A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________ FO LIA A RC H A EO LO G IC A 21, 1997 Elżbieta Kapusta C E R A M IK A N A C Z Y N IO W A Z Z A M K U W B R Z E Ś C IU K U JA W S K IM NA T L E S P E C Y F IK I P Ó Ź N O Ś R E D N IO W IE C Z N E J I N O W O Ż Y T N E J C E R A M IK I K U JA W S K IE J W STĘP
W latach 1989-1992 były prow adzone b ad a n ia archeologiczno-architek- toniczne na zam k u w Brześciu K ujaw skim , gm. loco, w ojew ództw o w łoc-ławskie. W ich w yniku ustalo n o , że zam ek pow stał około połow y X IV w. M o d e rn iz a c ja i ro z b u d o w a o b iek tu n a stą p iła w połow ie X V I stulecia. W czasie „ p o to p u szwedzkiego uległ zniszczeniu i został opuszczony. R uiny dotrw ały do k o ń ca X V III w., kiedy to w ładze pru sk ie rozebrały je i na fun d am en tach zam k u w ybudow ały w ięzienie1. D om w ięzienia w raz z m urem obw odow ym i innym i budynkam i istnieje d o dzisiaj, pełniąc funkcję urzędu pocztow o-telekom unikacyjnego.
P ozyskany w czasie czterech sezonów b ad a ń n a zam k u w Brześciu zbiór zab y tk ó w liczy ok o ło 22 250 ułam ków naczyń. Przedm iotem naszego o p ra -cow ania są 2174 fragm enty, pochodzące z pierwszego sezonu prac (z w ykopów
1 Badania prowadziła K atedra Archeologii UL na zlecenie W K Z we Włocławku. Literatura: B. G u e r q u i n , Z am ki w Polsce, W arszawa 1974, s. 103; K atalog zabytków sztu k i w Polsce, t. 11, Dawne województwo bydgoskie, z. 18, W łocławek i okolice, oprać. W. Puget oraz T. Chrzanowski i M . K ornecki, W arszawa 1988, s. 106-119; S. K u l i ń s k i , M onografia
Brześcia Kujawskiego, Włocławek 1935; M onografia Brześcia Kujawskiego, red. B. Gołębowicz, Włocławek 1970; por. tamże, art. E. S t a c h u r s k i e j , Z a b ytk i architektury, s. 189-199; R . M a ń k o w s k a , Z. N a w r o c k i , D aw ny zam ek iv Brześciu Kujawskim. D okum entacja
historyczno-kon serw atorska, Włocławek 1986, w nim część: Badania terenowe, autorstw a Z. N a w r o c k i e g o , maszynopis w archiwum W K Z we Włocławku; L. K a j z e r, Z problem atyki
translokacji średniowiecznego Brześcia Kujawskiego, „K wartalnik Historii K ultury M aterialnej” (dalej K H K M ) 1994, R. X L II, z. 1, s. 87-96; por. coroczne sprawozdania z badań znajdujące się w archiw um W K Z we W łocławku oraz L. К a j z e r , Brześć Kujawski, „Inform ator Archeologiczny , Badania 1989, Warszawa 1993, s. 81-82; t e n ż e , Brześć Kujawski, „Inform ator Archeologiczny” , Badania 1990, W arszawa 1994, s. 94.
I- IV , b ad an y ch w 1989 r.) o ra z zap rezen to w an ie ich n a tle specyfiki późnośredniow iecznej i now ożytnej ceram iki kujaw skiej.
M ateria ł o p raco w an o m e to d ą m ak ro sk o p o w ą, p o d dając obserw acji stare, lekko oczyszczone przełomy. Poniew aż fragm entaryczność naczyń jest znaczna, ułam ki p o d d a n o wstępnej kategoryzacji wielkościowej w edług A. B u k o 2. A nalizę technologicznoform alną przep ro w ad zo n o opierając się n a zm o d y -fikow anym przez a u to rk ę kw estionariuszu (tab. 1) A. Ilu n ic z a 3, w którym
T a b e l a 1 Brześć K ujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek
Z astosow ana tabela z zapisem morfologicznych i technologicznych cech ceramiki naczyniowej
1 Lp. 27 ilość
2 N r inwentarzowy O rnam ent - rodzaj i rozmieszczenie
3 W ykop 28 ryty
4 W arstwa 29 radełkowy
5 Wielkość 30 stempelkowy
Rodzaj naczynia 31 plastyczny
6 garnek 32 polerowany
7 dzban 33 malowany
8 misa 34 inny
9 inne 35 powierzchnia
10 pokryw ka 36 część naczynia
11 Rodzaj fragmentu Szkliwo
Wylew 37 powierzchnia
12 średnica w cm 38 sposób pokrycia
13 typ 39 kolor
D no Angoba
14 średnica w cm 40 powierzchnia
15 typ 41 wzór
16 technika zdjęcia 42 kolor
Wypal Ślady użytkowania
17 utleniający 43 okopcenia
18 redukcyjny 44 przywry
19 G ru p a technologiczna 45 zacieki
Przełom 46 Uwagi, nr rysunku
20 jednobarwny 21 wielobarwny 22 cm Domieszka 23 rodzaj 24 drobnoziarnista 25 średnioziam ista 26 gruboziarnista
2 A. B u k o , Ceramika wczesnopolska. W prowadzenie do badań, W rocław 1991, s. 235-244. 3 A. H u n i c z , Studia z archeologii wczesnośredniowiecznego Lublina, W arszawa 1984, przykład tabeli z zapisem cech morfologicznych i technologicznych ceramiki.
posługiw ano się term inologią zap ro p o n o w an ą przez J. K ru p p ć g o 4, o ra z d la poszczególnych gru p technologicznych oznaczeniam i w edług L. K a jz e ra 5. Z a b y tk i p o d zielo n o więc n a 6 g ru p , o k reślając je w ielkim i kolejnym i literam i alfabetu. I tak grupę A tw o rzą ułam ki naczyń słabo w ypalonych w atm osferze utleniającej, technologicznie naw iązujących do późnych faz rozw oju w czesnośredniow iecznego g arncarstw a (tzw. tradycyjne); В - ułam ki naczyń w ypalonych w atm osferze redukcyjnej (tzw. kuchenne); С - fragm enty naczyń w ypalonych w atm osferze redukcyjnej (tzw. stołowe); D - w ypalonych w zaawansow anej atm osferze utleniającej; E - z polewą; F - w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej, angobow ane, barw ione m a la tu rą , także k am io n k a, półm ajolika i inne (tab. 2).
Z uwagi na stan zachow ania, tylko 29,44% (około 640 fragm entów ) bad an eg o m ateriału m o żn a zaliczyć d o I i II kategorii wielkościowej w edług A. Buko. Przew ażnie są to brzuśce i części przydenne, dlatego też analiza form naczyń została znacznie zaw ężona6.
A N A L IZ A M A T E R IA Ł U
T E C H N O L O G IA I F O R M Y
N a pojęcie technologii sk ład a się sum a czynności zw iązanych z wy-tw arzaniem naczyń, począw szy od p rzygotow ania m asy ceram icznej poprzez jej form ow anie w określony kształt, zdobienie, a n a w ypaleniu skończywszy. B rak specjalistycznych analiz zawęził, niestety, zakres naszych rozw ażań. Z atem nie w szystkie zagadnienia zw iązane z techniką p rodukcji zo stan ą om ów ione w yczerpująco.
O bserw acja przełom ów i barw a czerepów pozw ala n a stw ierdzenie, że naczynia z b adanego zbioru w ykonano z glin żelazistych7, pow szechnie w ystępujących n a terenie K ujaw .
4 J. K r u p p é , Studia nad ceramiką X IV wieku ze Starego M iasta w Warszawie, W rocław 1961, s. 38-40; por. t e n ż e , Garncarstwo późnośredniowieczne tv Polsce, cz. 1, 2, W rocław 1981.
5 L. К a j z e r , Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z „wieży Karnkowskiego" zam ku IV Raciążku, K H K M , 1984, R. XXXIV, z. 2, s. 202-203; t e n ż e , W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej, K H K M , 1991, R. X X X IX , z. 4, s. 467-484.
6 N a tablicach ilustracyjnych przyjęto system oznaczeń graficznych według: K r u p p é , Studia..., końcow a wkładka graficzna; t e n ż e , Garncarstwo późnośredniowieczne..., cz. 2, karty katalogowe.
