• Nie Znaleziono Wyników

Dzieci odrzucane przez rówieśników. Cz. 1

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Dzieci odrzucane przez rówieśników. Cz. 1"

Copied!
3
0
0

Pełen tekst

(1)

Biblioteka

Główna *

i r e i f f ka/.imeizawielkiego i

Zb'ory Czasopism ;

Dzieci odrzucane przez rówieśników - cz. I

Maria Deptuła

Celem dwuczęściowego cyklu artykułów poświęconego dzieciom odrzucanym jest udzielenie odpowiedzi na następujące pytania: Kogo nazywa się dzieckiem odrzucanym ? Jakie są następstwa odrzucenia dziecka Przez grupę rówieśniczą? W jaki sposób można wyjaśnić specyficzne funkcjonowanie dzieci odrzucanych w interakcjach z rówieśnikami? Co można zrobić, żeby pomóc tej grupie dzieci? W tym artykule charaktery- 24ję dzieci odrzucane i prezentuję najważniejsze następstwa odrzucenia przez grupę rówieśniczą w okresie dzieciństwa.

M ianem odrzucanych określa się te dzieci, które w testach socjometrycznych otrzymują dużo wyborów negatyw nych przy Jednoczesnym braku lub niewielkiej liczbie "'yborów pozytywnych. Z uwagi na to, że "'skazania w yrażające brak sympatii czy nie- ehęć traktow ane są jako bardziej znaczące n'ż w skazania pozytyw ne1, do tej kategorii zaliczane są osoby, które:

* otrzymały do 19,9% w yborów (ocen) Pozytywnych i do 24,9% w yborów (ocen) negatywnych, bądź 30 - 30,9% wyborów Pozytywnych, a jednocześnie 25% i więcej wyborów negatyw nych lub 20 - 20,9% w y­ borów pozytyw nych i 25% i więcej wybo- r°w negatyw nych oraz 0 - 19,9% wyborów Pozytywnych i 25% i więcej wyborów nega­ tywnych.

Do kategorii odrzucanych zaliczane są te dzieci, z którymi rów ieśnicy nie chcą

"chodzić w interakcje (bawić się, siedzieć " jednej ławce, wspólnie pracować) i któ- гУт często okazują antypatię. Odsetek

dzieci odrzucanych przez rówieśników, po­ dawany przez różnych autorów, je st zróż- nicowany, co m a praw dopodobnie zw iązek z rodzajem zastosowanej techniki badawczej 0raz środowiskiem społecznym, w którym

prow adzone są badania. W badaniach pro­ w adzonych pod moim kierunkiem za po­ m ocą „Plebiscytu życzliw ości i niechęci” w latach 90., w grupie 238 uczniów klas I szkół podstaw ow ych - 25% stanowiły dzie­ ci odrzucane. W klasach III (N = 235) było

10,6% dzieci odrzucanych, a w klasach IV (N = 115) odsetek tych dzieci w ynosił 14%. W badaniach prow adzonych tą sam ą tech­ n ik ą w roku 2001 w klasach III i IV szkoły podstawowej obejm ujących 329 dzieci odse­ tek odrzucanych w ynosił 2 9,8%.2

Cechy i zachowania dzieci

odrzucanych

Źródłem prezentow anych poniżej infor­ macji o specyficznym funkcjonowaniu dzie­ ci odrzucanych w relacjach z rówieśnikami jest obserw acja ich zachow ania w sytuacjach naturalnych i aranżowanych. N atom iast charakterystyka cech i zachow ań przypi­ syw anych dzieciom odrzucanym przez ró­ w ieśników pochodzi z analizy uzasadnień w yborów socjom etrycznych dokonywanych przez dzieci w klasycznej Technice Moreno oraz z badań za pom ocą techniki „Zgadnij kto” .3 Przeanalizow ane przeze mnie bada­ nia dostarczają też w iadom ości o stosunku

em ocjonalnym dzieci odrzucanych do ró­ wieśników, o inicjow aniu przez nie kontak­ tów i działań, o ich poziom ie uspołecznienia, w tym o umiejętności rozw iązyw ania sytu­ acji konfliktowych i agresywności.

Stosunek em ocjonalny dzieci odrzuca­

nych do innych dzieci je st określany przez ich rów ieśników jak o nieprzychylny i wrogi. Przypisuje się im egoizm , niechęć do podej­ m owania działań na rzecz innych, krzyw dze­ nie innych swoim postępowaniem , nielicze­ nie się z cudzym i kłopotam i i trudnościami.

