Różycki 2009).
Istnieją jeszcze formy turystyki aktywnej stosunkowo rzadko uprawiane, ale mające w ostatnich latach coraz więk-sze znaczenie. Bardzo popularne jest safari. Słowo wywodzi się od arabskiego słowa „safara”, które oznacza podróżowa-nie, wyprawę myśliwską lub długą wyprawę karawaną (Ku-rek 2007). Inne odmiany to np. bird safari (turystyka ornito-logiczna), nazywana także podglądaniem życia ptaków. Tego typu formy można wiązać z turystyką poznawczą lub ekotu-rystyką.
Turystyka militarna posiada w dzisiejszych czasach bar-dzo szeroką gamę form wynikających z rozlicznych aspek-tów szeroko pojmowanej obronności. Odmianą strzelectwa są airsoft i paintball. Airsoft jest to gra zespołowa wykorzy-stująca pneumatyczne repliki broni palnej, strzelające plasti-kowymi kulkami. Paintball to strzelanie do celu żelatynowy-mi kulkażelatynowy-mi, które w momencie trafienia rozbryzgują zawar-tą w nich farbę.
Interesującą formą może być także survival, nazywany też szkołą lub sztuką przetrwania. Obozy lub nawet krótkie im-prezy tego typu organizowane są w trudno dostępnych miej-scach i odbywają się w ekstremalnych warunkach. W byłych bastionach organizuje się dla miłośników historii i militariów biegi przez tory przeszkód, musztrę, strzelanie, rzut granatem itp. Częste są także przejażdżki transporterami lub czołgami. Wszystko to może się odbywać pod komendą przebranego
Fig. 11. Jezioro Titicaca (Peru), fot. P. Różycki • The lake Titicaca (Peru), phot. P. Różycki
w historyczny mundur oficera. Osobliwym pomysłem jest or-ganizowanie noclegów w bunkrach przeciwatomowych, a tak-że zwiedzanie tego typu obiektów, szczególnie na terenie Al-banii.
Turystyka sportowa – inaczej określana jako usportowio-na, jest bardzo ściśle związana z turystyką aktywną. Głów-nym motywem jej uprawiania jest osiągnięcie założonego celu bez zwracania uwagi na aspekty poznawcze. One są cał-kowicie pomijane. Przykładem może być pokonanie trudnej góry, drogi wspinaczkowej czy przepłynięcie rwącej rzeki.
Poniekąd do turystyki sportowej zalicza się także wyjaz-dy na wielkie imprezy sportowe, obserwowane bezpośred-nio przez rzesze kibiców i turystów. Wówczas można stoso-wać określenie fanoturystyka, gdyż widzowie są najczęściej fanami drużyn bądź poszczególnych zawodników.
Turystyka wypoczynkowa – bywa także określana jako wypoczynek bierny w odróżnieniu od często stosowanego określenia „wypoczynek aktywny”, który w swej istocie jest turystyką aktywną. Niektórzy autorzy utożsamiają turysty-kę wypoczynkową z rekreacją lub w literaturze zachodniej używa się określenia „3s”, od słów sun, sea, sand. Zatem tu-rystyka wypoczynkowa ze swej natury jest turystyką maso-wą, najczęściej uprawianą nad morzem. Jest to bez wątpie-nia najważniejsza, najczęściej uprawiana forma turystyki. Badania w wielu krajach wskazują, iż najczęstszymi moty-wami wyjazdów turystów są właśnie cele wypoczynkowe.
Bardzo często ośrodki wypoczynkowe łączą turystykę wy-poczynkową z rozrywką. Ten rodzaj turystyki tak bardzo dyskusyjny w swej nazwie, niemal pozbawiony jest związ-ków z turystyką industrialną, natomiast ze względu na ukształtowanie wybrzeży może stanowić dodatkową atrak-cję dla wypoczywających na plażach osób.