Grupa technologiczna A
U łam ki naczyń tej grupy stanow ią 16,61% (361 fragm entów ) ogółu m ateriału. G lina, z której w yrabiano naczynia zaw iera blaszki m iki i d ro b n e , zw ęglone części organiczne. M ateriałem schudzającym był gruboziarnisty tłuczeń i piasek. S tosow ano łącznie różnej wielkości dom ieszki piasku, przy czym w m ateriale z najniżej i najwyżej zalegających w arstw kulturow ych przew aża dom ieszka średnio- i d ro b n o z ia rn ista (do 65 i 87% ; rys. 1). Ilość dodaw anego piasku była duża. N aczynia „tradycyjne” w ykonyw ano w technice taśm ow o-ślizgow ej i g ó rą obtaczan o . O takim sposobie budow y św iadczą ślady zlepiania taśm w idoczne w przełom ach brzuśców , nierów ności ścianek (zwłaszcza w częściach przydennych) i ślady obtaczania. D n a fo rm o w an o w edług I i II sposobu opisanego przez J. K ru p p ć g o 8 (tabl. V III). P oza d w o m a fragm entam i, k tó re noszą ślady o derw ania (zdjęcia) z k o ła g a rn c a r-skiego, pozostałe m ają podsypkę. C eram ika „ tra d y cy jn a” była w y palana w niskiej tem peraturze z dopływ em pow ietrza. Proces ten nadaw ał naczyniom k olory w różnych odcieniach brązu i barw y brunatnej. Jak o ść w ypału była zła, o czym świadczy 91,9% ułam ków tej grupy o w ielobarw nym przełom ie (fragm enty zazwyczaj m ają inną barw ę czerepu niż pow ierzchni wewnętrznej). Najczęściej stosow anym ornam entem były ostro profilow ane żłobki d o o k o ln e oraz zw ielokrotnione, nieregularne linie faliste (tabl. V II, 1-4). P oza o r-nam entem rytym w ystąpił tak że kłuty (tabl. V II, 2). Z reguły zdobiono wyłącznie brzuśce naczyń (w jedynm przyp ad k u linia falista um ieszczona była n a wewnętrznej stronie wylewu).
% 100 t 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Wykop I j _______ L _L 2 3 6 warstwy
Rys. 1. Brześć Kujawski, woj. wło-cławskie, stan. Zamek. Wykres ilo-ści najbardziej reprezentatywnych domieszek stosowanych w obrębie ceramiki grupy A, n a przykładzie w ykopu II. Domieszka: 1 średnio- i drobnoziarnista, 2 średnio- i
gru-boziarnista
T a b l i c a 1 Brześć K ujaw ski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceram ika grupy technologicznej A. G arnki
'КЗ
f "
i
2
4
0 5 cm
W śród fragm entów ceram iki „trad y cy jn ej” w ystępują jedynie garnki (31% ogółu ułam ków tej grupy, J i II kategorii wielkościowej). W yróżniono następujące form y:
1. G a rn ek o p rofilu esow atym z d obrze zaznaczoną szyją, wylew w chylony na zew nątrz z w rębem na pokryw kę, ale bez o k ap u , kraw ędź w y-lewu profilow ana (tabl. I, 1). Jest to jeden fragm ent o średnicy wyy-lewu 20 cm. 2. G a rn k i z cylindryczną szyją o wylewie praw ie nie w ychylonym na zew nątrz, zao p atrzo n y m w kryzę — o k a p (tabl. I, 2, 3). Średnice wylewów w ynoszą 13 i 17 cm.
3. G a rn ek o profilu esow atym z k ró tk ą szyją, wylew lekko w ychylony n a zew nątrz z w rębem i o k ap e m (tab l. I, 4). Jest to je d e n frag m en t 0 średnicy wylewu 24 cm.
U kształtow anie wylewów garnków jest różne (tabl. V III). D o m in u ją ułam ki bez w rębu z okapem (47,1% ), przy dużym udziale wylewów z wrębem 1 okapem (32,4% ). Pod względem wielkości średnic wylewów, przew ażają garnki o dużych i bard zo dużych średnicach (powyżej 18 cm ). N a 53% fragm entów tej grupy stw ierdzono ślady użytkow ania kuchennego.
G rupa technologiczna В
F rag m en ty naczyń w ypalonych w atm osferze redukcyjnej - „ k u c h e n n e ” - obejm ują 80,73% (1755) ułam ków ) ogółu m ateriału. G liny zastosow ane d o w yrobu naczyń, których ułam ki pozyskano z najniższych w arstw k u l-turow ych, zaw ierały konkrccje w apienne. D o schudzenia m asy ceram icznej używ ano piasku, d o d ając go w średnich i m ałych ilościach. S tw ierdzono tendencję do zm niejszania zarów no ilości stosow anego piasku, ja k i wielkości jego granulacji. I tak m ateriał ceram iczny z najniżej zalegających w arstw kulturow ych charakteryzuje się (46-50% ) udziałem średnioziam istej dom ieszki schudzająccj, n ato m iast ułam ki naczyń z wyższych poziom ów odznaczają się przew agą (77 -7 0 % ) drobnoziarnistego piasku (rys. 2). W obrębie fragm entów
Rys. 2. Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. W ykres ilości najbardziej reprezen-tatywnych domieszek stosowanych w obrębie ceramiki grupy B, na przykładzie wykopu II.
tej grupy zaobserw ow ano zależność pom iędzy rodzajem granulacji i ilo -ścią dom ieszki a typem naczyń. T akie w yroby ja k dzbany, m ałe garnki, naczynia flaszow ate, talerzyk - w ykonane były z gliny o d ro b n o z ia rn istej d o m ieszce d o d a w a n e j w m ałej ilości. N a czy n ia „ k u c h e n n e ” w y p a la n e w atm osferze redukcyjnej form ow ano w technice taśm ow o-ślizgow ej i cał-kow icie obtaczan o . P ozostaje n ato m iast problem b ra k u w m ateria le den ze siadam i odcinania, gdyż tylko dw a fragm enty m ają tak ie ślady, jeden
odryw ania, wszystkie pozostałe - pod sy p k ę9. D n a w ykonyw ano I i II sposobem opisanym przez J. K ru p p e g o 10 (tabl. V III). W badanym zbiorze o d n o to w an o rów nież naczynie w ykonane techniką pierścieniow o-taśm ow ą, polegającą na u g n iatan iu kolejnych taśm , a n astępnie o b to cze n iu " (tabl. II, 1). N aczynia z tej grupy w ypalano w wyższej tem p eratu rze niż ce-ram ikę „ tra d y c y jn ą ” i bez dostępu pow ietrza. Dzięki takiem u procesow i uzyskiwały^ barw ę stalow oszarą, ciem noniebieską - g ran ato w ą. C era m ik a „ k u c h e n n a ” m e była najlepiej w ypalona (rys. 2, 3). T ylko 54,9% ułam -ków tej g rupy m a jed n o b arw n y przełom . S tw ierdzono, że fragm enty na- czyn d o b rz e w y palonych przew ażały (5 0 -7 0 % ) w śro d k o w y ch n a w a rs-tw ieniach kulturow ych. P rzyczyną takiego stan u m ogły być przeszkody n a tu ry technicznej, np. w adliw a k o n stru k cja pieca, sposób, w jak i u sta -w ian o n aczynia -w k o m o rze -w ypalenisko-w ej pieca, tak że niski pozio m u m iejętn o ści g a rn c a rz y lu b n iep rzy w iązy w an ie w agi d o p ra w id ło w o śc i przebiegu pro cesu , a przecież średniow ieczne s ta tu ty cechow e staw iały d o b ry w ypał w rzędzie podstaw ow ych m ierników jak o ści w yrobów g a rn -carskich -. Z do b n ictw o naczyń w ypalonych w atm osterze redukcyjnej jest ro z n o ro d n e (tabl. V II, 7-18). W ystępuje zarów no o rn a m e n t ryty (żłobki ™ ° nie’ , f god" e 1 P ^ tk ie lub ostro profilow ane, linia falista), kłuty (tabl. II, 1), radełkow y o raz stem pelkow y (różne rodzaje), ja k i p las-tyczny („szczypm ęcia” n a kraw ędzi wylewu, koliste w głębienia czy po d - pasy)Cie 8Óry ° k a p u ) ° raz wyświecenia (raczej p rzypadkow e pionow e
Przechodząc d o om ów ienia form naczyń należy stwierdzić, że najliczniejsze yły pozostałości garnków (19,44% ogółu ułam ków g rupy technologicznej formy- g 0 m wielk°ściow ej), w śród któ ry ch w yróżniono następujące
1. G a rn k i o sm ukłym , esow atym profilu i praw ie niew yodrębnionej szyi wy cw wy c y ony n a zew nątrz, pogrubiony, z m niej lub bardziej zaznaczonym wrębem na pokryw kę i z okapem . N ajw iększa w ydętość brzuśca p ra w
-* Tamże, s. 122. 10 Tamże, s. 120-122. 11 Tamże, s. 160-162.
12 М . К w a p i e n i o w a , Przygotowanie garncarzy do zawodu w świetle polskich statutów cechowych, „Studia z D nejów Rzemiosła i Przemysłu” , 1966, t. 4, s. 97-98.
d o p o d o b n ie p rz y p ad a n a 2/3 wysokości naczynia (tabl. II, 1-4). Średnice wylewów w ynoszą 18-20, 30 cm.