Jeśli chodzi o inicjow anie kontaktów

i działań, w badaniach odnotowano dwie

przeciw staw ne tendencje. Z jednej strony przypisuje się tym dzieciom brak inicjatywy, unikanie kontaktu. Z drugiej zaś, nadm ierną aktyw ność i gadatliw ość oraz częste próby podejm ow ania kontaktów społecznych. N a wysoki poziom agresywności tego typu dzie­ ci i jednocześnie w ysoką tendencję do w y­ cofyw ania się, wskazuje też A. Brzezińska. Z kolei C. G agnon podkreśla, że charaktery­ styczne dla nich je st także to, że w sytuacji diagnostycznej dla kompetencji społecznej (podejm ow ania prób przyłączania się do trwającej ju ż aktyw ności grupy, np. do trw a­ jącej zabawy) nie potrafią one dopasow ać się

(2)

TEMAT MIESIĄCA

do tego co się dzieje i dążą do zm odyfiko­ w ania aktywności grupy zgodnie ze swoimi potrzebami - co istotnie różni je od dzieci akceptowanych.

Poziom uspołecznienia dzieci od­ rzucanych je s t niski. Zgrom adzone w tej dziedzinie dane św iadczą o nieliczeniu się z potrzebami innych, niechęci do udzielania pomocy i dzielenia się z innymi. Dzieciom tym przypisuje się niekoleżeńskość, łam anie reguł oraz norm społecznych obow iązują­ cych w grupie. Charakterystyczne dla dzieci odrzucanych je st też to, że rzadko uczestni­ czą w zabaw ach polegających na w spółpra­ cy, a dom inującą form ą ich aktywności są działania indywidualne. Twierdzi się, że są one niezdolne do kontrolow ania własnych emocji, częściej niż inne dzieci przeryw ają zabaw ę rów ieśników i nie potrafią dostoso­ wać się do jej systematycznego przebiegu. C echą w yróżniającą te dzieci jest ich kłó­ tliwość oraz skarżenie, co może świadczyć o nieum iejętności rozw iązyw ania sytuacji konfliktowych.

W wielu badaniach potw ierdzono wysoki

poziom agresji fizycznej i werbalnej dzieci

odrzucanych. Do takich w niosków prow a­ d zą nie tylko wyniki badań nad spostrzega­ niem tego typu dzieci przez rówieśników, ale także obserwacje naukowe ich zachow ania w interakcjach z rów ieśnikam i. Częstym za­ chow aniem dzieci odrzucanych jest agresja fizyczna, w tym bicie słabszych i zaczepianie bez powodu. Jeśli chodzi o agresję werbalną, to koleżanki i koledzy przypisują im w zbu­

dzanie strachu u rówieśników, skłonność do obm aw iania innych, dokuczanie innym, używ anie w ulgarnych słów, ordynarne żarty a także kpiny z kolegów, w yśm iewanie oraz przezyw anie, pyskow anie i w ymyślanie. H. R. Schaffer podkreśla, że w iele zacho­ w ań tych dzieci m a charakter destrukcyjny. H. Bee stwierdza, że dzieci agresyw ne/od­ rzucone o w iele częściej niż inne postrzegają agresję jak o sprawne narzędzie rozw iązyw a­ nia problemów.

Następstwa odrzucenia

S. R. A sher i A. J. Rose zw racają uwagę, że dzieci odrzucane nie m ają tow arzystw a w czasie pobytu w przedszkolu czy szkole, nie m ogą liczyć na pom oc i wsparcie rów ie­ śników w trudnej sytuacji, nie m ogą w ym ie­ niać się z nim i informacjami. U skarżająsię na sam otność bardziej niż inne dzieci zarówno w okresie dorastania, jak i w środkowym okresie dzieciństwa, w przedszkolu i pierw ­ szej klasie. Częściej niż inne dzieci rezygnują ze szkoły przed jej ukończeniem . O drzucenie przez rów ieśników było (w jednym z badań cytow anych przez S. R. A sher i A. J. Rose) znacznie silniejszym czynnikiem w pływ a­ jący m na porzucenie szkoły niż trudności w nauce. Te spośród dzieci odrzucanych, któ­ re nie m ogą porzucić szkoły, częściej byw ają w niej nieobecne i częściej wagarują. M ożna pow iedzieć, że unikają w ten sposób kontak­ tu z niesprzyjającym im środowiskiem . W ie­ le dzieci nie m a także dobrych stosunków z nauczycielami.

