„P rzegląd P sy c h o lo g ic z n y ” 1989, t. X X X II, n r 4 PL IS S N 0048-5675 PA W E Ł IZ D EB SK I Z ak ład P sy ch o lo g ii W SP B yd goszcz
DEPRESJA REAKTYWNA W UJĘCIU PYSZCZYNSKIEGO I GREENBERGA
Wiele ostatnio przeprowadzonych badań nad depresją dowiodło ist nienia różnic między osobami cierpiącym i na depresję a zdrowymi w za kresie różnych w ym iarów społecznych, m otyw acyjnych i poznawczych. Pyszczynski i G reenberg próbują określić związki między tym i w ym ia ram i oraz wyjaśnić proces pow staw ania tych różnic. Ich teoria opisuje m echanizm y psychologiczne, które powodują, u trzym ują i pogłębiają jednobiegunową depresję reaktyw ną. A utorzy w ykorzystują współczes ne teorie trak tu jące o roli J a w regulacji procesów poznawczych oraz teorie autokoncentracji (Carver i Scheier, 1981; D uval i Wicklund, 1972; W icklund, 1975) jako podstawę integracji różnych procesów zachodzących w depresji (np. atrybucji, samooceny, afektu). Sądzą oni, iż depre sja pow staje w rezultacie starań jednostki m ających na celu redukcję różnic między bieżącymi a oczekiwanymi stanam i psychicznymi, gdy sta ran ia te nie m ają wartości adaptacyjnej. Uważają, iż wiele cech związa nych z depresją utrzym uje się i pogłębia poprzez nieadaptacyjny rozwój procesów samoświadomości.
Zgodnie z teorią przedm iotowej samoświadomości D uvala i W icklun- da (1972) autorefleksja i koncentracja świadomości n a sobie zawsze pro wadzi do form ułow ania sądów wartościujących, czyli samoocen. Jedno stka porów nuje swoje miejsce na w ymiarze odnoszącym się do Ja wobec w łasnych standardów lub aspiracji w tym wymiarze. K iedy ktoś prze wyższa w łasny standard, koncentracja świadomości na sobie prowadzi do pozytywnych emocji. Jeżeli jednak człowiek zauważa, że istnieje ne gatyw na rozbieżność między tym , jakim się jest, a standardam i czy też aspiracjam i, to pow stają emocje negatywne. W tedy wywołane zostają z kolei próby zredukow ania negatyw nej różnicy oraz ucieczka od kon centracji świadomości na sobie.
O pierając się na pew nych intrygujących podobieństwach skutków au tokoncentracji do cech depresji, Sm ith i G reenberg (1981) zasugerowali,
że istnieje pozytywna korelacja między pryw atną samoświadomością a poziomem depresji. Badanie, które przeprowadzili, potwierdziło tę h i potezę. Podobne w yniki uzyskali Ingram i Smith (1984). Prace te dowo dzą, że koncentracja świadomości na sobie może odgrywać znaczącą rolę w depresji.
Teoria Pyszczynskiego i G reenberga odnosi się jedynie do depresji reaktyw nych, w których pow staw aniu znaczącą rolę odgryw ają stresujące w ydarzenia życiowe. Teoria ta nie obejm uje swym zasięgiem w szystkich czynników wywołujących depresję reaktyw ną. Zdaniem autorów ten ro dzaj depresji jest spowodowany interakcją wielu czynników. Poglądy ich odnoszą się przede wszystkim do procesów psychologicznych, które m ają duże znaczenie w pow staw aniu i trw aniu depresji. Ponieważ waż ne są także czynniki genetyczne i biochemiczne, autorzy sądzą, że ich teoria nie opisuje w szystkich jednostek cierpiących na depresję reak tyw ną, a prawdopodobnie tylko osoby charakteryzujące się pew nym i cechami genetycznym i lub biochemicznymi.
