Podmiotowe kształcenie w uczelni wyższej

311

Aleksandra Blachnio

Podmiotowe kształcenie w uczelni wyższej

Cywilizacyjne uwarunkowania przemian uczelni wyższej

N ieprzerw anie postęp u jąca globalizacja sektorów socjokulturow ego i ekonom icznego w pisała w ym iar „podm iotow ości” zarów no w sferę m yślenia o zm ianach w edukacji, ja k i w sferę d ziała ń zm ierzających do ich realizacji. W efekcie bezpow rotnie odrzucono tendencję do u n ifik a­ cji i „nieprzepuszczalności” dla w ykraczających po za stan d ard y je d n o ­ stek w edukacji. M odel szkolnictw a form atującego „p ożądanego” bo „przeciętnego” człow ieka ostatecznie się zdezaktualizow ał. „E d u k acja reak ty w n a”, k tó rą krytykow ał ju ż Z n an ieck i1, p rze stała być fun k cjo ­ n aln ą w świecie dynam icznych przem ian, w którym nie m a stabilnych sposobów efektyw nego adoptow ania się do biegu zdarzeń.

M ło d zi pozbaw ieni zostali „b ezpiecznej”, bo przew idyw alnej przy­ szłości, k tórej w g o sp o d a rc e w olnorynkow ej być nie m oże. W ich życie w pisana zo sta ła niep ew n o ść ju tra , k tó ra prow okuje c o ra z w iększą ilość zd a rzeń anorm atyw nych stających się ich u d ziałe m 2. P rz esta ją tym sam ym realizow ać z a d a n ia rozw ojow e w pisane we w czesną d o ro sło ść ta k ie jak: m ałżeństw o, p o d ję cie stałej pracy o raz w ychow yw anie własnych dzieci. R ecesja n a ry n k u pracy (W ykres 1) zm usza m ło d e p okolenie do o d k ła ­ d a n ia życiowych zobow iązań „n a p ó ź n ie j”. Powszechnym i stają się w

ypo-1 C yt. za: D . Jankowska, P edagogiczna recepcja m yśli Floriana Znanieckiego

o lu d zk iej p o d m io to w o śc i i p o d m io to w e j edu kacji, [w:] P o d m io to w o ść w w ychowaniu. M iędzy id eą a realnością, E . K ubiak-Szym borska (red.), Bydgoszcz 1999, s. 64-75.

2 Por.: C. W rosch, A . Freund, Self-regulation o f n o rm a tive a n d n o n -norm ative

W y k res 1. P r o c e n t z a tr u d n ie n ia w p o p u la c ji lu d z i m ło d y c h (za: J. C olem an, A d o le ­

scence a n d so cia l change: are d evelopm en tal theories keeping p a c e? R eferat

w ygłoszon y na konferencji E A R A , Oxford, 2 002)

W iek, w k tó ry m 50% m łodych ludzi uzyskuje z a tru d n ie n ie

W y k res 2. P r o c e n t lu d z i m ło d y c h m ie sz k a ją c y c h z r o d z ic a m i (za: J. C olem an, A d o le ­

scence a n d so cia l change: are develo p m en ta l theories keeping p a c e ? R eferat

w ygłoszony na konferencji E A R A , O xford, 2 002)

F in la n d ia H o la n d ia W ielk a B ry tan ia F ra n cja Belgia N iem cy Irlan d ia G re c ja H iszp an ia W łochy ■ K obiety □ M ężczyźni 20 60 80 100

P ro c e n t m ło d ych ludzi pozo stający ch w d o m u rodzinnym

w iedzi: „nie stać m nie na m ałżeństw o”, „nie m am y pieniędzy n a dzieci”. W zam ian albo ad a p tu ją się do statu su „dorosłych dzieci” tzw. „niebie­ skich ptaków ” pozostających w rodzinie p o chodzenia (W ykres 2) i k o ­ rzystających z życia, ale bez b ran ia za nie pełnej odpow iedzialności albo uciekają się do czasowych rozw iązań jakim i, w ich ocenie, są k o nkubinat czy tym czasow a rezygnacja z rodzicielstw a.