Biorąc pod uwagę przedstaw ioną przez K. A ppelt listę korzyści wynikających z uczestniczenia w grupie rów ieśniczej, m ożna pow iedzieć, że dzieci odrzucane nie m ają m ożliw ości uczenia się w spółpra­ cy, przełam yw ania egocentryzm u (czego w yrazem m oże być podejm ow anie próby uw zględniania punktu w idzenia innego niż własny), uczenia się um iejętności negocjo­ w ania i rozw iązyw ania konfliktów, niesienia pomocy, podziału ról, podejm ow ania roli lidera i innych ról grupowych. Poczucie, że je st się akceptowanym przez rówieśników, łubianym, że się posiada wielu kolegów i do­ świadczanie uznania z ich strony - je st w aż­ nym czynnikiem decydującym o powstaniu poczucia kom petencji u dzieci w w ieku szkolnym. Rozwinięte w tym okresie poczu­ cie kom petencji je s t źródłem szczególnej siły,

która czyni dziecko spragnionym pełnienia w dalszym życiu określonych ról, dających mu szansą na zdobycie uznania nie tylko w najbliższym otoczeniu.4

H. R. Schaffer zw raca uwagę na fakt, że umiejętności społeczne m ogą rozw ijać się tylko w kontekście interpersonalnym , bo­ w iem zdolność um iejętnego postępow ania z innym i osobam i może pow stać jedynie podczas interakcji społecznej i w pew nym stopniu zależy od w sparcia i kooperacji part­ nerów dziecka. W ykluczenie ze społecznych interakcji sprawia, że dzieci odrzucane m ają niew iele okazji do nabyw ania kom petencji społecznych i zm iany swojej sytuacji w gru­ pie. N a fakt ograniczenia m ożliw ości rozw o­ ju dzieci odrzucanych zw raca także uwagę P. W iliński tw ierdząc, że im w yższa pozycja w grupie, tym więcej m ożliwości uczenia się

i działania, tym w ięcej okazji do wzbogaca­ nia swoich zasobów, ale także budowania indywidualnego system u wsparcia.5

Form ułow aną czasem w ątpliw ość doty­ czącą kwestii, czy dzieci odrzucane zacho­

w ują się zazwyczaj negatyw nie dlatego, że są odrzucane czy też są odrzucane dlate­ go, że przejaw iają negatywne zachowania,

w eryfikowano w badaniach J. D. Coie i J. B. K upersm idt.6 W celach eksperym entalnych utworzono 10 grup złożonych z 4 chłopców o zróżnicow anym statusie socjometrycz- nym (jeden m iał status popularnego w oce­ nie socjom etrycznej dokonanej przez dzieci w jeg o klasie, drugi był odrzucany, trzeci izo­ lowany, a czw arty przeciętnie akceptowany).

(3)

W połow ie utw orzonych grup, dzieci zu­ pełnie się nie znały przed pierw szym spo­ tkaniem, w drugiej połow ie znały się w cze­ śniej. W now ych grupach chłopcy spędzali na w spólnych zabaw ach raz w tygodniu 40 nnnut przez 6 miesięcy. Po każdym spotka­ niu przeprow adzano z każdym dzieckiem indyw idualny w yw iad na tem at spostrze­ gania innych członków grupy. D zięki tem u stwierdzono, że po pierw szym tygodniu sta­ tus społeczny w now ej grupie, gdy chłopcy Wcześniej się nie znali, nie był znacząco skorelow any z ich statusem ustalonym we własnej klasie. Jednak ju ż po trzech spotka­ niach korelacja w ynosiła 0,54 i była staty­ stycznie istotna, a po 6 spotkaniach w yno­ siła 0,74.

Obserw acje zachow ania się dzieci pod­ czas w spólnych zabaw pozw oliły dostrzec, 2e chłopcy odrzucani w ykazywali tendencję do przyw łaszczania sobie największej licz­ by zabaw ek oraz byli bardziej agresywni Werbalnie i fizycznie niż chłopcy popularni. Dzieci były odrzucane zarówno w nowej gru- Ple, ja k i w grupie złożonej z rówieśników, z którym i znały się wcześniej. Przedstaw io­ ne wyniki pokazują, że to całość społecz­ nego funkcjonowania dziecka prowadzi do Przypisania mu negatyw nego statusu. Po­ nadto status dziecka ustalony w danej grupie Jest zapow iedzią statusu, jak i będzie miało w nowej grupie. A. Brzezińska zw raca uw a­ gę, że w ystępuje tu mechanizm „błędnego koła” w interakcjach społecznych pow odu­ jący coraz częstsze odrzucanie dziecka przez

rówieśników.