RO LA A U T O K O N C E N TR A C JI W PO W ST A W A N IU D E P R E SJI
Wiadomo, że występowanie depresji często poprzedzają stresu jące w ydarzenia życiowe. Zazwyczaj są to sytuacje u tra ty w sferach osobi stych, społecznych czy też zawodowych. Carver i Scheier (1981) dzięki modelowi regulacji Ja umożliwiają nam pełniejszy wgląd w reakcje ludzi n a sytuacje tego typu. T raktują oni koncentrację świadomości na sobie jako ważną część podstaw y regulującej Ja, której celem jest ukierunkow anie jednostki. Z ich cybernetycznej perspektyw y autokon- centracja jest traktow ana jako „segm ent spraw dzający” w sekwencji „test — operacja — test — w yjście”. Przerw anie zachodzącej aktyw ności zakłóca cykl regulujący Ja poprzez przeniesienie koncentracji świa domości na siebie i prowadzi do porów nania stanu istniejącego w danej chwili ze standardam i jednostki. Jeżeli osoba dorów nuje lub przewyż sza standard, to w raca do cyklu regulacyjnego i koncentracja świado mości na sobie uryw a się; gdy nie w ypełnia standardu przechodzi do fazy operacyjnej, w której zachowanie ma na celu zbliżenie się do stan dardu. N astępnie zachodzą kolejne porów nania ze standardam i i próby dopasowania się do niego (jeżeli jeszcze zauw ażana jest negatyw na róż nica) albo przerw anie tych porów nań (jeżeli różnica została wyelimino w ana w trakcie fazy operacyjnej).
Zgodnie z ty m modelem redukcja różnicy jest preferow aną konse kw encją autokoncentracji w przypadku, gdy jest ona negatyw na. Jed nakże gdy prawdopodobieństwo subiektyw ne redukcji różnicy jest b ar dzo niskie, jednostka unika koncentracji świadomości n a sobie i zacho wanie skierow ane na redukcję różnicy staje się ograniczone w czasie. Ten sposób postępowania jest adaptacyjny, ponieważ dzięki niemu ludzie
D e p r e s j a r e a k t y w n a w u ję c i u P y s z c z y n s k i e g o i G r e e n b e r g a 961
unikają negatyw nych uczuć powodowanych negatyw ną rozbieżnością i bezowocnym poszukiwaniem nieosiągalnego wyniku.
W trakcie życia jednostki pow staje wiele n ieredukowalnych różnic. P róby redukow ania ich nie są podejmowane (np. dzięki substytucji czy też obniżeniu wartości nieosiągalnego obiektu). Strategie te pozwalają na lepsze tolerowanie niemożliwości osiągnięcia pożądanych obiektów i w ten sposób pomagają w wyjściu z cyklu regulującego Ja. W pew nych jednak w arunkach człowiek może nie być w stanie czy też po prostu nie chce zrezygnować z upragnionego i nieosiągalnego wyniku. P row a dzić to może do pozostawania w cyklu regulującym J a i ciągłym koncen trow aniu świadomości na nieredukow alnej różnicy.
Dążenia tego rodzaju najpraw dopodobniej zachodzą wówczas, gdy utracony czy też nieosiągalny obiekt ma centralną w artość dla jednost ki. Jeżeli obiekt był podstawowym źródłem poczucia bezpieczeństwa i pomagał jednostce w utrzym aniu poczucia tożsamości lub dostarczał ce nionych przez nią wartości, wycofanie się z cyklu będzie bardzo opóź nione. Innym i słowy, problem pow staje wtedy, gdy ważne m otywacyjne zaangażowanie łączy się z utraconym obiektem, a brakuje bądź jest m a ło alternatyw nych motywacji. Z w ykły w tym momencie mechanizm ob ron ny (deprecjacji lub substytucji) nie zostaje w takiej sytuacji wyko rzystany. Obiekt jest tak centralny, że osoba nie potrafi zaprzeczyć w ar tości u tra ty i żaden inny podobny obiekt nie osiąga tej sam ej wartości. W ten sposób człowiek nie potrafi wyjść z cyklu regulującego Ja, gdyż nie jest w stanie zaakceptować braku obiektu.
G reenberg i P y szczynski sądzą, że depresja następuje wówczas, gdy jednostce doświadczającej tego rodzaju sytuację nie udaje się przerw ać cyklu regulującego J a i kontynuuje ona koncentrowanie świadomości na sobie przy braku jakiejkolwiek możliwości odzyskania utraconego obiektu. P rzykładem tu ta j niech będzie reakcja po stracie bliskiej, waż nej osoby.