A. BŁACHNIO • PODMIOTOWE KSZTAŁCENIE W UCZELNI WYŻSZEJ 313

A n alizu ją c w aru n k i socjoekonom iczne w ynikające z k o n se­ k w entnie realizow anej globalizacji, hektycznej m obilności i anom ii w arto śc i3, w idać, iż m iody człow iek zm aga się dziś z szeregiem tru d n o ści. W ysoki w skaźnik b ez ro b o cia przy n a d a l niew ystarcza­ ją co dotow anej opiece socjalnej w y raźn ie ob n iżają d y n am ik ę rozw oju w kraczającego w d o ro sło ść p okolenia. T ru d n o ści p ię trząc e się w p rz e ­ strze n i życiowej m łodych osób często za początkow ują i u trw ala ją w ich m yśleniu i zachow aniu hedonistyczny prezentyzm o raz w ygodny para d y g m at o d w racaln o ści4. Pierw szy w ynika z d y sfunkcjonalnie ograniczonej orientacji przyszłościow ej m łodych. Bez po czu cia k o ntroli i spraw stw a w n ad aw an iu k ie ru n k u i te m p a w łasnem u rozwojowi, człow iek o g ran ic za się do przyjem nego d ośw iadczania bieżącej chwili. W ażne je st „tu i te ra z ”, ju tro stanow i w ielką niew iadom ą. P aradygm at o dw racalności n ato m ia st je st te rm in e m zaproponow anym do opisu konsekw encji opisanej sytuacji na zachow anie m łodych. Subiektyw nie odczuw any b ra k przyszłości zw alnia m łodego człow ieka o d o dpow ie­ d zialności za p odejm ow ane decyzje. W szystko, co robi o g ranicza się do chwili, a to daje m u bezp ieczn e p oczucie w zględności w łasnych d ziała ń i p rze k o n a n ie o m ożliw ości d o k o n an ia pow tórnych, naw et d o k ła d n ie przeciw staw nych, wyborów.

T aki życiowy relatyw izm budzi u za sa d n io n ą obaw ę o kondycję tożsam o ści m łodego człow ieka. K . O lbrycht opisuje tr u d n ą sytuację dzisiejszego człow ieka ja k o „chaos w zorców ” i w skazuje n a „ (...) zm ian ę sposobu m yślenia o p o d m io c ie i podm iotow ości, a tym sam ym o tożsam ości. M ówi się o p o d m io c ie zdecentrow anym , polifonicznym , słabym , m igotliw ym , o atrakcyjności s tru k tu r synkretycznych, o w a­ lorach b ra k u tożsam ości w obec m alejącej przew idyw alności m iejsca i sp osobu życia, p rzy w zrastającym tem p ie zm ian cyw ilizacyjnych i k u l­ turow ych”5.

3 K. O buchow ski, C zło w iek intencjonalny, czyli o tym , ja k b yć sobą, P oznań 2000. 4 Cyt. za: M. L anz, R . R osnati, A dolescen ts' a n d you ng ad u lts’ construction o f the

future: effects o f fa m ily relations, self-esteem, a n d sense o f coherence, [in:] Future-orientation. Theory a n d research, J. Trempaia, L.-E. M alm berg (eds.), Frankfurt am M ain 200 2 , p. 17-34.

5 K. Olbrycht, Pytania w o k ó ł roli to żsa m o ści w w ychow aniu, „H oryzonty W ycho­ w ania” 2003, nr 2 (4 ), s. 103-114.

