Alexandr V. Sova, Jan Vašák, Josef Soukup
Czech University of Agriculture, Department of Plant Production, Praha, Czech Republic
Warianty technologii uprawy rzepaku ozimego
(Brassica napus L. var. napus)
Variants in winter rapeseed (Brassica napus L. var. napus)
growing technology
Porównano 6 systemów uprawy rzepaku ozimego w celu opracowania technologii produkcji dającej w warunkach produkcyjnych plony 4–5 t/ha. Celem intensyfikacji techno-logii nie jest osiągnięcie maksymalnej rentow-ności, ale maksymalny zysk z 1 ha. Warunkami osiągnięcia maksymalnego plonu, oprócz zacho-wania standardów agrotechniki są przede wszystkim: • • • • • • • • • • • • • • dobór odmiany (odmiana standardowa)
ograniczenie wylegania roślin przez obniże-nie obsady roślin do 30–40 m2
zastosowanie 3–4 regulatorów i stymula-torów wzrostu
trzykrotne zastosowanie insektycydów w celu ochrony przed najczęściej występującymi szkodnikami łodyg, pąków i łuszczyn ochrona przed chorobami grzybowymi wysoki poziom składników pokarmowych w roślinach i glebie — łącznie z mikroele-mentami
regulacja dojrzewania
6 growing systems of winter rapeseed were compared with the aim of achieving the technology of rapeseed production giving seed yields of 4–5 t per ha in farm conditions. The objective of the intensive technology was not a maximum profitability, but the maximum gain from 1 ha. The preconditions for reaching the maximum yields are mainly (besides ensuring standard growing processes):
choice of the variety (hybrid variety) decrease of lodging by means of growth thickness decrease (30–40 plants per square meter)
application of 3–4 growth regulators and stimulators
3 insecticide sprayings against the main stem, bud and pod pests
protection against fungi diseases
high level of plant and soil nutrition, micro-elements included
ripening regulation
Wstęp
Według danych amerykańskiego Ministerstwa Rolnictwa (USDA, listopad 1997) średni plon rzepaku na świecie (powierzchnia uprawy 23,39 mln ha) wyniósł 14,4 dt/ha. Plony u najważniejszych producentów wynosiły:
Chiny (6,70 mln ha) 14,0 dt/ha; Indie (6,40 mln ha) 9,7 dt/ha Kanada (4,85 mln ha) 12,6 dt/ha
Alexandr V. Sova ...
106
Unia Europejska (2,72 ha) 31,0 dt/ha Europa Środkowa i Wschodnia (0,71 mln ha) 19,3 dt/ha Pozostali (2,01 mln ha) 10,6 dt/ha
Dane te obejmują w szerokim zakresie pojęcie „rapeseed”, w którym tylko około 1/3 produkcji pochodzi z rzepaku ozimego — głównej rośliny oleistej Europy Środkowej i Zachodniej.
Przystąpienie do Unii Europejskiej oznacza swobodny przepływ towarów, usług i ludzi, to jest wolną konkurencję, która nie jest ograniczana cłami, licencjami, różnego rodzaju certyfikatami, kontyngentami i limitami. Częściową ochronę stanowią tylko większe koszty transportu. Ze względu na fakt, że rzepak przerabiany jest w przetwórniach na tłuszcze, oleje, śruty poekstrakcyjne i maku-chy, które tak czy inaczej muszą być z przetwórni wywiezione, kwestia odległości zdaje się być problematyczna.
Decydującym czynnikiem jest konkurencyjność towaru tzn. cena nasion rze-paku. Cena ta jest z reguły tym niższa im wyższe były plony (Bervidova 1996) Dlatego koniecznym wydaje się porównanie plonów u najważniejszych produ-centów w UE. W dobrym roku 1997 (był korzystny dla rzepaku w Republice Czeskiej — plon wyniósł 25 dt/ha z areału 230 tys. ha i 22,4 dt/ha w Republice Słowackiej z areału 87 tys. ha), plony osiągnęły poziom — za AGRA EUROPE (1997) — w poszczególnych krajach UE:
Francja (996 tys. ha) 35,3 dt/ha Wielka Brytania (468 tys. ha) 31,5 dt/ha Niemcy (918 tys. ha) 31,0 dt/ha.