Turystyka lecznicza – formę tę można określić także ina-czej jako uzdrowiskową lub sanatoryjną. Niekiedy określa-na bywa w szerszym kontekście jako turystyka zdrowotokreśla-na. Jednak należy pamiętać, iż jest to określenie na tyle szero-kie, że obejmuje niemal wszystkie formy turystyki. Uprawia-na jest w ośrodkach posiadających status uzdrowiska, w miej-scach występowania wód mineralnych, a także w miejsco-wościach o wyjątkowych walorach klimatycznych. Coraz wszechniejsze stają się ośrodki typu spa i wellness. Na po-czątku XXI wieku jest to nowa forma turystyki opierająca się na filozofii dobrego samopoczucia, którego tak bardzo brakuje współczesnemu człowiekowi. Lecznictwo oparte na wodach mineralnych i borowinach w znacznym stopniu po-wiązane jest z geoturystyką, którą na tej bazie można roz-wijać.
Turystyka kulinarna lub gastronomiczna. Jest to nowa, dy-namicznie rozwijająca się forma turystyki. Warto ją wyod-rębnić jako osobne zjawisko, chociaż dostrzega się pewne związki z turystyką krajoznawczą. W ostatnich kilku latach zjawisko to staje się coraz bardziej powszechne.
Fig. 12. Dziewczynki z plemienia Toradża na wyspie Sulawesi (In-donezja), fot. P. Różycki • Girls from the tribe Toradża on the is-land Sulawesi (Indonesia), phot. P. Różycki
Polska także nie pozostaje w tyle, tym bardziej, że specjały pol-skiej kuchni znane są również poza granicami kraju. Należą do nich promowane oscypki, kiszone ogórki, wędliny, różne gatun-ki chleba. Jest to oferta, na której także możemy skorzystać, roz-szerzając rodzimy produkt turystyczny. W niektórych krajach eu-ropejskich specjały kuchni mają ustaloną markę i są nadal szcze-gólnie eksponowane.
Znane w Europie browary udostępniają część muzealną, zazwyczaj bardzo atrakcyjnie przygotowaną, i w ten sposób zapewniają sobie również promocję. Jest to dobry przykład łączenia elementów poznawczych z kulinarnymi i industrial-nymi. W funkcjonujących browarach, znanych winiarniach i destylarniach znakomicie można rozwijać turystykę indu-strialną związaną ściśle z atrakcjami kulinarnymi (degusta-cja alkoholi).
Społeczeństwa miejskie od zawsze wyjeżdżały poza mia-sto, poza duże aglomeracje po to, by znaleźć się w innym, przede wszystkim czystym, nieskażonym środowisku (eko-turystyka). Przez ekoturystykę można rozumieć przebywa-nie na łoprzebywa-nie natury, w czystym środowisku, z dala od ośrod-ków przemysłowych, industrialnego krajobrazu (Fig. 8).
Agroturystyka jest formą turystyki wiejskiej, jest jak gdy-by węższą jej specjalizacją. Polega na większej integracji ze środowiskiem wiejskim, w którym się przebywa. Często sam pobyt na wsi nazywany jest agroturystyką. Jednak, aby można mówić o agroturystyce, musi być spełnionych sze-reg warunków. Najważniejszym czynnikiem jest branie czynnego udziału w pracach gospodarstwa. Mogą to być zwykłe, proste czynności niewymagające specjalistycznej wiedzy rolniczej.
Turystyka biznesowa, czasami określana jako MICE (spo-tkania, integracja, konferencje, wydarzenia), uważana jest za jedną z najbardziej dochodowych form turystyki. Definicje turystyki zwykle wykluczają podróże w celach handlowych, biznesowych i w interesach. W potocznym rozumieniu tury-styki również wyjazdów w interesach ludzie nie zaliczają do turystyki. Jednak biorąc pod uwagę przemieszczanie się, ko-rzystanie z typowej infrastruktury i zagospodarowania tury-stycznego, należy i tego typu wyjazdy uznać za wyjazdy tu-rystyczne. Turystyka kongresowa i konferencyjna ma miej-sce wtedy, gdy osoby podejmujące podróże czynią to w celu uczestniczenia w kongresach, konferencjach i seminariach. Imprezy te mają charakter spotkań gospodarczych, ekono-micznych, politycznych, zawodowych i naukowych. Pod względem sposobu finansowania jest w swojej istocie podob-na do turystyki biznesowej. Wymaga także wysokiego stan-dardu i jakości świadczonych usług.