A fektyw ne i poznawcze konsekwencje autokoncentracji mogą być adaptacyjne, jeżeli reakcje instrum entalne pozwalają na odzyskanie u- traconego obiektu, ponieważ dostarczają kierunku zachowaniom red u k u jącym różnicę. Jednakże, gdy brakuje tego typu reakcji, nadm ierna kon centracja świadomości na sobie wprowadza jednostkę w spiralny proces W pływający na jej cechy poznawcze, emocjonalne i behaw ioralne pro wadzące do stanu depresji.
K O N SE K W EN C JE PER SE W ER A C Y JN EG O R EG U L O W A N IA JA
Teorie Carvera i Scheiera, jak i Duvala i W icklunda zakładają, że koncentrowanie świadomości na sobie wobec niemożliwej do zredukow a n ia różnicy w ywołuje ujem ne emocje. Wysoki poziom koncentrow ania
świadomości na sobie może także wpłynąć na przypisyw anie przez jed nostkę cech utraconem u obiektowi.
W zrastający sam okrytycyzm , ujem ne emocje i obwinianie samego siebie mogą powodować zm iany w samoświadomości. Obraz samego sie bie staje się stopniowo coraz bardziej negatyw ny. Jeżeli był on zależny od utraconego obiektu, to wymienione wyżej zm iany i równocześnie per- sew eracyjny styl regulacji Ja prowadzą do głębokich zmian w tej s tru kturze. Ponieważ jednostka podatna n a depresję ma prawdopodobnie duże um iejętności w autokoncentracji, prawdopodobnie będzie odczu w ała winę także i za inne negatyw ne w ydarzenia w swoim życiu.
K olejne negatyw ne efekty w łasnych działań pogłębiają uczucia ne gatywne i powiększają sam okrytycyzm . Człowiek może w tedy w ykorzy styw ać przy jęty wzorzec koncentrow ania się na sobie także i wobec innych negatyw nych w ydarzeń życiowych, gdyż w yniki w łasnych dzia łań trak tu je jako dalsze objawy. Z drugiej strony w yniki pozytywne mogą być przyjm owane jedynie jako przerw y interferujące z jego w y siłkami m ającym i na celu pokonanie sytuacji problem owej. Opierając się na pozytyw nych efektach swych działań jednostka może zmniejszyć poczucie tragicznej n atu ry w łasnej sytuacji i znaleźć powody do optym i zmu, a to z kolei może wywołać dalsze rozczarowania. Dlatego też może zacząć unikać koncentrow ania świadomości na sobie po uzyskaniu pozy tyw nych wyników. Człowieka tak postępującego można, zgodnie z G reen- bergiem i Pyszczynskim, scharakteryzow ać jako posiadającego zaadapto w any depresyjny styl poznawczy koncentrujący się na Ja, gdy uzyskuje negatyw ne wyniki, a unikający autokoncentracji, gdy efekty działań są pozytywne. Pyszczynski i G reenberg (1985) przeprow adzili badanie nad tendencją do autokoncentracji u osób cierpiących na depresję. S tuden tów podzielono za pomocą Inw entarza D epresji Becka (Beck Depression Inventory) (Beck, 1967) na grupę w ykazującą cechy depresyjne i grupę nie posiadającą ich. Pracow ali potem oni nad, jak ich poinform owa no, testem m ierzącym poziom zdolności w erbalnych, zaw ierającym za dania łatw e lub niemożliwe do rozwiązania. W ten sposób po rozw iązy w aniu tych zadań badani odnosili porażkę bądź sukces (zależnie od in tencji eksperym entatorów ). Następnie o.b. przez 3 m inuty pracow ały nad dwoma układankam i. Jedna z nich umieszczona była na stole naprzeciw ko lustra, tym samym badany znajdował się w sytuacji autokoncentracyj- nej; druga układanka leżała na stole bez lustra. N astępnie ustalono p re ferencje o.b. między obu układankam i. Okazało się, że osoby nie w yka zujące cech depresyjnych w olały rozwiązywać układankę przy bodźcu autokoncentrującym bardziej po sukcesie niż po porażce. N atom iast oso by w ykazujące cechy depresyjne preferow ały układankę przy lustrze bardziej po porażce niż po sukcesie.