Plony osiągnięte we Francji, w kraju o areale uprawy rzepaku przekracza-jącym 100 tys. ha, stanowiły historyczny rekord świata.
Rekordowe plony rzepaku, przy uwzględnieniu warunków pogodowych, mogą być osiągane po spełnieniu następujących warunków:
• • • • •
wyrównane wschody następują w ciągu 5 dni a rośliny wytworzą rozetę z 6–10 liści wielkości około 20–25 cm, z szyjką korzeniową grubości 8 mm bez wydłużonych łodyg, przy produkcji biomasy wynoszącej około 1,4–1,8 kg/m2; jesienna wegetacja trwa również w grudniu, a jej długość osiąga od wscho-dów do trwałego spadku temperatury powietrza poniżej 5oC, a gleby poniżej 2oC, minimum 110 dni;
wegetacja wiosenna rozpoczyna się od wzrostu korzeni (białe włoski korze-niowe) już w styczniu–lutym, następuje szybka odbudowa biomasy liści, pierwsza dawka N jest zastosowana w pierwszej dekadzie marca;
od kwietnia do początków dojrzałości zielonej (przełom maja–czerwca) jest dostatek wilgoci;
w okresie dojrzewania i zbioru (z reguły lipiec), przede wszystkim w czasie zbiorów, jest ciepło i sucho.
Bardzo ważną przyczyną niskich plonów jest tradycyjna technologia uprawy. Jej rozwój zatrzymał się po zmianie uprawy rzepaku w szerokim rozstawie rzędów z ochroną mechaniczną na system ochrony chemicznej i wąskich międzyrzędzi (jak w zbożach) (Scholz, Jirásek 1974). Tą podstawową zmianę sprecyzował w 1983 r. Vašák, Fábry, Zukalová i inni (1983, 1984) w ramach tzw. Systemu Produkcji Rzepaku (SVŘ).
Opracowana na nowo przez Vašáka i in. (1997) technologia uprawy zapewnia plony 3–4 t/ha, takie same jak w roku 1983! Nie nastąpił postęp w wysokości plonu, pomimo stosowania odmian o wyższym potencjale plonowania. Przeciwnie, przez wiele lat poszukiwało się tzw. „tanich” — „low input” technologii (Vašák, Fábry i in. 1993). Preferowały one plony około 2,5 t/ha przy bardzo niskich nakładach, ale kosztem pogarszania urodzajności gleby. Jednak w technologii „low input” udowodniono, że najniższe nakłady na 1 tonę rzepaku ponosi się przy plonie około 5 ton/ha. Wynika to z faktu, że przy wysokim plonie obniżają się nakłady „stałe”, a wzrastają tylko koszty zmienne (na nawożenie, nasiona, pestycydy, usługi).
Agronomiczne ograniczenia plonów rzepaku
Teoretyczna zdolność plonowania rzepaku jest niewiarygodna! Ogranicza ją jednak redukcja organów generatywnych. Podczas kryptogenezy na stożku wzrostu wytwarza się około 5 tysięcy zawiązków kwiatów, z których powstaje około 300–500 pąków, ale do zbiorów zostanie — przy odpowiednim nawożeniu — około 80–120 łuszczyn. Redukcja wzrasta wraz z gęstością łanu.
Na łan z obsadą 60–80 roślin/m2 i koniecznością zastosowania 50 kg N/t nasion — przy zakładanym plonie 5 t/ha — stosuje się 250 kg N/ha. Rośliny wylegną jednak już w fazie dojrzałości zielonej, następnie podgniją i zostaną przerośnięte w dolnej części przez chwasty, które w normalnej sytuacji nie są szkodliwe. W konsekwencji wylegnięcia nastąpi drastyczne obniżenie plonu.