Podm iotowość jako nowa strategia rozwojowa_______

S posobem p o ra d z e n ia sobie z tą sytuacją je st w y kształcenie w czło­ w ieku w łasności podm iotow ych. M ożliw y m ech an izm dokonyw ania się p ro ce su u p o d m io taw ia n ia człow ieka opisany z o stał p rzez K. O buchow - skiego w koncepcji osobow ości autorskiej. Z d a n ie m bad acza w efekcie rew olucji podm iotów , k tó ra d o k o n ała się w P olsce w latach sześćd zie­ siątych m inionego stulecia, u form ow ała się now a osobow ość z a p ro g ra­ m ow ana n a ciągły w zrost je d n o stk i. N aw iązując do koncepcji fal cyw ili­ zacyjnych braci A lv in a i H e id i’ego T offler - d o k o n ała się o n a w trak c ie trw a n ia trzeciej, inform acyjnej, fali. Z a jej w yznacznik, w S tan ach Z je d ­ noczonych, p rzyjęto fak t, iż p ro c e n t osób pracujących um ysłow o okazał się w yższym w sto su n k u do pracow ników fizycznych.

N ow a ja k o ść osobow ości człow ieka św iadom ego w łasnej p o d m io ­ tow ości w ynika z jej stru k tu ry (R ysunek 1) o raz z jej funkcjo n o w an ia w o p arc iu o m ech an izm ad a p ta cji tw órczej6. U m ożliw ia o n a sam o u rze- czyw istnianie się człow ieka. B a d an ia pokazu ją, iż osób ze w skazaną s tr u k tu r ą osobow ości je st n ad a l niew iele - w p rze b ad an e j p róbie n a 773 resp o n d en tó w w łasności osobow ości autorskiej stw ierdzono u 122 osób tj. 15,8% . Ten w ynik nie je st je d n a k najistotniejszy. W św ietle p rz e ­ prow adzonych an a liz o k azało się, że te za K. O buchow skiego7 o p ozy­ tyw nym w pływ ie w ykształcenia n a rozwój osobow ości człow ieka je st słuszna. W yniki (W ykres 3) p o k az u ją , iż w łasności osobow ości au to r­ skiej w p ro st p ro p o rc jo n aln ie korelują z poziom em w ykształcenia.

P rz ed sta w io n e n a ry su n k u d a n e św iadczą, że zw iązek w y k ształ­ ce n ia z p oziom em rozw oju podm iotow ego człow ieka istn ieje zarów no d la ogólnej kondycji osobow ościow ej człow ieka (por. w ynik ogólny) ja k i d la poszczególnych składow ych k o n stru k tu ja k im i zgodnie z te o rią

6 P ojęcie adaptacji twórczej, K. O buchow ski tłum aczy, jako d ziałan ie prowa­ dzące do sa m o d zieln eg o sform ułow ania koncepcji w łasnego Ja w przyszłym św iecie, co nadaje sen s i p o czu cie stabilizacji w dośw iadczaniu tego, co aktu alne przez człow ieka - „Polega ona na dostrajaniu się d o tego św iata, jaki jed n ostk a tworzy w swojej w izji. Jest to jedyny realistyczny św iat, na jak i jed n o stk a m oże orientow ać siebie, gdy to w czym jest, «tu i teraz», je st w isto cie ju ż za nią. R ea ln a dla działań m o że być tylko przyszłość.” (K . O bu­ chow ski, C zło w iek inten cjon aln y..., op. cit., s. 109). B adania potw ierdziły istn ien ie zw iązku o so b o w o ści autorskiej z przyszłościow ym i w ym iaram i czasu psychologicznego (A . B łach- nio, C za s w fu n k cjo n o w a n iu autora siebie. O so b o w o ść autorska w aru nkiem rozw ojow ego

charakteru p ersp ek tyw y p rzyszło ścio w ej c złow ieka, (p raca doktorska), 2 0 0 3 ).

7 K. O buchow ski, C zło w iek in ten cjon aln y..., op. cit.; idem , W po szu k iw a n iu

A. BŁACHNIO • PODMIOTOWE KSZTAŁCENIE W UCZELNI WYŻSZEJ 315

R y su n e k 1. S tr u k tu r a o s o b o w o śc i a u to rsk ie j (za: K. O buchow ski, C złow iek inten cjon al­

ny, czyli o tym , ja k być sobą, Poznań 2000; idem , W po szu k iw a n iu w łaściw ości czło w iek a , Poznań 2 0 0 1 ).