2. G a rn k i charakteryzujące się p o grubionym wylewem bez o k ap u i tylko w jed n y m p rz y p ad k u z wrębem ; wylew lekko w ychylony n a zew nątrz. Część szyjna zlewa się z brzuścem (tabl. II, 5 i 6). Średnice wylewów w ynoszą 16-19 cm.
Rys. 3. Brześć K ujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Wykres warstwowego rozkładu jakości wypału redukcyjnego na przykładzie wykopu II. Przełom: 1 jednobarw ny, 2 wielobarwny
Rys. 4. Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Wykres warstwowego rozkładu jakości wypału redukcyjnego na przykładzie wykopu III. Przełom: 1 jednobarw ny, 2 wielobarwny
T a b l i c a II Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceramika grupy technologicznej B. G arnki
/ /
II
I I
I I
/ // I
I I
oT a b l i c a 2 (cd.)
3. G a rn k i o esow atym profilu z wychylonym na zew nątrz, pogrubionym wylewem bez w rębu i o k ap u (w jednym p rzy p ad k u stw ierdzono w rąb). Szyja jest w yraźna, ale k ró tk a (tabl. II, 7-9). Średnice wylewów w ah ają się m iędzy 7-1 4 cm.
4. G arn ek o esow atym profilu z wylewem ustaw ionym p ro sto , z w rębem , ale bez o k ap u . K ró tk a szyja jest dobrze zaznaczona (tabl. II, 10). Średnica wylewu wynosi 13 cm.
Ze względu na ukształtow anie wylewu zauw ażono, że w śród garnków tej grupy przew ażają okazy z wrębem i okapem (42,9% ), liczne są rów nież z w rębem i bez o k ap u (32,2% ). Z uwagi na wielkości średnic wylewów, najwięcej jest garnków dużych (około 57% ) i średnich (23% ). W arstw ow y rozkład wielkości średnic wylewów garnków obrazuje pow olne zm niejszanie się udziału naczyń dużych na korzyść średnich w kolejno następujących po sobie poziom ach (rys. 5).
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Wykop II warstwy
Rys. 5. Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Wykres warstwowego rozkładu najbardziej reprezentatywnych średnic wylewów garnków w obrębie ceramiki grupy B, na
przykładzie wykopu II. G arnki: 1 duże, 2 średnie
W śród ceram iki „k uchennej” w ystępują także dzbany (tj. 5,42% ogółu ułam ków tej grupy, I i II kategorii wielkościowej). M ała liczba fragm entów (wszystkie o dw óch elem entach m orfologicznych) nie daje p o d staw do w yróżnienia typów . W iększość ułam ków tw orzy w yraźną grupę d zbanów 0 długiej, przewężonej szyi oraz wylewie ustawionym prawie prosto, z wrębem 1 ok ap em (tab l. III, 3-7). Inne frag m en ty (około 9 % ) c h a ra k te ry z u je w ychylony n a zew nątrz wylew z wrębem i okapem o raz ostre załam anie
T a b l i c a III Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceramika grupy technologicznej В i C. D zbany
/
/
ł 7
T a b l i c a IV Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceram ika grupy technologicznej B. Misy
i pokrywki
p
\
T a b l i c a V Brześć K ujaw ski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceram ika grupy technologicznej В i C.
Naczynia „inne”
7
I
J
w m om encie przejścia wylewu w brzusiec (tabl. III, 8). D o wylew ów d zb an ó w dolep ian o nieregularne, taśm ow ate ucha (tabl. V III). Średnice wylewów d zbanów w ahają się od 6 do 18 cm.
N astęp n ą kategorię naczyń w tej grupie technologicznej stan o w ią m isy (0,9% ogółu ułam ków om aw ianej grupy, I i II kategorii wielkościowej). W yróżniono ja n a podstaw ie kształtu wylewu i wielkości jego śred n icy 13. Z atem m ogły to być niskie, szerokotw orow e garnki (w jed n y m p rzypadku naw et dzban), dlatego też do uw ag o m isach z zam ku brzeskiego należy p odejść z d u ż ą o stro żn o ścią. W iększość frag m en tó w m is m a w yraźnie p o g ru b io n y , w ychylony n a zew nątrz wylew, przypom inający p o zio m ą listwę, lub k tórego przekrój m o żn a wpisać w k w ad rat (tabl. IV, 1-2). Średnice wylewów w ynoszą 32 i 15 cm.
P okryw ki to 2,43% ogółu ułam ków ceram iki „kuchennej” , I i II kategorii wielkościowej. W yróżniono dw a rodzaje pokrywek: stożkow ate i dzw onow ate. M ają one p odobnie ukształtow ane kraw ędzie: zaokrąg lo n e na zew nątrz, a od wewnętrznej strony zakończone występem . T ylko przy jednej pokryw ce typu dzw onow atego zachow ał się guzow aty uchw yt, odcięty od tarczy koła garncarskiego (tabl. IV, 3-5), Średnice pokryw ek większej połow y zbioru m ieszczą się m iędzy 10 a 12 cm, inne w ynoszą 14, 16 i 18 cm (stożkow ata).
O statn ią kategorię naczyń stanow ią pojedyncze egzem plarze, których fragm entaryczność nie pozw ala n a dostatecznie pew ne określenie, a fo rm a o dbiega od wyżej opisanych kategorii. Z akw alifikow ano tu g ó rn ą część naczynia o wylewie bez w rębu i o k ap u , lekko zwężającym się ku dołow i, o rnam en to w an y m dookolnym i żłobkam i - część kielicha flaszow atego (?) lub wylew dzbana. N astępny fragm ent to być m oże ułam ek m ałej m iseczki lub czarki. Inny jest częścią talerzyka o niewielkich rozm iarach . D o w y-m ienionych tu okazów dołączono także tygielek oraz przydenne części m ałych naczyń (średnice den: 4, 5-6,8 cm; tabl. V, 1-3, 5-8).
N a 3 3,2% % ułam ków grupy technologicznej В stw ierdzono ślady uży t-k o w a n ia t-kuchennego.
Grupa technologiczna С
R eprezentują ją fragm enty naczyń „stołow ych”, w ypalonych w atm osferze redukcyjnej. S tanow ią one 1,33% (około 29 ułam ków ) ogółu m ateriału. G linę, z której w ykonyw ano naczynia „sto ło w e” , schudzano wyłącznie m ałą ilością d robnoziarnistej dom ieszki piasku. S tosow ano zarów no technikę toczenia (brak śladów zlepiania taśm w przełom ach ułam ków ), ja k i technikę taśm ow o-ślizgow ą z obtaczaniem . W ypalanie odbyw ało się bez dostęp u
pow ietrza w podw yższonej tem peraturze. W m ateriale należącym d o tej grupy nie zaobserw ow ano śladów procesu „niedosiw iania” , czyli sk ra can ia czasu w ypału. Przełom y naczyń były jed n o b arw n e, a zew nętrzne ścianki w yrobów m iały połysk. S to so w an o , tak ja k w ceram ice „ k u c h e n n e j” , następujące rodzaje ornam entów : ryty, stem pelkow y i plastyczny (tabl III 1-2; VII, 6).
W śród ułam ków grupy С w yróżniono dw a fragm enty d zb an ó w (tabl. III, 1-2), z k tórych jeden jest częścią naczynia o w yraźnie wciętej, długiej szyi, przechodzącej w cylindryczny brzusiec; drugi - m a długą, przew ężoną szyję i praw ic prosto ustaw iony wylew z w rębem oraz charakterystycznie podw iniętym d o góry okapem . D o naczyń „innych” zaliczono okaz o form ie p u ch a rk a z w yodrębnioną sto p k ą i rozchylającym się ku górze brzuścu (tabl. V, 4).
Grupa technologiczna D
U łam ki naczyń w ypalonych w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej (D ) to 0,74% (16 fragm entów ) ogółu badanego zbioru. W przełom ach fragm entów tej grupy zaobserw ow ano łączne stosow anie dom ieszki grubo- i średnioziarnistej (do 25% ) o raz rozdzielne dodaw anie średnioziarnistej i drobno ziarn istej (po 37,5% ). M asę ceram iczną schudzano m ałym i ilościam i dom ieszki piasku, śladow o także tłuczniem . N aczynia w ykonyw ano tech n ik ą taśm ow o-ślizgow ą i g ó rą obtaczano. D n a form ow ano II sposobem opisanym przez J. K ru p p é g o 11 (tabl. V III). T ylko jeden fragm ent d n a nosi ślady
T a b l i c a VI Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceramika grupy technologicznej D. Fragm enty
garnka i misy
0 5 cm
od erw an ia z tarczy k o la garncarskiego, pozostałe m a ją podsypkę. W yroby z tej grupy w czasie w ypału, w podw yższonej tem p eratu rze z dopływ em pow ietrza, uzyskiw ały barw ę od ceglastej po pom arańczow ą. Jak o ść w ypału nie była d o b ra , więcej bowiem niż połow a przełom ów jest w ielobarw na (54,6% ). E stetycznym uzupełnieniem naczyń było zdobienie orn am en tem rytym i radełkow ym oraz plastycznym (tabl. V II, 5; V I, 1).