Turystyka motywacyjna (Incentive) jest nowoczesną for-mą zarządzania firfor-mą, jest to forma marketingu polegająca na organizowaniu wyjazdów dla pracowników. Wyjazdy te traktowane są jako rodzaj nagrody lub zachęta do lepszej pra-cy. Często wyjazdy mają charakter integracyjny. Podczas wy-jazdów motywacyjnych zwykle jest bardzo bogaty program obejmujący zarówno zwiedzanie, jak i rozrywkę, wypoczy-nek oraz integrację w formie zabawy. Istnieje bardzo dużo form i sposobów zagospodarowania czasu wolnego podczas tego typu wyjazdów. W literaturze i języku branżowym wy-jazdy motywacyjne przyjęto określać mianem incentive lub turystyki stymulacyjnej. Wyjazdy motywacyjne organizuje
się zwykle poza szczytem sezonu, co przyczynia się także do łagodzenia niekorzystnego dla gospodarki zjawiska sezono-wości. W epoce PRL-u znaczącą rolę odgrywała turystyka socjalna, która polegała na finansowaniu lub częściowym do-finansowaniu wyjazdów pracowników lub ich dzieci np. na obozy i kolonie. Obecnie również odgrywa pewną, chociaż nie tak znaczącą, rolę.
Turystyka morska uprawiana jest w różnych formach na akwenach morskich. Do najbardziej popularnych jej form na-leżą rejsy promowe. Szczególnie dobrze forma ta rozwinęła się na obszarach archipelagów (Fig. 9). Promy są tam często jedy-nym środkiem komunikacji. Inną formą są rejsy wycieczkowe – cruising. Do innych rodzajów turystyki morskiej zalicza się: bardzo popularne żeglarstwo, charakterystyczne dla krajów wysoko rozwiniętych, windsurfing, a także rejsy przybrzeżne w pobliżu miejscowości turystycznych, najczęściej wzdłuż in-teresujących krajobrazowo wybrzeży. Do turystyki morskiej można też zaliczyć nurkowanie, które jest również formą tu-rystyki aktywnej. Turystyka podwodna szczególnie popular-na jest popular-na morzach, gdzie występują rafy koralowe.
Turystyka handlowa i shopping – polega na wyjazdach na zakupy do innej miejscowości lub, co jest charaktery-styczne dla turystyki międzynarodowej, do innego kraju w celu dokonania tańszych zakupów. Zagraniczna turysty-ka handlowa bardzo ściśle związana jest z sytuacją ekono-miczną i gospodarczą poszczególnych państw. Na stan tu-rystyki handlowej znaczący wpływ mają decyzje politycz-ne i przepisy celpolitycz-ne.
Wiele dużych ośrodków handlowych, szczególnie w Azji, stawia na rozwój turystyki handlowej określanej mianem
shoppingu. W rozbudowujących się centrach handlowych
wielkich miast atrakcją turystyczną stają się organizowane
shopping festivale. Dla wielu turystów podróżujących w
ce-lach poznawczych i w poszukiwaniu przygody istotnym ele-mentem programu jest także shopping. Zauważa się niekie-dy, że może on dominować i spychać na drugi plan atrakcje nawet egzotycznych krajów.