D epresyjny styl koncentrow ania się na sobie m inim alizuje psycholo giczne konsekwencje sukcesów i m aksym alizuje negatyw ne konsekw en cje niepowodzeń. Prow adzi do pow stania negatywnego obrazu w łasnej
D e p r e s j a r e a k t y w n a w u ję c i u P y s z c z y n s k i e g o i G r e e n b e r g a 963
osoby. Od tej chwili poprzez naruszenie stabilności J a i ustanowienie persew eracyjnego cyklu regulującego jednostka kontynuuje obwinianie siebie i pozostaje przy uczuciach negatyw nych. Tylko poprzez porzuce nie utraconego obiektu i znalezienie innych źródeł w pływ ających znaczą co na poczucie tożsamości i poczucie w artości jednostki cykl ten może być przerw any.
W w yniku tych procesów depresja może rozwijać się do momentu, gdy negatyw ny obraz samego siebie zaczyna dostarczać korzyści m oty w ujących do utrzym ania go. Początkową korzyścią czerpaną z posiada nia negatywnego obrazu w łasnej osoby może być uzyskanie odciążenia w pełnych w ysiłku działaniach m ających na celu utrzym anie poczucia własnej wartości. Obraz ten daje proste i oszczędne w yjaśnienie nega tyw nych w ydarzeń w życiu jednostki. Może także być aktywnie podtrzy mywany, ponieważ pozwala na relatyw nie bezpieczną, nie dającą się za atakować perspektyw ę traktow ania otaczającego świata.
PO D SU M O W AN IE
Autorzy, w yrażając ich poglądy najkrócej, proponują:
1. depresja zaczyna się u tratą tak ważną dla jednostki, że znajduje się ona w cyklu regulującym J a próbując odzyskać utracony obiekt;
2. nadm ierna koncentracja świadomości na sobie pogłębia negatyw ne uczucia, zwiększa sam okrytycyzm , obwinianie siebie i prowadzi do de presyjnego stylu koncentrow ania się na sobie — w ykorzystując go, czło wiek ma tendencję do koncentrow ania świadomości n a sobie przy nega tyw nych w ydarzeniach, a unikania autokoncentracji przy pozytywnych; 3. w ten sposób pow staje negatyw ny obraz w łasnej osoby, któ ry do starcza w yjaśnień jednostce co do jej stanu i służy ochronie przed dal szymi rozczarowaniami;
4. negatyw ny obraz w łasnej osoby utrzym uje się i wzmacnia dzięki dalszemu w ykorzystyw aniu przez jednostkę depresyjnego stylu auto koncentracji.
Na koniec w arto przyjrzeć się teorii Pyszczynskiego i G reenberga na tle innych koncepcji w yjaśniających depresję. Z tego samego n u rtu , co opisana wyżej, wywodzi się teoria K anfera i H agerm ana (1981). Model ich oparty jest na teorii samoregulacji, podobny w pew nym stopniu do koncepcji C arvera i Scheiera (1981). K anfer i Hagerm an sugerują, że
jeżeli podczas obserw acyjnej samokontroli (self-m on itorin g) jednostka
zaczyna winić siebie za doznaną stratę, to zaczyna negatyw nie wzmac niać swoje Ja, a następnie porzuca utracony obiekt i generalizuje wyco fanie się n a inne sfery swojego życia. Pyszczynski i G reenberg propo n u ją natom iast, że to właśnie działania sam oregulacyjne po utracie p r o w a d z ą do obwiniania samego siebie i innych charakterystycznych cech depresji.
Z kolei koncepcja Lewinsohna i współpracowników (1984) wskazuje, że ekstrem alny negatyw ny afekt i zakłócenie codziennej aktywności przez stresujące w ydarzenia życiowe powodują pojawienie się różnorodnych symptom ów depresji (np. negatyw ny afekt, krytykow anie samego sie bie). W teorii tej nie m a jednak w yjaśnienia utrzym yw ania się tych sym p tomów, dlaczego trw ają one dłużej. Tłumaczą to Pyszczynski i G reen berg w następujący sposób: wysoki poziom zaangażowania się w n ie osiągalny cel pobudza opisany już wcześniej sty l samoregulacji, co sprzy ja utrzym yw aniu się depresji.