W śród ułam ków naczyń tej grupy w yróżniono fragm ent g arn k a o eso w a-tym p rofilu i lekko w ychylonym , pogrubionym wylewie z w rębem , lecz bez o k a p u , i o b ard zo krótkiej szyi (tabl. VI, 1). Średnica wylewu w ynosi 19 cm. P o n a d to znaleziono fragm ent m isy z wychylonym na zew nątrz, p o grubionym wylewie (rodzaj listwy), k tórego średnica ró w n a jest 28 cm (tabl. V II, 2).
Grupa technologiczna E
F rag m en ty naczyń grupy E stanow ią 0,32% (7 ułam ków ) całego zbioru;- są do b rze w ypalone (jednobarw ny przełom ) w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej. Ich pow ierzchnie są pok ry te szkliwem zarów no jed n o stro n n ie, o b u stro n n ie, ja k i w form ie n ak rap ian ia, o barw ie ja sn o - i ciem nobrązow ej o ra z jasnozielonej. S tosow aną dom ieszką schudzającą był d ro b n o z ia rn isty piasek d o d a w a n y w m ałej ilości. N aczy n ia w y konyw ano te c h n ik ą taś- m ow o-ślizgow ą i obtaczano. W nielicznym zbiorze ułam ków polew anych w yróżniono d w a fragm enty wylewów najpraw d o p o d o b n iej m is (wylewy nie m iały w rębu ani o k ap u ) o raz jeden ułam ek części przydennej. D n o u fo r-m o w a n o w edług II sposobu opisanego przez J. K ru p p ć g o 15 i nosi o n o ślady podw ażania (tabl. VIII). W śród ułam ków tej grupy wystąpiły także fragm enty asym etrycznych, taśm ow atych uch.
Grupa technologiczna F
Jest to nieliczny zbiór fragm entów (6 ułam ków ), stanow iących 0,27% ogółu m ateriału. G linę, z której w yrabiano naczynia schudzano m ałą ilością drobnoziarnistego piasku. W yroby w ykonyw ano w technice taśmowo-ślizgowej i o b taczan o . Są one dobrze w ypalone n a pom arańczow y k o lo r w zaaw a n -sow anej atm osferze utleniającej.
W zbiorze należącym do tej grupy w yróżniono trzy fragm enty wylewów, k tó re m o g ą być częściami garnków lub m is. C h arak tery zu ją się w ychyleniem n a zew nątrz, brakiem w rębu na pokryw kę i o k ap u (tabl. V III). N a ułam kach górnych części brzuśców w ystępują pojedyncze pasy krem ow ej lub brązow ej angoby.
T a b l i c a VII Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceram ika grupy technologicznej A i D.
O rnam ent - wybór
Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Zestawienie rodzajów wylewów garnków, Garnki
' ąw (Щ
OzDony ( « i W f w .ęmщ щ
ш[йщв
ij?m
« x f em
« f ( *Э о С / ■ £ E - ( ? < ? 0 T a b l i c a VIIIST R A T Y G R A FIA I C H R O N O LO G IA
O bserw acja w arstw kulturow ych n a stanow isku zam ek w Brześciu K u jaw -skim o raz pozyskiw anie ruchom ego m ateriału zabytkow ego odbyw ało się w ram ach eksploracji w ykopów badaw czych poziom am i m echanicznym i. Z tego też pow odu analizę rozkładu ceram iki naczyniow ej w poszczególnych w arstw ach kulturow ych zgeneralizow ano. P o n ad to z uwagi n a zakłócenia w stratygrafi poziom ów kulturow ych (obserw ow ane zw łaszcza w w ykopie I i IV), za najbardziej charakterystyczne i w ym agające dokładniejszego om ów ienia uznano zbiory ułam ków z w ykopów II i III, z k tórych pozyskano rów nież najbardziej liczny m ateria ł ceram iczny.
O ba w ykopy zlokalizow ane są p o zewnętrznej stronie m u ru obw odow ego zam ku, ta k jed n ak , że jeden bok w ykopu II przylega częściowo do N ściany do m u zam kow ego, a częściowo d o N kurtyny m u ru obw odow ego, n ato m iast w ykop III - jedynie do W kurty n y m u ru obw odow ego. W obu jed n o stk ac h b adaw czych n aw arstw ien ia k u ltu ro w e m iały m iąższość d o c h o d z ą c ą d o 1,70-2,0 m 16.
W wykopie II (wymiary 2,5 x 4,0 m ; posadow iony na głębokości niwelacyj-nej 82,9 1 -8 2 ,7 4 m n .p .m .; e k sp lo ro w a n y d o g łęb o k o ści niw elacyjniwelacyj-nej 80,70 m n .p.m .) obserw ow ano stratygrafię południow ej części p rzygródka. W partii S, w obu profilach W i E, zarejestrow ano w kopy podfundam entow e. Pierw szy zw iązany jest z pow staniem fundam entów gotyckiego założenia (sięgał d o głębokości niwelacyjnej 81,50-81,30 m n.p.m .), drugi - z b u dow ą pruskiego więzienia (przecina w arstw y k ulturow e d o głębokości niwelacyjnej 81,60-81,50 m n.p.m .). Szerokość w kopów wynosi około 0,8-0,9 m . W arstw y kultu ro w e sięgały do głębokości niwelacyjnej 81,80-81,40 m n.p.m . Ó sm em u, siódm em u i szóstem u poziom ow i m echanicznem u o d p o w iad ają najniższe w arstw y k u ltu ro w e o m iąższości oko ło 0,4 m. Są to pozostałości po dw óch drew nianych budy n k ach (gliniaste w arstw y z treściam i kulturow ym i, k tó ry ch stro p zaznacza się pasm em pożarow ym ). W arstw y te są przecięte w kopem pod gotycki fu n d am en t zam ku. Wyżej nadlega w arstw a pom arańczow ej gliny z gruzem ceglanym o m iąższości 0,2-0,45 m (jest to 5 i częściowo 4 poziom m echaniczny). Powyżej obserw ow ano pas (około 0,2 m szerokości) ciem nobrązow ej, gliniastej próchnicy (4 i częściowo 3 poziom m echaniczny) a następnie p o m arańczow ą w arstw ę gliny, nad k tó rą zalegała cz arn o b rązo w a gliniasta p ró ch n ica o m iąższości 0,2-0,27 m (jest to 3 i częściowo 2 poziom m echaniczny). Poziom y 4, 3 i 2 zawierały treści kulturow e. W 2 i 1 w arstw ie m echanicznej w ystąpił żółtoszary piasek przem ieszany z pró ch n icą, ale bez
16 L. К a j z e r , Sprawozdanie z badań archeologiczno-arc.hitektanicznych zam ku w Brześciu Kujawskim, gm. loco, woj. włocławskie, przeprowadzonych w 1989 roku, maszynopis w archiwum W K Z we Włocławku.
treści kulturow ych, oraz ślady po współczesnym w kopie i w kopie zw iązanym z b u d o w ą więzienia ok o ło 1800 r.
W w ykopie III (wym iary 2,0 x 4,0 m , posadow iony n a głębokości niw ela-cyjnej 83,75-81,74 m n .p.m .; ek sp lo ro w an y d o głębokości niw elaela-cyjnej 81,40 m n.p.m .) obserw ow ano stratygrafię stoku wzgórza zamkowego. W części E w ykopu zarejestrow ano w kop pod fu n d am en t m u ru obw odow ego zam ku (sięgał do głębokości niwelacyjnej 81,65-81,60 m n.p.m .) o szerokości blisko
1,5 m . O bserw ow ano go w najniższych w arstw ach kulturow ych, k tó re się do niego „zsuwały” . M echaniczny poziom 7 i 6 odpow iada najniższym, gliniastym w arstw om kulturow ym , zawierającym węgle drzewne i znikom ą ilość ułam ków cegieł. Ich m iąższość wynosi około 0,2-0,6 m (sięgają do głębokości niwelacyj-nej 81,65 m n.p.m .). Powyżej (5 i 4 poziom m echaniczny) zalegał pom arańczo- w ozielony płaszcz gliny o m iąższości około 0,4 m . N ad nim obserw ow ano czarnobrązow ą próchnicę nasyconą węglami drzew nym i - m iąższość 0,1-0,2 m (3 poziom mechaniczny). Wyżej wystąpiła warstw a gliny przemieszanej z próch-nicą (2 i 1 poziom m echaniczny).