Następnym czynnikiem limitującym plon jest reakcja na wszystkie czynniki, które przy siewie mają wpływ na brak wyrównania roślin. Słabsze rośliny o grubości łodygi poniżej 5 mm zachowują się jak chwasty — dają bardzo mały plon, ale konkurują o składniki pokarmowe, światło i miejsce. Przy tradycyjnej technologii występuje ich około 19% (Trávníček i in. 1997). Według naszych obserwacji regulator Cultar C podnosił plony rzepaku w naszych doświadczeniach łanowych o 6–21%. W podobny sposób oddziaływał bor, który poprawia zapylenie i zmniejsza opadanie pąków. Stosunkowo słabe (+1 do +5%) oddziaływanie na wzrost plonu ma stymulator Relan PGR. Zastosowanie CCC pod koniec września daje również pożądane efekty. Regulator ten stymuluje wzrost korzeni, podwyższa zawartość chlorofilu i ma dodatkowe działanie jako fungicyd. Wszystkie te zabiegi
Alexandr V. Sova ...
108
mają sens tylko w przypadku plantacji o prawidłowym nawożeniu — szczególnie azotem. Jego zastosowanie musi być odpowiednie do wymagań i fizjologii rzepaku. Dlatego korzystne jest stosowanie dawek dzielonych, a od rozpoczęcia wiosennej wegetacji — również nawożenie w formie płynnej.
Oddziaływanie czynników szkodliwych może powodować, w przypadku
rzepaku, katastrofalne straty. Chwasty mogą obniżyć plon rzepaku nawet o 35%. Jeszcze większe straty mogą spowodować szkodniki. Stale nie jest doceniany negatywny wpływ chorób na plon rzepaku, ale można go szacować nawet na 20%.
Współczesne odmiany mają zielone łodygi w czasie zbioru. Ta nierównomier-ność dojrzewania jest pożądana ze względu na asymilację, ale wymaga sztucznej regulacji dojrzewania. Pękanie łuszczyn powoduje straty wynoszące 7–22% plonu.
Innym czynnikiem są właściwości genetyczne tj. odmiana. W Czechach, od listopada 1997 r. znajduje się w Rejestrze Odmian odrestaurowany hybryd rzepaku Pronto, hodowli niemieckiej firmy NPZ.
Doświadczenia z różną intensywnością uprawy
W tabeli 1 przedstawiono schemat doświadczenia składającego się z następu-jących elementów:
• bez nakładów — wariant prymitywny; • bez chemizacji — wariant ekologiczny; • z różną intensywnością nakładów;
— bezorkowy, wariant „low input”, wysiew siewnikiem Horsch, — bezorkowy, wariant „low input” wysiew siewnikiem Amazone, — orkowy, wariant standardowy SVŘ,
— orkowy, maksymalna intensywność technologii — wariant intensywny. Wyniki podano w tabelach 2 i 3. Plon w wariancie intensywnym istotnie przekroczył o 33% (1,2 t/ha) plon drugiej pod względem wysokości plonu technologii. Bardzo dobre wyniki systemów bezorkowych są niemiarodajne, gdyż przedplonem na tych stanowiskach była kukurydza zbierana na zielono, była ona odchwaszczona i intensywnie nawożona. Łany z doświadczenia 1997/1998 wyka-zały, że na stanowisku po zbożu, z dużą ilością resztek pożniwnych, uprawa rzepa-ku w technologii bezorkowej jest bardzo problematyczna.
Interesujące wyniki daje porównanie wariantu ekologicznego i prymitywnego. Okazało się, że zabiegi jednostronne — nawożenie azotem i brak ochrony przed szkodnikami powodują skutki negatywne. Konkretnie, w naszym przypadku, doprowadziło to do dużego wylegnięcia w przypadku wariantu ekologicznego i większego nasilenia występowania chowaczy (Ceutorhynchus napi, C. quadridens). Występowanie chowaczy i intensywność szkód wzrasta wraz ze wzrostem dawki azotu (Jankowski, Budzyński 1997).