Turystyka etniczna, szczególnie wyraźnie zaznacza się w Europie, uprawiana jest także na terenie Polski. Niekiedy
wiąże się z turystyką krajoznawczą. Nazywana też jest „tu-rystyką sentymentalną” lub „tu„tu-rystyką refleksyjną”. W lite-raturze spotyka się również określenie „powrót do korzeni”, miejsc pochodzenia przodków lub urodzenia (Fig. 10).
Zjawisko podróżowania do miejsc kultu ilustrują trzy for-my podróży. Pierwszą z nich jest pielgrzymowanie, czyli uda-wanie się do miejsc świętych, w celach czysto lub niemal wy-łącznie duchowych, religijnych. Drugą jest turystyka religij-na polegająca religij-na wyjazdach do miejsc świętych z religij- nastawie-niem poznawczym, krajoznawczym, a czasami również du-chowym. Stopień zaangażowania duchowego w każdej z tych dwóch form może być różny w zależności od stopnia poboż-ności, motywacji i wielu innych czynników. Trzecią formą podróży do miejsc świętych jest turystyka, którą można na-zwać turystyką kulturową, gdyż wyjazdy realizują osoby bez nastawienia religijnego, a czasami wręcz poznają inne, obce sobie religie, traktując je jako sferę właśnie kulturową, a nie sferę ducha.
Przedstawiona teoria może pozostawać w konflikcie z niektórymi sposobami traktowania turystyki religijnej i pielgrzymkowej, gdyż wielu autorów zalicza zarówno pielgrzymowanie, jak i turystykę religijną do turystyki kulturowej. Wydaje się zatem, że w szerokim rozumieniu turystyki kulturowej takie jej ujęcie jest uzasadnione, w wą-skim zaś rozumieniu turystyki kulturowej możną ją trakto-wać jako trzeci, obok pielgrzymowania i turystyki religij-nej obszar związany z migracjami ludzi do miejsc świętych (Różycki 2009).
Wiele miejsc świętych, będących celami pielgrzymek po-łożonych jest w pięknym otoczeniu, niekiedy wysoko w gó-rach lub w jaskiniach. Będąc uczestnikiem takiego wyjazdu, uczestnik jednocześnie staje się osobą uprawiającą geotury-stykę, gdyż nawet mimowolnie poznaje wyjątkowe położe-nie i formacje skalne.
Turystyka kulturowa polega na wyjazdach na imprezy o charakterze kulturalnym, należy jednak dostrzegać pewne podobieństwa do turystyki krajoznawczej. Głównym celem turystów jest jednak udział w imprezach kulturalnych, wy-darzeniach organizowanych jednorazowo lub cyklicznie. Mogą to być imprezy, koncerty lub festiwale muzyczne.
W szerokim rozumieniu zjawiska, jak twierdzi słusznie Buczkowska (2008), „turystyka kulturowa (w terminologii angielskiej cultural tourism) odnosi się do szeroko rozumia-nej kultury materialrozumia-nej i duchowej, tworzona na przestrzeni dziejów i łącząca treści związane z dziedzictwem kulturo-wym (turystyka dziedzictwa kulturowego – heritage tourism) oraz z kulturą współczesną (turystyka kultury współczesnej – arts tourism)” (Fig. 11). Buczkowska (2008) przytacza definicje turystyki kulturowej i dokonuje szczegółowego ich przeglądu. Jedna z nich zaproponowana przez UN WTO brzmi następująco: „Turystyka kulturowa (dziedzictwa kul-turowego) to zagłębianie się w naturalną historię, dziedzic-two człowieka, sztukę, filozofię oraz instytucje (kulturalne) innego regionu lub kraju” (Buczkowska 2008).