Po d m io to w o ść - d y sp o n u je w iedzą o sobie, - w ytycza w o p a rc iu o nią za d an ia , - d o b ie ra d o n ich m eto d ę , - czyni to in te lig e n tn ie , - p o s ia d a in te n c jo n a ln ą a u to n o m ię do, - tw órczo in te rp re tu je p rag n ie n ia , - g e n e ru je oso b isty m o d el św iata, - p ro je k tu je siebie. - p o sia d a n ie d y stansu psychicznego, - rozw ój osobow ości, - p o s ia d a n ie s e n su życia. Po d m io to w y s ta n d a rd w aluacyjny - w s to su n k u d o siebie, - w s to su n k u d o swoich za d ań , - w s to su n k u d o św iata.

są w łaściw ości p odm iotow e i osobow e człow ieka o raz podm iotow y sta n d a rd w aluacyjny8. Ja k w idać z ro zk ła d u w yników śred n ic h , im wyższy poziom w y kształcenia p o siad ali resp o n d en ci, tym w ykazyw ali wyższy poziom w łasności osobow ości autorskiej. Z azn aczy ć należy, iż k ie ru n e k zależności zgodny je st z za ło ż en ia m i te o rii, ale różnice są isto tn e statystycznie je d y n ie dla rez u ltató w osób badanych z wy­ k ształcen iem w yższym w sto su n k u do pozostałych uczestników b ad ań . D o datkow o zaobserw ow ano, że w śród osób z w ykształceniem p o d s ta ­ wowym i zaw odow ym pojaw iły się je d n o stk i „ a u to rsk ie”. T akich p rzy­ padków było niew iele, ale fa k t ich w ystąpienia w zbudził p ew n ą reflek­ sję. Z je d n ej strony ew identnie w idać, iż w ykształcenie facylituje proces u p o d m io taw ia n ia się człow ieka. Z drugiej należy je d n a k p am iętać , iż nie je st g w aran tem sta n ia się au to re m siebie.

s A by zrozu m ieć jak autor koncepcji definiuje „ p od m iotow ość” i „bycie oso b ą ” wystarczy zanalizow ać w łasn ości je konstytuujące, które przedstaw ione zo sta ły na rysunku 1. M niej czytelnym je st ostatn ia z kategorii o d n osząca się do standardu waluacyj- nego, stąd w yjaśnienie. W edług koncepcji, przed rewolucją pod m iotów , człow iek p o słu g i­ w ał się standardem przedm iotow ym . O zn aczało to, że fu nkcjonow ał w oparciu o w ytyczne daw ane mu przez świat g o otaczający. W swym życiu sp ełn ia ł przypisaną mu rolę, którą daw ała mu n ie tylko cel d ziałan ia i w yznaczała jeg o osobistą tożsam ość.

Po zm ian ie, człow iek stanął przed k on ieczn ością sam od zieln ego sform ułow ania o d p ow ied zi na pytanie: kim jestem ? R ola p rzestała p ełn ić fu nkcję norm atotw órczą. Sam w yznaczać za czą ł sob ie cele i zadania do realizacji, a otaczający św iat postrzegać zaczął jako m iejsce w łasnej sam okreacji i sam ou rzeczyw istaniania się. To opisan e z o sta ło jako przyjęcie przez człow iek a standardu p o d m iotow ego (przyp. A utora).

W y k r e s 3. W y sta n d a r y z o w a n e w y n ik i ś r e d n ie u z y s k a n e w g r u p a c h w y d z ie lo n y c h w e d iu g p o z io m u w y k s z t a łc e n ia d la a n a liz o w a n y c h w y m ia r ó w o s o b o w o ­ ś c i a u to r sk ie j (A . B tachnio, C zas w fu n k cjo n o w a n iu autora siebie. O so b o w o ść

autorska w arunkiem rozw ojow ego charakteru p ersp ek tyw y p rzyszło ścio w ej c zło ­ w ieka, praca doktorska, 2 0 0 3 ).