Wariant Variant Intensywny Intensive SVŘ Ekologiczny Ecological Low input Horsch Low input Amazone Prymitywny Primitive Przygotowanie gleby Soil cultivation Podorywka + orka głęboka + włóka Break up + plowing harrowing Podorywka + orka głęboka + włóka Break up + plowing harrowing Podorywka + orka głęboka + włóka Break up + plowing harrowing Podorywka + włóka Break up + harrowing Podorywka + włóka Break up + harrowing Podorywka + włóka Break up + harrowing
Siew — Sowing Amazone Amazone Amazone Horsch Amazone Amazone
Odmiana — Variety Mieszaniec
Hybrid
Lirajet Lirajet Lirajet Lirajet Lirajet
Nawożenie — Fertilization zgodnie z KVK zgodnie z KVK 0 0 0 0
Całkowita dawka N — Total N dosis 240 180 200* 150 150 0
Mikroelementy — Microelements Bor nie nie nie nie nie
Herbicydy — Herbicides Butisan Star Lasso +
Command 2x opielacz hoeing Lasso + Command Lasso + Command — Insektycydy — Insecticides Nurelle D +
2 x Decis
Nurelle D + 2 x Decis
— 2 x Decis 2 x Decis —
Fungicydy — Fungicides tak nie nie nie nie nie
Regulatory — Regulators tak nie nie nie nie nie
Stymulatory — Stimulators 2 x 1 x nie nie nie nie
Regulatory dojrzewania
Ripening regulators
2 x nie nie nie nie nie
Alexandr V. Sova ...
110
Tabela 2 Wskaźniki produkcyjne — Production indices
Wariant Variant Intensywny Intensive SVŘ Ekologiczny Ecological Low input Horsch Low input Amazone Prymitywny Primitive
Obsada roślin/m2 — jesień
No. of plants — autumn
32 64 92 64 84 100
Obsada roślin/m2 — wiosna
No. of plants — spring
32 60 84 56 78 76 Wysokość roślin [cm]
Plant lenght
167 167 160 164 165 150 Wysokość plantacji [cm]
Plant stand lenght
149 87 59 110 60 77 Stopień wylegnięcia (1–9) Level of lodging 8 4 3 4 2 3 Liczba odgałęzień/roślinę No. of branches/plant 7 8 7 8 8 7 Liczba łuszczyn/roślinę No. of pods/plant 288 161 106 249 179 82 Zawartość oleju [%] Oil content 43,3 43,0 42,7 44,2 43,4 45,1
Plon [dt/ha] — Yield 48,4 34,8 36,0 36,4 25,0 29,8
Tabela 3 Koszty uprawy rzepaku ozimego przy zastosowaniu różnych technologii
Costs [Kč/ha] in winter rapeseed production in different production technologies
Wariant Variant Intensywny Intensive SVŘ Ekologiczny Ecological Low input Horsch Low input Amazone Prymitywny Primitive
Podstawowa uprawa gleby
Basic soil cultivation
1910 1910 860 860 1910 860 Nasiona + wysiew Seed + sowing 1000 1000 1800 1000 1000 1000 Nawozy + aplikacja Fertilization + application 5671 4296 2845* 2845 2800 0 Pestycydy + aplikacja Pesticides + application 7034 2010 1430** 1430 520 0 Zbiór — Harvest 1700 1700 1700 1700 1700 1700
Transport ziarna — Transport 800 800 800 800 800 800
Czynsz dzierżawny za pole
Soil renting
350 350 350 350 350 350
Koszty ogólne — Total costs 1500 1500 1500 1500 1500 1500
Nakłady razem — Total costs 19965 13566 11285 10485 10580 6210
Plon [Kč/ha]*** — Income 31460 22620 23400 23660 16250 19370
Zysk [Kč/ha] — Profit 11495 9054 12115 13175 5670 13610
* — gnojowica świńska — pigs semi-liquid manure; ** — opielanie mechaniczne — hoeing *** — przy cenie skupu rzepaku 6500 Kč/t — at the sale price 6500 Kč/t
W tabeli 3 podano wyniki ekonomiczne.