1 orów nanie stratygrafii obu w ykopów oraz jakości pozyskanego m ateriału ceram icznego z poszczególnych w arstw kulturow ych (tab. 2), w ykazuje duże p odobieństw a. I tak, zarów no w w ykopie II jak i III, najniższe w arstw y k ultu ro w e są najstarszym i poziom am i osadniczym i n a w zgórzu zam k o w y m 17. Ich pow stanie należy w iązać z krótkim okresem przed b udow ą zam ku, a koniec w yznacza poziom p o żaro w y w o kresie jeg o fu n k c jo n o w an ia. W arstw y te charakteryzuje przew aga ceram iki „trad y cy jn ej” , w ykonyw anej w edług w czesnośredniow iecznych recept (do 5 0 7 5 % ) i spory udział fra g -m en tó w naczyń w ypalonych w at-m osferze redukcyjnej (do około 35% ). W wyższych, m łodszych w arstw ach relacja pom iędzy ceram iką gru p te c h n o -logicznych A i В zdecydow anie zm ienia się na korzyść naczyń „czarn y ch ” 18. U łam ki z grupy A, pochodzące z 5 poziom u w ykopu II, stan o w ią 36,6% , podczas gdy fragm enty z grupy В — 63,4% . W arstw a ta, p o d o b n ie ja k n ad leg a jąca n ad nią ciem n o b rązo w a p ró c h n ic a k u ltu ro w a , nie m a o d -p ow iednika w stratygrafii w yko-pu III. Obie o d ró żn ia także jak o ść m etariału ceram icznego. Ł ącznie w o b u w arstw ach (5 i 4 poziom m echaniczny w ykopu II) ceram ika „tra d y cy jn a” stanow i około 2 9 % , a udział fragm entów z grupy B i С - ok o ło 71% . N adlegający wyżej płaszcz gliny o raz w arstw a czam obrunatnej próchnicy (3 i częściowo 2 poziom m echaniczny) korespondują z w arstw am i obserw ow anym i w 5, 4 i 3 poziom ie m echanicznym w ykopu III. I tak w arstw ę 3 z II w ykopu charakteryzuje m ały udział ułam ków z grupy A — około 11% — i duża, dochodząca d o około 89% frekw encja fragm entów
l; Por. coroczne sprawozdania z badań znajdujące się w archiwum W K Z we Włocławku. Zapis „grupy technologiczne A, B, C, D, E, F ” upraszczam dalej do „grupy A, B” itd. Naczyniami „czarnym i” nazywam takie, które wypalono w atmosferze redukcyjnej.
Zbiorcze zestawienie liczbowo-procentowe ceramiki naczyniowej z poszczególnych wykopów, z zamku w Brześciu Kujawskim, woj. włocławskie (badania 1989 r.)
Warstwa
Wykop I
grupa technologiczna Razem
(100%) A В С D E F 1 - - - -2 10 10,75% 71 76,34% 3 3,23% 3 3,23% 4 4,30% 2 2,15% 93 3 10 10,87% 76 82,61% 4 4,35 - -2 2,17% 92 4 - 2 100% - - - -2 Razem 20 10,70% 149 79,68% 7 3,74% 3 1,60% 4 2,14% 4 2,14% 187 Warstwa Wykop II
grupa technologiczna Razem
(100%) A В С D E F 1 - - - -2 52 8,97% 520 89,66% 2 0,34% 4 0,69% 2 0,34% -580 3 22 10,78% 180 88,24% 2 0,98% - - -204 4 58 21,97% 205 77,65% 1 0,38 - - -264 5 71 36,60% 123 63,40% - - - -194 6 68 64,15% 37 34,91% 1 0,94% - - -106 7 12 75,0% 4 25,0% - - - -16 8 - 1 100% - - - -1 Razem 283 20,73% 1070 78,39*/. 6 0,44% 4 0,29% 2 0,15% -1 365 Wykopy I-IV
grupa technologiczna Razem
А В С D E F (100%) 361 16,61% 1 755 80,73% 29 1,33% 16 0,74% 7 0,32% 6 0,27% 2 174 1 784 82,06% Warstwa W y k o p III
grupa technologiczna Razem
(100%) A В С D E F 1 7 7,95% 70 79,55% 1 1,14% 7 7,95% 1 1,14% 2 2,27% 88 2 5 2,56% 186 95,38% 2 1,03% 2 1,03% - -195 3 4 3,81% 96 91,43% 5 4,76% - - -105 4 13 12,15% 86 80,37% 8 7,48% - - -107 5 8 19,52% 33 80,48% - - - -41 6 7 50,0% 7 50,0% - - - -14 7 - 1 100% - - - -1 Razem 44 8,0% 479 86,93% 16 2,90% 9 1,63% 1 0,18% 2 0,36% 551 Warstwa Wykop IV
grupa technologiczna Razem
(100%) A В С D E F 1 2 28,57% 5 71,43% - - - -7 2 4 30,77% 9 69,23% - - - -13 3 7 21,21% 26 78,79% - - - -33 4 - 9 100% - - - -9 5 1 20,0% 4 80,0% - - - -5 6 - 3 100% - - - -3 7 - - - -8 - 1 100% - - - -1 Razem 14 19,72% 57 80,28% - - - -71 L/l -o E lż b ie ta K a p u st a _ __ ___ ___ ___ __ ___ ___ __ ___ ___ ___ _ ________ ____ ___ ____ ____ ____ ___ ____ ____ ___ _ ____ ___ ____ ___ Cera mika naczy niow a z
naczyń wypalonych w atmosferze redukcyjnej. N atom iast w wykopie III łącznic z w arstw y 5 i 4 pozyskano oko ło 16% ułam ków ceram iki „trad y cy jn ej” i oko ło 74% fragm entów naczyń z grupy В i С, a w w arstw ie 3 udział ułam ków z grupy A wynosi 4 % , gdy z grupy B i С - około 96% . Najwyższe 1 najm łodsze warstwy związane jeszcze z okresem funkcjonow ania zam ku, czyli poziom 2 z wykopu II oraz 2 i 1 z w ykopu III, odznaczają się nadal wysokim udziałem ułam ków ceramiki wypalonej w atmosferze redukcyjnej (odpow iednio d la w ykopu II - ok o ło 90% , dla III - ok o ło 96% i 81% ), ale także pojawieniem się fragm entów naczyń wypalonych w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej (odpow iednio wykop II: grupa D - 0,7% ; grupa E - 0,3% ; wykop III: g ru p a D - około 1% i 8% , g ru p a E - około 1% , g ru p a F - ok o ło 2% ). N ależy zaznaczyć, że rów nież w najm łodszych w arstw ach utrzym uje się m ały odsetek ułam ków ceram iki „tradycyjnej” (w ykop II, poziom 2 - ok o ło 9% w ykop III, poziom 2 i 1 - około 3% i 8% ).
Z załączonego zbiorczego zestawienia ilościowego i procentow ego ceram iki (tab. 2) w ynika, że we w szystkich w ykopach znaczną przew agę m a ją ułam ki naczyń z grupy B, przy niewielkiej liczbie fragm entów ceram iki „sto ło w ej” . Łącznie frekw encja ułam ków naczyń w ypalonych w atm osferze redukcyjnej wynosi 82,06% . Z biór fragm entów naczyń „tradycyjnych” (A) nie przekracza 21% w poszczególnych w ykopach, stanow iąc 16,61% ogółu analizow anego m ateriału . Jedynie w najstarszych w arstw ach osiąga on poziom d o 75% . U łam ki naczyń w ypalonych w zaaw ansow anej atm o sferze utleniającej, z gru p D , E, F , to tylko 1,33% całego zbioru i w ystępują w najm łodszych w arstw ach. Powyższe zestawienie wskazuje, że jest to m ateria ł ceram iczny typow y dla I, II i III etapu rozw oju późnośredniow iecznego garn carstw a w edług periodyzacji J. K ru p p ć g o 19. Początki stosow ania recept p ó źn o śred -niow iecznych J. K ru p p é datuje na okres drugiej połow y X III w. d o 20 lub 30 lat lub połowy X IV stulecia. T u jednak ceramikę pochodzącą z najstarszych w arstw d atow ać należy na schyłek I etap u według J. K ru p p ćg o , czyli około 2 ćwierci X IV w. T akże ram y czasowe II etap u należy dla m ateriału z Brześcia rozszerzyć. N ato m iast III etap rozw oju późnośredniow iecznego garncarstw a w Brześciu głęboko w kracza w lata nowożytne i jest obserw ow any d o połow y XVII w., czyli czasów zniszczenia zam ku przez Szwedów.
Po uzupełnieniu powyższych w niosków o uwagi z rozdziału pośw ięconego technologii i form om , spostrzeżenia dotyczące stratygrafii o ra z d an e h isto -ryczne, odnoszące się do funkcjonow ania za m k u 20, na przykładzie badanego m ateriału m ożna wyróżnić następujące etapy rozw oju późnośredniow iecznego garn carstw a brzeskiego.
K r u p p é , Garncarstwo..., cz. 1, s. 49 i n.; por. t e n ż e , Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce. Stan badań archeologicznych, „Prace i M ateriały M uzeum Archeologicznego i E tn o -graficznego w Łodzi” 1989-1990, Seria archeologiczna, t. 36, s. 151-169.