W ykształcenie

M ożliw e, że zasadnym staje się ro zp atry w an ie p ro c e su nabyw a­ nia fo rm aln eg o w ykształcenia w k ontekście jak o ści ja k ą sobą r e p re ­ zentuje. P roblem je s t ak tu a ln y ze w zględu n a zm iany, k tó re d o k o n a­ ły się w szkolnictw ie w yższym . Jak zauw aża E . K ubiak-S zym borska: „D ziś m am y do czynienia z „ in n ą ” szkolą w yższą w sensie zarów no zm ian organizacyjno-program ow ych, ja k i w płaszczyźnie relacji m ię ­ dzy u cz estn ik am i p ro ce su kształcen ia. In n e są też ze w n ętrzn e w aru n k i fu n k cjo n o w an ia uczeln i”9.

U w aru n k o w a n ia sytuacyjne, opisane w lite ra tu rz e 10 ja k i re z u l­ ta ty b a d a ń em pirycznych (p a trz wyżej) przem aw iają w ięc za k o n ie cz n o ­ ścią podm iotow ego k sz tałcen ia osób. Istn ieje p o trz e b a ciągłego i k o n se­ kw entnego w zbogacania p ro ce su edukacyjnego w now e jak o ści ta k ie ja k n a przykład: o sobista odpo w ied zialn o ść za sam orozw ój i sa m o k ształ­ cenie, innow acyjność i k reatyw ność, po d m io to w a au to n o m ia , dystans11. 9 E . K ubiak-Szym borska, P o d m io to w o ść m ło d zie ży akadem ickiej. S tu dium statusu

p o d m io to w e g o stu d en tó w okresu transform acji, B ydgoszcz 2003, s. 25.

10 C ivic learning in teacher education. International perspectives on education fo r d em o cra cy in the prep a ra tio n o f teachers, G. E. H am ot, J. J. Patrick, R .S. L em ing (ed s.),

B loom in gton, Indiana 200 4 , p. 189-213; E. Kubiak-Szym borska, P o d m io to w o ść m ło d zie ży

a k a d em ick iej..., op. cit.; K. Olbrycht, Pytan ia w o kół roli to żsa m o śc i..., op. cit.; M. Stasiak, K szta łcen ie p o d m io tu , Ł ó d ź 2002; idem , M yślenie w edług w artości o kształceniu a k a d e m ic ­ kim i sytu acjach społeczn ych , Ł ód ź 2004.

11 Por. : A . B lach nio, K szta łcen ie w yższe - narzu con ym czy intencjon alnie w ytyczo ­

nym za d a n iem w persp ek tyw ie p rzy szło ści m łodych d orosłych ? „E uropejczycy”, 2 0 0 2 , nr

R y su n e k 2. T w órczy a k t d z ia ła n ia sp raw cy (za: M. Stasiak, K szta łcen ie p o d m io tu , Ł ód ź

A. BŁACHNIO • PODMIOTOWE KSZTAŁCENIE W UCZELNI WYŻSZEJ 317

W ten tylko sposób m ożliw ym je st w ychow anie p o k o len ia ak ty w n ie oddziału jąceg o n a rozw ój cyw ilizacji, w m iejsce b iern ie poddających się inercji m as.

W tym m iejscu k oniecznym je st p o d k reśle n ie , iż tra k to w a n ie szkoły wyższej ja k o p rze strzen i rozw oju podm iotow ości m łodych je st słuszne przy za ło żen iu , iż stanow i o n a czynnik w spierający, ale nie d e te rm in u ­ jący cały pro ces. O znacza to, iż podm iotow ości n ie m o żn a się „wyuczyć”. Je d n a k i tu n ie zb ę d n e je st d opow iedzenie, że n ie wszyscy zgodzą się z ta k je d n o z n a c z n ie sform ułow aną tezą. W ynika to z fa k tu , iż sam k o n stru k t podm iotow ości je st w ielorako rozu m ian y i definiow any. Z a p rzy k ła d niech p o słu ży sform ułow ana przez M . S tasiak a12 k o n ce p ­ cja św iadom ej p o dm iotow ości w yrażającej się w um yślnej tw órczości je d n o stk i, k tó ra je st p ro g ram em „zam ierzonego rozw ijania siebie” 13. W jej zało ż en iu pod m io to w o ść ko n sty tu u je się przez pozyskiw anie i org an izo w an ie p rz e strz e n i w olności p rzez je d n o stk ę . D o konuje się to na d ro d z e w ypracow yw ania nadw yżki zysków nad k o sztam i w grze je d n o stk i z oto czen iem (R ysunek 2). T akie ujm ow anie p o d m io to w o ­