W tak szerokim rozumieniu turystyki kulturowej można zaliczyć do niej następujące formy i odmiany: turystyka even-towa (mowa o festiwalach, fiestach, karnawałach, paradach), turystyka przemysłowa, literacka i filmowa,
tanatoturysty-ka, historyczno-militarna, kulinarna, enoturystytanatoturysty-ka, sztuk walki, religijna i inne (Buczkowska, von Rohrscheidt 2009). Jak widać spektrum form jest bardzo szerokie (Fig. 12). Moż-na wyliczać jeszcze inne odmiany np. turystyka teatralMoż-na, ki-nowa, filmowa, festiwalowa, fotograficzna, karnawałowa, fiest, festynów i jarmarków, uroczystości państwowych, im-prez literackich, imim-prez targowych, koncertowa, turniejowa, tańca, widowisk i turystyka obchodów dni miast (Buczkow-ska 2008).
Turystyka rozrywkowa należy do najnowszych pojęć w tu-rystyce. Dotychczas w literaturze określenie to było pomija-ne. Rozpatrując motywy uprawiania turystyki, wydaje się, iż nie można pominąć tak ważnego dla uczestników ruchu turystycznego celu wyjazdu.
Wśród licznych rozrywek uwagę należy zwrócić na hazard (turystyka kasynowa i hazardowa). Turyści już w XIX wie-ku korzystali z atrakcji oferowanych przez kasyna. Turysty-ka Turysty-kasynowa polega na wyjazdach w celu skorzystania z atrakcji oferowanych przez kasyno, głównie gier hazardo-wych, ale także innych np. zwiedzenie obiektu, spotkanie klientów kasyn, obejrzenie całej infrastruktury obiektu i po-czucie atmosfery związanej z hazardem.
Turystyka edukacyjna (studialna) to wyjazdy w celu zdo-bycia wiedzy. Zalicza się do niej wyjazdy na kursy, do szkół językowych lub w celu nauki języka. W takim przypadku można mówić o turystyce lingwistycznej. Szczególnie w ostatnich latach bardzo częste stały się wyjazdy zagranicz-ne na studia. Podróże takie odbywają zwykle młodzi ludzie oraz pracownicy naukowi.
Tanatoturystyka (z języka angielskiego) mroczna turysty-ka, turystyka do miejsc tragedii, dokumentujących i upamięt-niających ludzką śmierć. Jest jedną z najnowszych form tu-rystyki (Tanaś 2009).
Foley i Lennon (1996) wprowadzili pojęcie dark tourism, czyli mroczna turystyka. Tym terminem określa się wyjazdy do miejsc katastrof, masowej śmierci, ludobójstwa i morderstw. Można powiedzieć, że jest to synonim tanatoturystyki. Podró-że do miejsc niewolenia, handlu niewolnikami i ich tortur na-zywa się slavery-heritage tourim, natomiast podróże do miast podnoszących się z popiołów wojny, zgliszcz, zniszczeń lub izolacji phoenix tourism (Tanaś 2009).
Turystyka kosmiczna brzmi nieco abstrakcyjnie, gdyż pamiętać należy, iż jeszcze kilkadziesiąt lat temu niemal nikt nie myślał o załogowych lotach w kosmos i misjach promów kosmicznych. Wraz z rozwojem podboju kosmosu pojawiły się marzenia zamożnych osób chcących, chociaż przez chwilę, popatrzeć z orbity na srebrny glob. Pierwszym w historii turystą kosmonautą był Dennis Tito, który od 28 kwietnia do 6 maja 2001 roku odbył za kwotę 20 mln USD pierwszy turystyczny lot w kosmos. Siódmym turystą był w 2009 roku Guy Laliberté z Kanady. Jaka będzie przy-szłość takich eskapad, pokażą najbliższe lata. Pierwszy krok został już zrobiony.
Dopiero loty na księżyc lub inne planety pozwoliłyby na rozwój geoturstyki na ogromną skalę. Jednak we współczes- nej dobie wydaje się to raczej niemożliwe.