Z n acząca przew aga w yrobów w ytw arzanych w edług w czesnośredniow ie-cznych recept, ale także spory udział naczyń „czarn y ch ” - reprezentujących n o w ą technologię - d a tu ją najstarsze w arstw y na w zgórzu zam kow ym na 2 ćwierci X IV w. N ajp raw d o p o d o b n iej z końcem tego stulecia (m oże od lat osiem dziesiątych21) na pierwsze miejsce w ysuw ają się naczynia w ypalone w atm osferze redukcyjnej, przewyższające technologicznie i form alnie w y ro -by „ tra d y c y jn e ” , aczkolw iek .nie -były one w swojej k ateg o rii najlepiej w ypalone. W o kresie od X V t w. p o p ra w d o p o d o b n ie kon iec pierw szej połow y X V I w. (5 i 4 poziom w II w ykopie) „c zarn e” naczynia znacznie zyskują na popularn o ści. P op raw ia się jak o ść ich w ypału, zm niejszeniu ulega ilość i wielkość granulacji dodaw anego piasku (rys. 2-4), zw iększa się ró ż n o ro d n o ść form (w 4 poziom ie II w ykopu znaleziono ułam ki dzbanów ) i estetyka, niem niej n ap raw d ę „luksusow ych” naczyń z grupy С jest bardzo m a ło . Z m ian y obserw o w an e są tak że w ceram ice „tra d y c y jn e j” . M a s a ceram iczna jest schudzana przew ażnie średnio- i g ru b o z ia rn istą dom ieszką, n ato m iast w śród wylewów garnków zaczyna dom inow ać wylew z okapem , a w ystąpił także o kaz z wrębem i okapem . II połow a X V I stulecia (general-nie 5, 4 i 3 poziom III w ykopu) i czasy pierw szej połow y X V II w. (najm łodsze w arstw y obu w ykopów przynoszą w m ateriale z zam k u sym -ptom y schyłku późnośredniow iecznych recept w yrobu naczyń. C eram ik a w ypalana w atm osferze redukcyjnej jest niedosiw iana. T ech n ik a taśm o- w o-ślizgow a i silne obtaczanie naczyń d o p ro w ad zo n e zostały d o perfekcji. A so rty m en t w yrobów jest bogaty - od m ałych g arnków przez p u ch ark i, tygielki, m isy, dzbany i garnki, a skończywszy n a pokryw kach. N aczynia „trad y cy jn e” nie w ychodzą p o za uniw ersalną form ę g arn k a i trw ają aż do k o ń ca fu nkcjonow ania zam ku. K o n ty n u ac ją tego ty p u ceram iki jest niewiel-k a gru p a w yrobów z najm łodszych w arstw , w ypalonych w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej (D), ale technologicznie, p oza te m p e ra tu rą w ypału, prezentuje o n a jedynie w stępny etap rozw oju now ożytnego g arncarstw a. W okresie tym b ard zo sporadycznie zaczynają się pojaw iać w yroby pole-w ane i zdobione m a la tu rą .
M ieszkańcy za m k u , p o d o b n ie ja k i inni o b yw atele m ia sta a tak że zakonnicy z klaszto ru oo. D om inikanów , zapew ne korzystali z w yrobów m iejscowych pracow ni garncarskich, k tó re lokalizow ały się (p raw d o p o d o b n ie od X IV w.) m . in. n a terenie K rakow skiego Przedm ieścia22. T ru d n o określić liczbę w arsztatów dla okresu od połow y X IV w. d o połow y X V II stulecia.
21 J. D ł u g o s z , Dzieła wszystkie, wyd. A. Przeździecki, K raków 1867, t. 4, ks. X, s. 404-405, 409-410, 413.
22 Z. K a p i с a, Prace wykopaliskowe na cmentarzysku Św. Duch z lat 19641969, „ K o -m unikaty Archeologiczne” 1972, t. 1, s. 158.
Pew nym jest, że w drugiej połow ie XVI w. m ieszkało w Brześciu pięciu g arncarzy23. Przypuszczenie o miejscowej m etryce naczyń z bad an eg o zbioru potw ierdza charakter m ateriałów ceramiki naczyniowej, pochodzących z badań n a terenie daw nego klaszto ru oo. D o m in ik an ó w 24 i n a K rak o w sk im P rzed -m ieściu25 (tab. 3). W szystkie -m ateriały (w raz z analizow any-m ) odznaczają się bardzo podobnym rozkładem procentow ym poszczególnych gru p ułam ków o raz rytm em przem ian technologiczno-form alnych. Powyższe wnioski zyskują także potw ierdzenie po wstępnej analizie ułam ków naczyń pochodzących z kolejnych sezonów b ad ań n a zam k u 26.
N a zakończenie przytoczyć należy, że om aw iany zbiór ceram iki z zam ku w Brześciu K ujaw skim mieści się w przedziale od około drugiej ćwierci X IV w. p o połow ę X V II stulecia i b rak jest w nim m ateriałów o cechach typow ych d la naczyń w wieku X III.
S T U D IU M P O R Ó W N A W C Z E C E R A M IK I K U JA W S K IE J
W Y N IK I PR A C N A D PÓ ŹN O ŚR ED N IO W IECZN Ą 1 N O W O ŻY TN Ą C ER A M IK Ą NA CZYN IO W Ą Z K UJA W
Niniejszy arty k u ł jest jedynie p ró b ą zasygnalizow ania tem atu , k tó ry godny jest pełnego opracow ania. Jak d o tąd bowiem b rak jest studium zbierającego dotychczasow e spo strzeżen ia b adaczy p ó źnośredniow iecznej i now ożytnej ceram iki kujaw skiej27. W śród wielu zb ad an y ch stanow isk n a tym obszarze do grupy o najlepiej opracow anym m ateriale ceram icznym należą: Inow rocław , K ow al, L ubień K ujaw ski, R aciążek, R adziejów i W
yszo-25 Z. G u i d o n , Zaludnienie miast kujawskich w X V I w. i pierwszej połowie X V I I w., „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa N aukow ego” 1963, t. 1, s. 70-71, tab. I.
24 A. A n d r z e j e w s k a , L. K a j z e r , Badania zespołu podominikańskiego w Brześciu Kujawskim, A rcheologia H istorica Polona, t. 1, M ateriały z I Sesji N aukowej Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności, Toruń, 21-22 listopada 1992 r., T oruń 1995, s. 137-139.
25 L. K a j z e r , Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych zam ku w Brześciu Kujawskim, gm. loco, woj. włocławskie, przeprowadzonych w 1991 roku, maszynopis w archiwum W K Z we Włocławku.
26 Por. przyp. 17.
27 Problem zaznaczył L. K a j z e r , Zam ek w Raciążku, Budownictwo obronno-rezydencjonalne Kujaw i Zjemi Dobrzyńskiej, cz. 1, Łódź 1990, s. 247-250; t e n ż e , Dwór obronny w Lubieniu Kujawskim. Badania terenowe 1984 roku, [w:] T . H o r b a c z , L. K a j z e r , Siedziby obronnorezydencjonalne IV powiecie kowalskim na Kujawach w X III Х V III w., Budownictwo o b ro n -no-rezydencjonalne K ujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, cz. 2, Łódź 1991, s. 133-136; t e n ż e ,
T a b e l a 3 Zbiorcze zestawienie ceramiki naczyniowej z K rakowskiego Przedmieścia
w Brześciu Kujawskim, woj. włocławskie
G rupa technologiczna Razem
(100% ) A В С D E F -289 96,67% 295 97,6 3 1,0% 7% 4 1,33% -3 1,0% 299 T a b e l a 4 Zbiorcze zestawienie ceramiki naczyniowej (w % ) z wybranych stanowisk na K ujawach
Stanowisko G rupa technologiczna
A В, С D E F
Inowrocław*, zaplecze klasztoru poł. X III-
-p o ł. XV w. 4,4-12,7 95,6-87,3
K łóbka, woj. włocław-skie, dw ór ok. 1500 r -
-p o ł. XVII w. 4,7 40,0 44,8 10,5
Kowal, woj. włocław-skie, zamek koniec XIV/
/początek X V -k. XVIII w. 5,3 35,1 45,7 13,9
Lubień Kujawski, woj. włocławskie, dwór
poł. XIV w .-poł. XVII w. 18,6 21,0 54,4 4,4 1,6
Raciążek*1 woj. włocław-skie, zamek X IV -
-X V III w. 7,0-27,1 59,1-87,7 0,6-16,1 0,2-5,2 0,1-0,7
Radziejów, woj. włocław-skie, zamek XIV/1 poł.
X V -poł. XVII w. 9,1 75,6 11,2 2,6 1,5
W yszogród, woj. byd-goskie, grodzisko koniec
XI w .-ok. 1330 r. 91,5 8,5
g ró d 2B. Podstaw ow e d ane o stanow iskach zostały zebrane w tabeli (tab. 4 )29. Poniżej p rzed staw io n e będą najw ażniejsze za g ad n ien ia ry tm u p rzem ian technologiczno-form alnych m ateriałów kujaw skich. Są to 30: w prow adzenie now ego sposobu w ypału i nowej jakościow o dom ieszki oraz zaaw ansow anie form naczyń w poszczególnych grup ach technologicznych.