Pod wieloma względami teoria Pyszczynskiego i G reenberga nie jest sprzeczna z innym i teoriam i depresji. Integruje tw ierdzenia klasycznej teorii W icklunda i poglądy C arvera i Scheiera. Pozwala przyjrzeć się do kładniej procesom, na które kładą nacisk inni teoretycy depresji. Na przykład model wyuczonej bezradności wskazuje, że atrybucje przyczy nowe m ają w pływ na oczekiwania co do dalszej niezależności działań i wyników. Oczekiwania te m ają bezpośrednio determ inow ać ogólność, trwałość i typ symptom ów bezradności (Abramson, Seligman i Teasdale, 1978). Persew eracyjne regulow anie J a i depresyjny styl autokoncentra cji mogą pomóc w w yjaśnieniu przyczyn tego rodzaju atrybucji i oczeki wań.
Z kolei porów nując koncepcję Pyszczynskiego i G reenberga z teorią Becka (1967) także nie zauważam wielu sprzeczności. U Becka znajduje m y stw ierdzenia, że dla depresji charakterystyczne są negatyw ne sche m aty poznawcze, które powodują, że jednostka tw orzy negatyw ny obraz w łasnej osoby i świata. Persew eracyjne regulow anie Ja i depresyjny sty l autokoncentracji mogą właśnie pomagać w rozwoju i trw aniu nega
tyw nych schematów poznawczych jak i ogólnego pesymizmu.
Teoria Pyszczynskiego i G reenberga może być użyteczna dla in teg ra cji wielu różnorodnych procesów, na które kładzie się nacisk w innych koncepcjach (np. atrybucje, krytykow anie samego siebie, pesymizm, tr u dności społeczne). Jednakże w jednym ważnym aspekcie koncepcja ta jest różna. Wielu teoretyków uznaje depresję za zjawisko, w którym jednostka r e z y g n u j e z n i e o s i ą g a l n e g o c e l u i następnie gene ralizuje u tratę m otywacji na inne sfery swego życia (np. Abramson, Se ligman i Teasdale, 1978; K anfer i Hagerman, 1981). Pyszczynski i G reen berg twierdzą, że depresja zachodzi jako rezu ltat n i e z d o l n o ś c i d o r e z y g n a c j i w w arunkach, gdzie właśnie rezygnacja byłaby n a jb a r dziej adaptacyjna.
B IB L IO G R A FIA
A b ram son L. Y., S e lig m a n M. E. P., T ea sd a le J. D., L e a r n e d h e lp le s s n e s s in h u
m ans. C r it iq u e an d r e f o r m u l a ti o n , „Journal of A b n orm al P s y c h o lo g y ”, 1978,
D e p r e s j a r e a k t y w n a w u ję c i u P y s z c z y n s k i e g o i G r e e n b e r g a 965
B e c k A . T., D epression : C li n ic a l, e x p e r i m e n t a l , an d th e o r e ti c a l a spects, N e w Y ork 1967, H oeber.
C arver C., S ch eier M., A t t e n t i o n a n d self-r e g u la tio n , N e w Y ork 1981, S p rin g er- -V erlag.
D u v a l S., W ick lu n d R., A t h e o r y of o b j e c t i v e s e l f - a w a r e n e s s , N e w Y ork 1972, A ca dem ic P ress.
In gram R. E., S m ith T. S., D e p r e s s i o n a n d in t e r n a l v e r s u s e x te r n a l locus of a t t e n
tion, „C ogn itive T h erap y and R esea rch ”, 1984, 8, 139— 152.
K an fer F . H., H agerm an S., T h e ro le of s e l f-r e g u la ti o n , [w:] L. R ehm (ed.), B e h a
v io r t h e r a p y fo r d e p re s sio n : P r e s e n t st a tu s an d f u t u r e d irections, N e w Y ork
1981, A ca d em ic Press.
L e w in so h n P. M., H ob ersan H., T eri L., H au tzin ger M., A n in t e g r a t i v e t h e o r y of
d e p re s sio n , [w:] S. R eise, R. B o o tzin (eds.), T h e o r e ti c a l issues in b e h a v io r t h e ra p y , N e w Y ork 1984, A ca d em ic P ress.