ści je st bez w ątp ien ia in stru m e n ta ln y m i obok zw olenników , z pew ­ nością m a rów nież w ielu oponentów . P ozw ala je d n a k podejm ow ać szereg d z ia ła ń um ożliw iających, co p o d k re śla a u to r koncepcji, zwięk­ szać spraw ność p o d m io tu . Ó w tren in g dokonuje się przez pow iększanie

2002).

SP R A W C A p o d m io t a u to n o m ie

w zbogaca p o sia d a n y re p e r tu a r - d z ia ła sp raw niej i dzięki tem u sw oją p rze strz e ń w olno;

działan ie

d zia ła n ie k o n su m p cja

O T O C Z E N IE , Ś O D O W IS K O

S - sp raw n o ść d zia ła n ia К - w ielkość k o n su m p cji

D z - d z ia ła n ie o rg an iz m u z o to czen iem D w - k o szty „ jałow ego b ieg u ”

12 M. Stasiak, K szta łcen ie p o d m io tu ..., op. cit.; idem , M yślenie w edług w artości.. op. cit.

indyw idualnej św iadom ości w łasnej decyzyjności i spraw stw a, zn o sze­ nie o g ran iczeń w ynikających z utrw alonych w ram ach socjalizacji sche­ m atów o ra z pozytyw ne w zm acnianie indyw idualnej innow acyjności. Je st je d n a k i zag ro żen ie w ynikające z „bycia autonom icznym p o d m io ­ te m ”, k tó re w ynika z jego lib eralizm u etycznego. Liczy się w szystko, co przynosi pozytyw ny bilans, a zw ycięża te n k to w ykazuje w iększy przychód. To, ch o ć n iezgodne z hum anistycznym o b razem człow ieka, co raz częściej znajduje swój w yraz w pragm atycznym św iecie w olno­ rynkow ego h an d lu . M oże stąd w łaśnie ro d zi się o p ó r w obec w zm acn ia­ n ia tak iej postaw y w m łodym człow ieku w ram ach s tr u k tu r form aln eg o kształcen ia?

Stymulacja własności podmiotowych nową ofertą

kształcenia

P o trz eb a w zm acn ian ia rozw oju w łasności podm iotow ych m łodego p o k o len ia je st pow szechnie akcentow aną. Sposób jej realizacji w ciąż je d n a k budzi kontrow ersje. Jakkolw iek istn ieją pew ne w sk azan ia co do m ożliwych i zasadnych strateg ii, k tó re należałoby realizow ać w p ro c e ­ sie „ u p o d m io ta w ian ia”.

A by p ro ce s ów był efektyw ny - zgodnie z pro p ag o w an ą w U n ii E u ro p ejsk iej id eą szkoły otw artej d la k ażdego i szkoły d em o k raty cz­ nej - polski system szkolnictw a ew aluuje w k ie ru n k u dostosow yw a­ n ia się do p o trze b k ażdego ucznia i stu d e n ta . A k ce n tu je się koniecz­ ność pod ejm o w an ia d ziała ń m ających n a celu w ykształcenie w uczą­ cych się św iadom ości siebie, w olności w y b o ru i odpow ied zialn o ści za w łasne decyzje. T ru d n o ść je d n a k polega na tym , co zauw aża D. Jankow ­ ska, iż: „D okonując w yborów , człow iek m usi uw zględniać fak t, iż «nie je st sa m o tn ą w yspą» i jego życie p rzebiega w śród innych p o d m io to ­ wych istn ień - w społeczeństw ie lu d zk im ”14. P roblem ten szerzej a n a li­ zuje Z ygm unt W iatrow ski15 w skazując n a w sp ó łistn ien ie p odm iotow ości u cznia / stu d e n ta i nauczyciela / w ykładowcy. S posobem zainicjow ania efektyw nej w spółpracy w p ro cesie dydaktycznym obu stron, je st w p ro ­ 14 D . Jankowska, P edagogiczna recepcja m yśli F loriana Z n a n ieck ieg o ..., op. cit., s. 64.