Chociaż niektórym dzieciom odrzuca­ nym udaje się zm ienić swój status w grupie w miarę upływu czasu, to jednak trwałość niskiego statusu w kolejnych latach uczęsz­ czania do szkoły je st znaczna. W m oich badaniach 58,1% uczniów odrzucanych w klasach I I I lub IV było odrzucanych także w klasach V lub VI, po 26 miesiącach od Pierwszego pom iaru.2 S. R. A sher i A. J. Rose P°dają, że około 30 - 50% dzieci odrzucanych w dzieciństwie pozostało takim i w bada­ niach przeprow adzonych pięć lat później. N a trwałość statusu dzieci odrzucanych zwraca także uwagę H. Bee twierdząc, że ta grupa dzieci rzadko zm ienia swój status począw szy °d okresu szkolnego do okresu dojrzewania, a Jeśli im się to udaje, to nieczęsto zdarza się, by zostały w pełni zaakceptowane.

Zgrom adzone w wielu badaniach wyniki wskazują, że odrzucenie dziecka przez rówieśników zapow iada problemy z adaptacją w późniejszych okresach życia, jest istotnym czynnikiem ryzyka używania substancji psychoaktywnych i podejm owania innych ryzykownych za­ chowań w okresie dorastania.

Typy dzieci odrzucanych

H. R. Schaffer uw aża, że w celach pro­ gnostycznych należy w grupie dzieci od­ rzucanych w yodrębnić dwie podgrupy: dzieci odrzucane ze w zględu na agresywne i destrukcyjne zachow ania (stanow ią one w iększość) i te, które są odrzucane z pow o­ du skłonności do społecznego w ycofania i skrajnego zaham owania. Dzieci odrzuca­

ne/agresywne charakteryzuje w ystępow anie

zaburzeń ekstem alizacyjnych obejm ujących takie cechy, ja k wrogość w stosunkach m ię­

dzyludzkich, zachow ania destrukcyjne, brak panow ania n ad im pulsami i działania p rze­ stępcze.1 Te dzieci przejaw iają brutalne i an­

tyspołeczne zachow ania, tyranizują innych, m ają trudności szkolne, w agarują i przed­ wcześnie rezygnują z dalszej nauki. W ży­ ciu dorosłym w dalszym ciągu obserwuje się u nich różne przejaw y patologii.

Dzieci odrzucane z powodu skłonności

do wycofywania się z interakcji charakte­

ryzuje występowanie zaburzeń o charakterze intemalizacyjnym - niepokój, samotność, depresja i lękliwość. Dzieci o takich cechach

łatwo stają się ofiarami i wyrastają na osoby wyizolowane społecznie, utrzymujące niewie­ le kontaktów z innymi i posiadające ograni­ czone możliwości nawiązywania relacji.1

Praw dopodobieństw o w ystąpienia pro­ blem ów psychospołecznych w dalszym ży­ ciu je st w obu grupach dzieci odrzucanych bardzo duże i dlatego uznaje się je za gru­ py podw yższonego ryzyka. Określenie to, ja k pisze H.R. Schaffer niczego jeszcze nie

przesądza, świadczy je d y n ie o statystycz­ nie większym prawdopodobieństwie, że ich rozwój będzie różnił się o d rozwoju p o zo ­ stałych dzieci.1 Jednak w dotychczasowych

badaniach zgrom adzono znaczną ilość do­ w odów na to, że ja k o ść relacji stworzonych

p rzez jed n o stkę w każdym wieku je s t jed n ą z najlepszych przesłanek do prognozowania j e j zdolności przystosowaw czych w dalszym

życiu.8

TEMAT MIESIĄCA

Zawieranie i utrzym yw anie przyjaźni oraz pozostawanie w pozytyw nych, ciepłych zw iązkach z innymi znajduje się na cze­ le listy przyczyn w yjaśniania przez osoby w różnym w ieku pow odów swego szczęścia. N atom iast uczucie samotności, które w ypły­

wa z braku znaczących zw iązków z innymi, sprawia, że ludzie czują się bezwartościowi, bezradni, bezsilni i w yalienowani,9