P y sz c z y n sk i T., G reenberg J., D e p r e s s i o n an d p r e f e r a n c e for s e lf-f o cu sin g s t im u li
a f t e r su cces s an d fa ilu re, „Journal o f P erso n a lity and S o cia l P sy c h o lo g y ”, 1985,
49, 1066— 1075.
— — S e l f - r e g u l a t o r y p e r s e v e r a t i o n an d th e d e p r e s s i v e s e l f-f o c u s in g s t y le : A s e lf- - a w a r e n e s s t h e o r y of th e d e v e l o p m e n t an d m a i n te n a n c e of r e a c t i v e d e p r e s s io n ,
C hapel H ill— T u cson 1986, m aszyn op is n ieo p u b lik o w a n y .
P y sz c z y n sk i T., H olt K., G reenb erg J., D epression , s e l f-f o c u s e d a tte n tio n , an d e x p e
cta n c ie s for p o s i t i v e a n d n e g a t i v e f u t u r e life e v e n t s fo r s e lf an d others, „Jour
n al of P e r so n a lity and S o cia l P sy c h o lo g y ” 1987, 52, 994— 1001.
S e lig m a n M. E. P., H elp les sn ess. On d e p re s sio n , d e v e l o p m e n t , an d de a th , S a n F ran cisco 1975, F reem an.
S m ith T. W., G reenb erg J., D e p r e s s i o n an d se l f-f o c u s e d atte n tio n , „M otivation and E m o tio n ”, 1981, 5(4), 323— 331.
W ick lu n d R., O b j e c t i v e se l f - a w a r e n e s s , [w:] L. B erk o w itz (ed.), A d v a n c e s in e x p e
r i m e n t a l social p s y c h o l o g y , v ol. 8, N e w Y ork 1975, A cad em ic Press.
PA W E Ł IZ D EB SK I
P Y S Z C Z Y N S K I’S A N D G R E EN B ER G ’S C O NCEPTIO N OF R EACTIVE D E P R E SSIO N
S u m m a r y
P y sz c z y n sk i and G reenberg h a v e created a th eory e x p la in in g th e origin and dura tio n o f d ep ression , p a rticu la rly em p h a sizin g th e ro le o f stru ctu re of “I ”. T heir startin g poin t w e r e th e th eories o f D u v a l, and W icklund, and C arver and S ch eier. T h ey c la im th a t d ep ressio n 1) b eg in s w ith a lo ss so im p ortan t for th e in d iv id u a l th a t it fin d s r e fle c tio n in th e c y c le r eg u la tin g “I ”; 2) resu lts in o v erco n cen tra tio n of co n scio u sn ess on o n e s e lf w h ich in crea ses n e g a tiv e fe e lin g s and lea d s to d ep re ssiv e sty le of au tocon cen tration ; 3) in th is w a y a n e g a tiv e im a g e of o n e se lf is created , w h ich g iv e s th e in d iv id u a l an e x p la n a tio n of h is/h er state; 4) th e n e g a tiv e se lf-im a g e is m a in ta in ed and a m p lified due to th e in d iv id u a l’s u se of th e d e p ressiv e sty le of a u tocon cen tration .
ПАВЕЛ ИЗДЕБСКИ РЕАКТИВНАЯ ДЕПРЕССИЯ - КОНЦЕПЦИЯ ПИЩИНСКОГО И ГРИНБЕРГА Р е з ю м е Пищинский и Гринберг выдвинули концепцию развития депрессии, в которой особое место отводится роли структуры Я . В качестве отправной точки авторы используют теорию Д ю валя и Виклунда, а также теорию Карвера и Шайера. Согласно Пищинскому и Гринбергу: I. началом депрессии явялется потеря, которая — в силу своего значения — отражается на цикле регуляции Я; 2. в результате возникает чрезмерное сосредоточение субъекта на самом себе, что углубляет отрицательные ошущения и вызывает депрессивный стиль авто концентрации; 3. таким образом формируется отрицательный образ самого себя, который личность использует для объяснения собственного состояния; 4. постоянное использование, депрессивного стиля автоконцентрации удерживает и укрепляет отрицательный образ самого себя. Перевод Татьяны Кленошч D a ta o trz y m a n ia m a sz y n o p isu a r ty k u łu : 22 s ty c z n ia 1987 r . ; p o p o p r a w k a c h : 11 k w ie tn ia 1988 r.