C eram ik a w ypalana w atm osferze redukcyjnej, jeśli przyjąć określenia J. B ednarczyka, najwcześniej pojaw ia się na K u jaw ach w Inow rocław iu w połow ie X III w ., n a tere n ie k la sz to ru oo. F ra n c isz k a n ó w . J e st to zjaw isko odoso b n io n e n a terenie K ujaw i m o żn a m ieć w ątpliw ości, czy zbiór z Inow rocław ia nie je st d ato w an y zbyt wcześnie. P rzew aga tego typu naczyń w zastaw ie klasztornej nie w yklucza jed n ak m ożliw ości, że w p o ło -wie X III stulecia w kujaw skiej stolicy księstw a K azim ierza I K o n ra d o w ic a naczynia „czarn e” m ogły stanow ić tylko nieduży p rocent w ogólnej liczbie ceram iki31.
W okresie od schyłku X III w. po lata trzydzieste X IV stulecia ceram ika w ypalana w atm osferze redukcyjnej występuje poza Inow rocław iem także w W yszogrodzie i R aciążku. Początki tego typu w ytw órczości w iążą się n a dw óch o statnich stanow iskach ze zdecydow anym przestaw ieniem w arsztatów lub z napływ em now ych garncarzy, którzy umieli p ro d u k o w ać naczynia w edług lepszej technologii.
W tym w stępnym okresie n ad al d o m in u ją naczynia w ytw arzane zgodnie z recep tam i w czesnośredniow iecznym i (poza om ów ionym ju ż, w cześnie d ato w an y m , Inow rocław iem ), ale także do ich technologii p rzen ik ają pew ne now inki. O dnosi się to do zastosow ania dom ieszki piasku schudzającego i do zao p atry w a n ia garnków w okap.
28 Nie wymieniłam tutaj Kruszwicy, gdyż publikacja: W. D z i e d u s z y c k i , Wczesnomiejska ceramika kruszwicka w okresie od II połowy X w. do połowy X IV w., W rocław 1982, obejmuje tylko ceramikę „tradycyjną” .
29 Tabelę 3 i rozdział opracow ano na podstawie: J. B e d n a r c z y k , Ceramika naczyniowa, [w:] Zaplecze gospodarcze konwentu oo. Franciszkanów w Inowrocławiu od połowy X I I I tv. do połowy X V »>., red. A. Cofta-Broniewska, Poznań 1979, s. 56-116; T. H o r b a c z , L. К a j z e r , Z am ek w Kowalu tv świetle badań 1981-1982 roku, [w:] H o r b a c z , К a j z e r , Siedziby obronno-rezydencjonałne..., s. 86-117; К a j z e r , Dwór obronny..., s. 118-143; T. H o r b a c z , Dwór na kopcu w Klóbce, gm. Lubień Kujawski, woj. włocławskie, [w:] H o r b a c z , К a j z e r , Siedziby obronno-rezydencjonałne..., s. 146-159; К a j z e r , Zam ek..., s. 210-250; t e n ż e , W sprawie..., s. 477 i п.; E. W ó j c i c k a , Ceramika średniowieczna i nowożytna z zam ku IV Raciążku, [w:] Archeologia i region. W yniki badań Katedry Archeologii UŁ na terenie województwa włocławskiego w latach 1976-1981, Włocławek 1982, s. 25-30; L. К a j z e r , Z am ek iv Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 roku, „A cta Universitatis Lodziensis” 1991, Folia archaeologica, z. 12, s. 150-152; L. R a u h u t , J. R a u h u t o w a , Cz. P o t e m s k i , Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Fordonie, pow. Bydgoszcz na grodzisku „ Wyszogród" tv roku 1958, „W iadomości Archeologiczne” 1959, t. 26, s. 148-153.
30 К a j z e r , Opracowanie..., s. 202-203. 31 K r u p p é , Garncarstwo..., cz. 1, s. 49, 53-57.
Od lat trzydziestych X IV w. (po niepokojach w ojny polsko-krzyżackiej) d o połow y XVI stulecia w yroby w ypalane w atm osferze redukcyjnej zdecy-dow anie upow szechniają się n a terenie K ujaw , w ypierając naczynia „tradycyj-n e ” , k tó ry c h a so rty m e „tradycyj-n t zaw ęża się do fro m y u„tradycyj-niw ersal„tradycyj-n eg o g ar„tradycyj-n k a. Jedynie w m niejszych o śro d k ach m iejskich czy dw orach (L ubień K ujaw ski), aż do połow y XV w. p rzew ażają w yroby z g rupy technologicznej A. „ C z a rn e ” naczynia osiągają szczyt rozw oju tak w u d o sk o n alan iu techniki produkcji (dom ieszka piasku jest używ ana w odpow iednich ilościach do ro d z a ju naczynia, o g ó ln a ten d en cja d o zm niejszania ilości i gran u lacji dom ieszki), ja k też pod względem różnorodności p ro p o n o w an y ch o d biorcom form . Obserwacje te świadczą o wysokich um iejętnościach garncarzy. N iestety, ju ż w połow ie X V w., kiedy n a w iększości p re zen to w a n y ch stan o w isk przew ażają d o b rz e w ypalone n aczynia z g rupy technologicznej В i C, w Inow rocław iu obserw ujem y schyłek późnośredniow iecznego g arncarstw a, charakteryzujący się skracaniem czasu w ypału w yrobów , czyli tzw. niedosi- w ianicm . Ze zjaw iskiem tym spotykam y się w innych o śro d k ach d o p iero w drugiej połow ie XVI w.
W okresie dom inacji „czarn y ch ” w yrobów przeżyw a się jeszcze sta ra technologia w ypalania naczyń w słabo zaaw ansow anej atm osferze utleniającej. Z a n ik a o n a p o d koniec tego przedziału czasow ego, ale nie n a w szystkich stan o w isk ac h . D oty czy to o śro d k ó w z p o w iatu kow alskiego: K o w a la, K łó b k i i L ubienia K ujaw skiego, gdzie w zam ian pojaw iają się w yroby w ypalone w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej.
Z decydow ane różnice w rozw oju późnośredniow iecznego i now ożytnego garn carstw a n a terenie K u jaw są widoczne w drugiej połow ie X V I w.
W południow ow chodnich K ujaw ach Brzeskich (K ow al, K łó b k a , L u bień) w tym okresie znacznie zm niejsza się udział naczyń z grup tech n o -logicznych B i С na rzecz w ypalonych w zaaw ansow anej atm osferze u tle-niającej. P o czą tk o w o te o statn ie nie odznaczały się najlepszą ja k o śc ią (w ielobarw ne przełom y, duża ilość dodaw anej dom ieszki), chociaż m iały zróżnicow ane form y i obejm ow ały różne typy naczyń. M o d a n a „czerw one” i „krem ow e ’ w yroby w yraźnie w ypiera stare naczynia w ypalane w a tm o -sferze redukcyjnej. Spory jest także p rocent ceram iki polew anej, k tó ra p o czątkow o należała d o zastaw y stołow ej, a nie kuchennej (talerze, m isy). P roces ten, z połow y XVI i z X V II w., obserw ow any jest rów nież - ja k to zauw ażyła D . T am illa — n a zam k u w B obrow nikach w Ziem i D o b rz y ń -skiej32.
Inny nurt późnośredniowiecznego i nowożytnego garncarstw a na K ujaw ach m o żn a obserw ow ać n a stanow isku w R aciążku i R adziejow ie. W północnej
D. T a m i l l a , Studia nad ceramiką średniowieczną i nowożytną z zam ku w Raciążku i Bobrownikach, Łódź 1982, maszynopis w K atedrze Archeologii UŁ.
strefie om aw ianego obszaru, od ko ń ca XVI w. d o początk ó w X V III stulecia (R aciążek), d o m in u ją naczynia w ypalone w atm osferze redukcyjnej. C h a ra k -terystyczna jest d la stanow isk z tej strefy długotrw ałość przeżyw ania się ceram iki „trad y cy jn ej” , k tó ra w R aciążku pojaw ia się jeszcze w pierwszej połow ie X V II w. W yroby grupy D - „czerw one” i „k rem o w e” , a także polew ane - stanow ią m ały pro cen t ogółu ułam ków i chociaż pojaw iają się w poziom ach z XVI w., to d o początków X V II stulecia nie osiągnęły p u łap u naczyń w ypalanych w atm osferze redukcyjnej.