D ziecko zazwyczaj nie je st w stanie samo doprow adzić do zm iany swojej sytu­ acji w grupie. K onieczna je st specjalistyczna pomoc. Jej udzielanie zależy jednak od tego, jak wyjaśnia się przyczyny specyficznego funkcjonowania dzieci odrzucanych w inte­ rakcjach społecznych. Problem ten podejm ę

w kolejnym artykule. □

* Szczegółowa bibliografia podana przez Autorkę do­ stępna jest w redakcji.

Autorka jest pedagogiem, profesorem na Uniwersytecie im. Kazimierza W ielkiego w Bydgoszczy, kierow nikiem Zakładu Peda­ gogiki O piekuńczej z Profilaktyką W ycho­ wawczą, trenerem PTR

' Przy analizie danych uzyskanych za pomocą Klasycz­ nej Techniki Moreno, np. w wersji Socjometrycznej Skali Akceptacji opracowanej przez M . Pilkiewicza czy w Plebiscycie Życzliwości i Niechęci.

2 M . Deptuła, Zmiany w zakresie kompetencji społecz­

nej i spostrzegania przez rówieśników zachodzące u uczniów starszych klas szkoły podstawowej, w: M.

Deptuła (red.), Diagnostyka i profilaktyka w teorii i prak­

tyce pedagogicznej, W ydawnictw o UKW, Bydgoszcz

2006, s. 189-207.

3 Opis technik socjometrycznych patrz: M . Pilkiewicz,

Wybrane techniki badania nieformalnej struktury klasy szkolnej. Próba klasyfikacji, w: L. Wołoszynowa (red.), Materiały do nauczania psychologii, Seria III, Metody badań psychologicznych, t. 2., PWN, Warszawa, 1973,

s. 185-211.

4 K. Appelt, Wiek szkolny. Jak rozpoznać potencjał dziec­

ka?, w: A. I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka, GWF) Gdańsk 2005, s. 297.

5 R Wiliński, Wiek szkolny, jak rozpoznać ryzyko i jak p o ­

magać?, w : A. I. Brzezińska (red.), wyd. cyt., s. 335.

6 Za: C. Gagnon, Compétence sociale et difficultés d'a ­

daptation aux pairs, w : R D urning i R. E. Tremblay (red.), Relation entre enfants. Recherches et interventions édu­

catives, Édition Fleurus, Paris 1988, s. 117-149. 7 H. R. Schaffer, Psychologia dziecka, W ydawnictw o Na­

ukowe PWN, Warszawa 2005. 8 Tamże, s. 143.

9 E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia spo­

łeczna. Serce i umysł, Zysk i S-ka W ydawnictwo, Po­

znań 1997, s. 404.

Cytaty

Powiązane dokumenty

zachowania takie mogą być wynikiem dążenia do rekompensaty niepowodzeń w różnych sferach życia, bądź stanowić wyraz rezygnacji z podejmowanych wielokrotnie

Kanały RSS – w celu powiadomienia o nowych wpisach na swoich stronach – stosują następujące JBR: Główny Instytut Górnictwa, Instytut Badawczy Dróg i Mostów, Instytut Geodezji

Ujemne saldo migracji uwidoczniło się przede wszystkim w Śródmieściu (od 2002 roku wyprowadziło się 2,9 tys. miesz‑ kańców), natomiast saldem dodatnim migracji może

O ile dwie pierwsze funkcje gospodarki społecznej nie odbiegają od rozwią- zań stosowanych obecnie wobec osób wykluczonych lub zagrożonych wyklu- czeniem, o tyle funkcja

Nie bez znaczenia jest także wiek człowieka, który wpływa na poziom jego rozwoju (i wynikające z tego faktu charakterystyczne konsekwencje) oraz na posiadane doświadczenie życio-

W naszych badaniach nie było niemal wcale widocznej fascynacji starszymi kolegami i koleżankami, dzieci chcą się od nich jeszcze trzymać z daleka (co też może wynikać z

Analiza projektów PDMD w Polsce realizowanych w latach 2001-2007 na rzecz dzieci w Afryce wykazała, że w tym czasie Papieskie Dzieło Misyjne Dzieci w Polsce zrealizowało