Charakterystycznym zjawiskiem wśród społeczeństw za-możnych jest wysoki poziom usług. W dobie ułatwień przy
Summary
Geotourism and industrial tourism
as the modern forms of tourism
Paweł Różycki
Many tourist centers in the world takes advantage of nu-merous attractions created from the closed industrial plants. Examples can be found in the Western Europe, mostly in Germany and Great Britain. Changing economic conditions together with the narrowing market for some goods produced in Europe forces the tranformation of former industrial plants into tourist and/or cultural infrastructure. Most popular are cultural tourism object with an extended offer of entertain-ments or museums of technics or museums devoted to various industrial branches. Such sites are perfect supplements to abundant tourist offer in some areas, particularly popular among young generation.
In a similar way the geotouristic valours improve the tour-ism offer of some regions. In the past their role was underes-timated, hence, professional promotion, development, infor-mation and the interest from tourists were lacking – the factors rather related to diversified tourism offer and the low awareness among potential visitors. However, the abundance and diversity of valours results in a variety of tourist offers and enables the tourists to visit various sites in the world.
Last years favoured the appearance of various new form and types of tourism. Dynamics of recent tourism supported by globalization of the societies facilitated the exchange of information, the spreading of novelties and the rising of inter-est in the new proposals from tourism industry. Almost all continents showed innovations in tourism. Since many years specialization has been noticed of particular countries in terms of particular forms of tourism, recreation and sport disci-plines. Thanks to global information network, residents in various parts of the world can just switch on the TV set and recognize what are the favourable sports, recreation forms and types of tourism in given country.
Variety of interests forces humans to seek for new experi-ences and to explore the new fields of activity. Also the progress of sciences results in new opportunities, which can be achieved also by means of tourism. The new inventions in tourism born in the global information epoch can hardly be categorized into the traditional forms defined in the XIXth century, which for long have been recognized as the “core” of tourism. Traditional, geographical, thematic and spa tour-isms, known in the past under the general name “travelling to the spas” gave rise to the new forms of tourism or to the extension of the existing forms, which caused changes in the names and transformation of the meanings of particular names. The terminology of the types of tourism should per-manently evolve.
Among many modern forms of tourism two new items have appeared: geotourism and industrial tourism. The latter is sometimes named “post-industrial” in order to underline the fact that industrial plants were closed and abandoned, and can be revitalized by transformation into tourist destinations. Persons interested in sightseeing look for new impulses, chal-lenges and fields of interest, different from traditional forms of presentation of cultural heritage: historical monuments and museums where goods of historical value and/or art works are exhibited.
It must be emphasized that various types of tourism are inseparable and mutually interconnected. A visitor who par-ticipates in a particular trip is simultaneously involved in many forms of tourism.
Geotourism, as a modern type of tourism, is partly a va-riety of congitive tourism. Recognition of geological objects and processes is a job for professionals but can be also attrac-tive for non-professionals just interested in geology, in the Earth structure and in various processes active at the Earth’s surface. Relief and landscape belong to the most attractive features of natural environment. Someone, who admires the natural beauty of the landscape not always knows how par-ticular landforms were formed. The role of specialists in tourism and geology (i.e., in geotourism) is to explain such details to the visitor. The world is full of such objects, which przekraczaniu granic coraz częstszym motywem wyjazdu
staje się chęć skorzystania z różnorodnych usług świadczonych w innej miejscowości lub, co jest szczególnie charakterystycz-ne, po drugiej stronie granicy (turystyka usługowa).
Oprócz wyżej omówionych form turystyki pojawiają się także powszechnie nieakceptowane zjawiska, które można zaliczyć do turystyki. Motywem wyjazdu jest korzystanie z różnych patologicznych zjawisk. Zaliczyć do nich trzeba turystykę seksualną (erotyczną, seksturystykę), aborcyjną i turystykę narkotykową. W niektórych krajach mogą one przybierać formę degradacji moralnej i w konsekwencji pro-wadzić (mimo okresowych, pozornych korzyści finansowych) do upadku obyczajowości. Na pewno nie prowadzą one do wszechstronnego, zrównoważonego rozwoju regionu przez turystykę. Dysfunkcje występujące przy okazji takich form doprowadzają do szkód, które przez lata trudno jest napra-wić (Różycki 2009).