15 Z . W iatrow ski, P o d m io to w o ść u cznia, stu den ta, nauczyciela, p ra co w n ik a i o b y ­

w atela w wersji racjonalnej, [w:] P o d m io to w o ść w w ychowaniu. M ięd zy ideą a realnością,

A. BŁACHNIO • PODMIOTOWE KSZTAŁCENIE W UCZELNI WYŻSZEJ 319

w ad zen ie tzw. cooperative learning16. S trateg ia ta czyni w spółodpow ie­ dzialnym za efekt p ro ce su k sz tałcen ia k a ż d ą ze stro n interakcji. Tym sam ym m obilizuje je do w zajem nego, aktyw nego w ysiłku zm ierzającego do u w rażliw ienia się n a p a rtn e ra . W zbudza gotow ość do jego bliższego p o z n a n ia i naw ią za n ia z nim aktyw nej kom unikacji.

Z ain icjo w an ie dialo g u dw u odrębnych podm iotow ości i uczynie­ nie ich w spółodpow iedzialnym i za efekt ich in tencjonalnych d ziała ń nie w ystarcza. N ależy zrobić następ n y k ro k , k tó ry je st n a tu ra ln ą k o n se­ kw encją z e tk n ię c ia się n a nowej, otw artej, b o dialogow ej, płaszczyźnie nauczającego i uczącego się. K oniecznym je st p rz e ła m a n ie zastanych schem atów a u to ry ta rn e g o nauczyciela ta k w jego w łasnym m yśleniu ja k i w m e n taln o ści uczniów i ich rodziców . W m inionych, n ie ta k o d le ­ głych latach , system bazow ał p rz e d e w szystkim n a w ym uszaniu b iernego p o d p o rzą d k o w a n ia się je d n o stk i dyrektyw om n arzu co n eg o jej a u to ry te ­ tu. Ów przym us w ynikał z fak tu , że a u to ry te t w yn ik ał z pełn io n ej roli, a nie z faktycznych osobow ych czy sytuacyjnych p rze słan e k . D ziś, n ie ­ stety n a d a l w uczących się d om inują zachow ania p odległości. N aw iasem m ów iąc n ie je st to je d y n ie p rzy p a d ło ść m łodzieży polskiej. O bserw acje u k az u ją , że m łodzież innych krajów bloku postkom unistycznego w tym np.: Litw y rów nież nie p o tra fi sp o n tan iczn ie generow ać innow acyjne, krea ty w n e i in te n cjo n aln e d ziała n ia . W zachow aniu m łodych nad al d o m in u ją reak ty w n e, w ytren o w an e postaw y. W ciąż m ło d e p o k o le n ie17:

- nie potrafi generować własnej opin ii i co najważniejsze, postrzegać jej jako równie ważnej i wartościow ej,

- ma trudności z podejm ow aniem sam odzielnych decyzji,

decydując się na coś nie potrafi konsekw entnie i odp ow ied zialnie fi­ nalizow ać zam iaru,

- tkwi w rozłam ie m ięd zy reformującą się szkołą i u czelnią a nadal autorytarnym m yśleniem w dom ach,

wyraża gotow ość na bycie dyscyplinowaną, gdyż w dyscyplinie widzi klucz efektyw ności,

odczuw a niepokój w sytuacji, w której autorytaryzm zastępow a­ ny jest dem okratycznym stylem nauczania, który budzi ich niepokój, a przynajmniej niepew ność.