Najważniejszym wskaźnikiem jest zysk/ha. Najwyższy jest w przypadku wariantów „low input” i przy prymitywnym sposobie uprawy (wsiać w podorywkę i zebrać). Te dobre wyniki wynikały z dobrze nawożonego i prawidłowo od-chwaszczonego stanowiska (kukurydza na zielonkę) oraz wyjątkowo dobrego siewu. Na stanowiskach po zbożach i glebach o średniej urodzajności nie sposób osiągać takich wyników. Natomiast wyniki uzyskane w wariancie intensywnym są powtarzalne w praktycznie każdych warunkach. Zysk wzrasta wraz ze wzrostem ceny rzepaku i spada przy wzroście kosztów produkcji.
Najważniejsze różnice w technologii intensywnej i uprawie według metodyki Systemu Uprawy Rzepaku (SVŘ) to:
• • • • • • • • • •
przygotowanie gleby przez prawidłową orkę i prawidłowy wysiew; obniżenie obsady do 30–40 roślin/m2;
dobre jakościowo nasiona odmiany mieszańcowej;
nawożenie zgodne z poborem składników pokarmowych przez rzepak, nasy-cenie kompleksu sorpcyjnego gleby, zastosowanie mikroelementów;
zastosowanie około 250 kg N/ha w 4–5 dawkach;
szerokie stosowanie regulatorów i stymulatorów wzrostu; stosowanie dobrych jakościowo herbicydów;
dobra ochrona przez szkodnikami łodyg, pąków i łuszczyn (3 opryski); zastosowanie fungicydów;
zastosowanie regulatorów dojrzewania, desykantów, obniżenie strat przy zbiorze.
Zasady technologii zostały opracowane przy pomocy grantów z Ministerstwa Rolnictwa:
„Warianty technologii uprawy rzepaku ozimego — EP 0960986355/96”
„Studium tworzenia i redukcji potencjału plonowania rzepaku ozimego (Brassica napus L. var. napus) — EP 7252/97
Literatura
Agra Europe, 1997. No 44, MM3.
Bervidová L. 1996. Ekonomika pĕstovaní řepky v ČR v r 1995/96, pohled do minulosti a krátkodobá prognóza vyvoje. In 13. Sborník systém vyroby řepky, Hluk 26-28.11.1997.
Jankowski K., Budzyński W. 1997. Zemĕdĕlské dopady při vynechání insekticidů u řépky ozimé. In 14 Sborník vyroby řepky, Hluk 18-20.11.1997.
Scholz J., Jirásek V. 1974. Nová agrotechnika pĕstování ozimé řepky. Metodiky ČAZ-ŬVTI, No. 7.
Alexandr V. Sova ...
112
Trávníček V. 1991. Hodnocení nákladovosti a produkce řepky zakládané různymi způsoby. In 8. Sborník Systém vyroby řepky, Velká Bystřice 18-20.11.1991.
USDA 1997. Oilseed and products, world markets trade. FAS online, http: 97-11/nov.97
Vašák J. i in. 1997. Systém vyroby řepky. česká a slovenská pĕstitelská technologie ozimé řepky pro roky 1997-1999. SPZO Praha 7, srpen 1997.
Vašák J., Fábry A. i in. 1993. Systém vyroby řepky. Ŭsporná „low input” technologie. SPZO Praha 7. Vašák J., Fábry A., Zukalová H. i in. VŠZ Praha a ČSVTS na VŠZ Praha.