Podsumowanie
Zarówno geoturystyka, jak i turystyka industrialna wy-różniają się nowatorstwem ofert na tle innych rodzajów tu-rystyki, szczególnie tych tradycyjnych, najstarszych i typo-wych dla osób przyzwyczajonych do określonych sposobów spędzania czasu wolnego. Nowości oferowane przez wła-ścicieli obiektów przemysłowych, a także dobrze zagospo-darowane, szeroko pojęte atrakcje geoturystyczne, pozwa-lają z optymizmem patrzeć na dalszy rozwój produktu tu-rystycznego opartego na tych dwóch rodzajach turystyki. Przyglądając się ofercie turystycznej regionów, warto pod-kreślić, że coraz częściej pojawiają się przykłady łączenia tradycyjnego pakietu z elementami geoturystyki i turysty-ki przemysłowej.
Literatura (References)
Alejziak, W., 1999. Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku. Albis, Kraków Buczkowska, K., 2008. Turystyka kulturowa. Przewodnik metodyczny. AWF,
Poznań.
Buczkowska, K., von Rohrscheidt, M. (red.), 2009. Współczesne formy
tu-rystyki kulturowej. AWF, Poznań.
Foley, M., Lennon, J.J., 1996. JFK and a fascination with assassination.
In-ternational Journal of Heritage Studies, 2(4).
Gaworecki, W., 2003. Turystyka. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War-szawa.
Kurek, W. (red.), 2007. Turystyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Lewandowski, M., 2009. Współczesne formy sportów ekstremalnych,
W: Bergier, J., Sroka, M. (red), Survival w teorii i praktyce. PWSZ im. Papieża Jana Pawła II, Biała Podlaska.
Łobożewicz, T., 1997. Propedeutyka turystyki. AWF, Warszawa. Różycki, P., 2009. Zarys wiedzy o turystyce. Proksenia, Kraków. Tanaś, S., 2009. Tanatoturystyka, W: Buczkowska, K., von Rohrscheidt, M.
(red.), Współczesne formy turystyki kulturowej. AWF, Poznań.
attract the residents of metropolies and cause that they decide to travel to the ”end of the world” in order to see the breath-taking destinations. Moreover, geosites can be even discov-ered close to the visitor’s home.
As stated above, geotourism is not only the sighseeing but also an exploration, which approaches the field of interest of specialized, active tourism. Despite the links to other forms, it should be defined as a separate branch of tourism industry. Its sense is to recognize geological attractions and to par-ticipate actively in discoveries of landforms, rocks, minerals, landscape and mines. In the latter case the geological valours interact with the industrial ones and, depending on the pro-portions, the visitor participates in the industrial tourism or in the geotourism. Sometimes it is simply useless to define the precise borderlines between these two types of tourism because of close mutual interconnections.
The industrial tourism is the sightseeing of industrial plants: mines, smelters, sugar refineries, mills, breweries, etc., in order to recognize technologies, tradition and history of
production of particular goods. This type of tourism contrib-utes to popularization of extincting professions, as it presents to the public the artistry of e.g., manual papermaking, glass blowing, pottery handworking or even bakery of bread. It is sometimes named “post-industrial” tourism as the destina-tions are usually closed and abandoned plants. Industrial tourism is a chance of development for regions where the industry (particularly the heavy industry) has lost its decisive role in local economy. For instance, the growing number of closed mines become tourist attractions, as it is in Zabrze, Nowa Ruda, Złoty Stok, Wałbrzych and in many other declin-ing industrial centers in the Lower and Upper Silesia. In Europe the number of such tourist destinations is growing so quickly that we observe a real “boom” in the industrial tour-ism. In the future, the uneconomic smelters with full infra-structure can become the important tourist attractions of post-industrial areas. Apart from industrial tourism, also cultural tourism may expand in such sites with a variety of entertainments, festivals, concerts, etc.