P odsum ow ując pow yższą k ró tk ą ch arakterystykę ry tm u p rzem ian w ro z -w oju późnośrednio-w iecznego i no-w ożytnego g arncarst-w a naczynio-w ego n a K ujaw ach, należy stwierdzić, że jego obraz odbiega od ram chronologicznych z a p ro p o n o w a n y c h przez J. K ru p p ć g o 33 i w ykazuje w schyłkow ej fazie w yraźną lo k aln ą dw oistość d ró g rozw ojow ych. K w estię przyczyn takiej dw utorow ości, stanow iącej podstaw y do określenia jej ja k o swego rodzaju specyfiki, pozostaw iam d o nakreślenia przyszłym a u to ro m o p ra co w ań tego interesującego te m a tu , k tó ry tu taj jedynie strałam się zasygnalizow ać, bowiem głów nym przedm iotem niniejszego artykułu jest om ów ienie m ateriału naczyniow ego z zam ku w Brześciu K ujaw skim .
C E R A M IK A Z B R Z E Ś C IA K U J A W S K IE G O
N A T L E S P E C Y F IK I P Ó Ź N O Ś R E D N IO W IE C Z N E J I N O W O Ż Y T N E J C E R A M IK I K U J A W S K IE J
N a podstaw ie przedstaw ionych uprzednio w niosków m ożna powiedzieć, że m ateria ł ceram iczny z zam ku w Brześciu K ujaw skim naw iązuje bezpośrednio d o przem ian w rozw oju późnośredniow iecznych i now ożytnych naczyń z R a -ciążka i R adziejow a34, a więc stanow isk z K ujaw Inow rocław skich i północnej strefy K u jaw Brzeskich. A nalizow any w tej pracy zbiór odznacza się stałym niskim procentem w ystępow ania ułam ków naczyń „trad y cy jn y ch ” aż w głąb czasów now ożytnych. G ru p ę technologiczną A charakteryzuje średnioziarnista dom ieszka piasku schudzającego i nieznaczna ilość dodaw anego tłucznia oraz częste w yposażanie naczyń (garnków ) w wylew z okapem . T ak że do połow y X V II w., a więc do czasów opuszczenia zam ku, dom inują w Brześciu naczynia w ypalone w atm osferze redukcyjnej, głównie „k u ch en n e” - p o d o b n ie ja k w R aciążku i Radziejow ie, chociaż n a obu tych stanow iskach w yroby „sto ło -we” m ają większy udział w całości zbioru. T a k ja k w wyżej w ym ienionych zam kach, rów nież w m ateriale z Brześcia m ożna zauw ażyć w połow ie XVI w. p oczątk i procesu niedosiw iania naczyń z grupy technologicznej B.
33 K r u p p é. Garncarstwo..., cz. 1, s. 49. 34 Por. przyp. 29.
N iski pro cen t w yrobów o zaaw ansow anej technice w ypału utleniającego, k tó re bardzo późno pojaw iają się w ceram ice brzeskiej, także p rz y p o m in a sytuację z R aciążka i R adziejow a, n ato m iast jak o ść naczyń z grupy D bez-p ośrednio naw iązuje d o m ateriału ceram icznego z K łóbki.
W zakresie form i zdobnictw a zbiór z zam ku w Brześciu m a analogie d o większości m ateriałó w ze stanow isk kujaw skich.
D la w yróżnionych form garnków z grupy technologicznej A i B, o d -niesienia są przede wszystkim w zbiorach z Inow rocław ia (A - fo rm a 1, 3; В - fo rm a 1, 3), R aciążka i L ubienia (B - fo rm a 1). R ów nież w m ateriale z Inow rocław ia oraz R aciążka i K łóbki należy szukać pow inow actw wylewów za o p atrzo n y ch we w rąb i o k ap (grupy A i B), bez w rębu z okapem oraz w rębu i o k ap u (grupy A, B i D , F - ostatni rodzaj wylewów - tylko do K łóbki). Jeżeli chodzi o dzbany, to najpełniejszy zestaw form ich wylewów znajduje odbicie w d zb an ach z Inow rocław ia o raz R aciążka. M isy, k tórych kraw ędzie z a o p a trz o n o w rodzaj płaskiej listwy lub tylko p o g ru b io n o , a wylewy w ychylają się na zew nątrz, także m a ją analogie w pow yższych zb io ra ch . P okryw ki, zaró w n o sto żk o w ate ja k i dzw o n o w ate, m a ją o d -powiedniki prawie we wszystkich m ateriałach kujawskich. Podobnie taśm owate, asym etryczne ucha. T ak ż e w szystkie ro d zaje zd o b ien ia były sto so w an e w pozostałych o śro d k ach kujaw skich.
W badanym zbiorze w ystąpiły trzy fragm enty naczyń z ornam entem literow ym (tzw . ceram ik a husycka). D a n e technologiczne i stra ty g ra fia (ułam ki p ochodzą z 2 w arstw y w ykopu II - jeden fragm ent i z 2 w arstw y w ykopu III — dw a fragm enty) w skazują, że naczynia, z któ ry ch p o chodzą, pow stały w m iejscow ych pracow niach w czasach now ożytnych. Z agadnienie o dnajd y w an ia tego typu ułam ków ceram iki było ju ż k ilk ak ro tn ie poru szan e w publikacjach archeologicznych35. Jak dotąd problem zaistnienia na K ujaw ach naczyń z napisam i w iązany jest z wpływami ideologii husyckiej36, a także ze „złotym okresem ” reform acji n a tym obszarze, k tó ry trw ał przez d ru g ą połow ę X VI w.37
T . H o r b a c z , A. M i k o ł a j c z y k , L. W o j d a , Ceramika husycka z Włocławka,
„Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie” 1980, ser. C, s. 25-50; L. W o j d a , Wyniki badań
archeo-logicznych we Włocławku z łat 1976-1980, „Z ie m ia K ujaw ska” 1985, t. 7, s. 179-200;
L . К a j z e r , Przyczynki do znajomości tzw. ceramiki husyckiej z Kujaw, K H K M , 1988.
R . X X X V I, z. 4, s. 651-663; t e n ż e , Zur Problematik der sog. Hussitenkeramik in Polen,
w druku; por. także W . Ś w i ę t o s ł a w s k i , Szesnastowieczne naczynie z napisem łacińskim
i datą roczną z Szestna, woj. olsztyńskie. Przyczynek do szerzenia się luteranizmu tv Prusach Książęcych, K H K M 1987, R . X X X V , z. 4, s. 685-694.
J. M a ć e k , Husyci na Pomorzu i w Wielkopolsce, Warszawa 1955, s. 38-41 i n.;
R. H e c k , E. M a l e c z y ń s k a , Ruch husycki w Polsce. Wybór tekstów źródłowych, W rocław
1953, E. M a l e c z y ń s k a , Ruch husycki w Czechach i w Polsce, Warszawa 1959, s. 396—410 i n.
L. D o m b e k , Reformacja na Kujawach tv X V I w., „Prace Kom isji Historii Bydgoskiego
Towarzystwa Naukowego” 1966, t. 3, s. 55-89; por. też W . K r a s i ń s k i , Zarys dziejów
R easum ując, zbiór z zam ku brzeskiego jest typow y dla om aw ianej strefy o ra z charakterystyczny dla późnego średniow iecza i czasów w czesnonow ożyt- nych. O m aw iany m ateria ł ceram iczny dato w an y jest n a okres od około drugiej ćwierci X IV w. do połow y X V II stulecia. N ależy podkreślić, że w ceram ice z za m k u w B rześciu K ujaw skim nie stw ierd zo n o ok azó w o cechach w yraźnie w czesnośredniow iecznych, których obecność m ogłaby w skazyw ać n a wcześniejsze użytkow anie obiektu.
Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego E lżbieta Kapusta V E S S E L C E R A M I C S F R O M B R Z E Ś Ć K U J A W S K I C A S T L E , V O I V . W Ł O C Ł A W E K O N T H E B A C K G R O U N D O F T H E L A T E M E D I A E V A L A N D M O D E R N C E R A M I C S I N K U J A W Y
Although the archaeological and architectonic works were carried out in Brześć Kujawski castle from 1989-1992, vessel ceramics from the first season o f excavations (2174 fragments) only is the subject o f this article.
Changes in the picture o f the late mediaeval and early modern vessel pottery articles is shown by Brześć assemblage which was the subject o f technological anf form al analysis. The basis o f the assemblage are sherds fired in the reduced atmosphere (82,06% ). Elements characteristic to the end o f early mediaeval period outlive there (16,61% ). Fragments o f vessels fired in advanced oxidizing atmosphere, glazed vessels and the ones covered by painting or slip are the trace part (1,33% ). The rythm o f changes o f technological group corresponds directly with assemblages from Raciążek and Radziejów castles and specifies the northern zone o f the late mediaeval and modern K ujaw y ceramics. The form al feature o f the collection from Brześć, makes it close to the various assemblages from K u jaw y, particularly to the one from Franciscan cloister in Inowrocław.
D u rin g the excavation in 1989, 3 fragments o f the so-called hussitic sherds were found. They are dated (by stratification) to the second h alf o f the 16th century and have a local provenance. They have their counterparts to other kind o f these founds known from K u jaw y region.
The collection from Brześć Kujawski dated back from h a lf o f the 14th century to the h a lf o f the 17th century (which limits the time o f the fundation o f the castle structure and its abandonment after the Swedish invasion).