16 L. Sherm an, Satiation , classroom s m anagem en t a n d cooperative learning

(addressing Jacob K ounin ), referat w ygłoszon y na konferencji: „Kurt L ew in. C ontribution

to con tem porary psychology”, M ogiln o - B ydgoszcz, 2004.

17 Cyt. za: G. K vieskiene, T. C. M ason , Integrating civic edu cation a n d so cia l

work: the s o cia l edu cator m a ste r’s degree p ro g ra m a t Vilnius Pedagogical University, [in:] C ivic learning in teacher education. In tern ational p ersp ectives on edu cation fo r d em ocracy in the p rep a ra tio n o f teachers, G. E. H am ot, J. J. Patrick, R . S. L em ing (ed s.), B loom in gton,

W szystkie te zachow ania m ożna zm ienić, p o d w aru n k ie m , że p o d ­ m iotow y k ie ru n e k k sz ta łce n ia b ęd z ie k o nsekw entnie utrzym yw anym .

O b o k d ziała ń um ożliw iających oddziaływ anie n a rozwój osobow o­ ści dzieci i m łodzieży, pojaw iają się rów nież ciekaw e inicjatyw y o d d z ia ­ ływ ania n a m ezokontekst, tj. k u ltu rę w której m łody człow iek w zrasta i rozw ija się. O dbyw a się to - na niew ielką skalę, ale je d n a k - w ra ­ m ach pow oływ anych tzw. uniw ersytetów ludow ych18. Ich idea sięga d zie­ w iętnastow iecznej D an ii, w której to pom ysł N. G ru n d tv ig a n a szko­ łę k sz tałcąc ą w k u ltu rz e i rozw ijającą osobow ość, a n ie je d y n ie u m ie ­ ję tn o śc i wychow anków , z o stał p o raz pierw szy p rak ty czn ie zrealizo w a­ ny p rzez Ch. K olda w 1851. Szkoła m iała uczyć „życia a nie p rzeżycia”, a je d n o c z e śn ie form ow ać św iadom ość w arto śc i w łasnej o d ręb n o śc i k u l­ turow ej i osobow ej. T a idea je st szczególnie a k tu a ln a w kontekście ak ty w n ie i n a szeroką skalę podejm ow anych d ziała ń integrujących sp o ­ łeczności i k u ltu ry europejskie. D ąż e n ie do globalnej k u ltu ry m oże sta ­ now ić p o te n cja ln e zag ro żen ie dla tożsam ości człow ieka. W k sz tałcen iu podm iotow ym w ażne je st rozw inięcie u m iejętn o ści zachow ania przez m łodego człow ieka ciągłej i stabilnej tożsam ości, co pow oduje, że w ła­ sności ją k o n sty tu u jące nie m ogą tw orzyć an i n azbyt labilnej an i sztyw ­ nej stru k tu ry . W y kształcenie postaw y otw arto ści w obec innych k u ltu r z rów noczesnym szacunkiem dla w łasnej w ydaje się w łaściw ą inw encją.

To prow adzi do kontynuacji reform y szkolnictw a w obranym k ie ru n k u jego d em okratyzacji. N ależy w ystrzegać się je d n a k uleg an ia b ez krytycznem u w pływowi polityce sukcesu, gdyż sukces szkoły po d leg a w ielu czynnikom , w tym społecznym i ekonom icznym . C e ln ie zauw aża to A lle n -M e a re s19 konkludując: „The school is im p a cted u p o n by its larg er com m u n ity an d social context. If social su p p o rts a re n o t p rese n t for ch ild ren an d th e ir fam ilies to b u ffer the co n seq u en ce o f poverty, and o th e r problem s, even w ith th e im plem en tatio n o f school reform p ro p o ­ sals - ed u c atio n al success is highly u n likely”.

□□□

19 Cyt. za: G. K vieskiene, T. C. M ason, Integrating civic education a n d so cia l