Biblioteka
Główna *
i r e i f f ka/.imeizawielkiego i
Zb'ory Czasopism ;
Dzieci odrzucane przez rówieśników - cz. I
Maria Deptuła
Celem dwuczęściowego cyklu artykułów poświęconego dzieciom odrzucanym jest udzielenie odpowiedzi na następujące pytania: Kogo nazywa się dzieckiem odrzucanym ? Jakie są następstwa odrzucenia dziecka Przez grupę rówieśniczą? W jaki sposób można wyjaśnić specyficzne funkcjonowanie dzieci odrzucanych w interakcjach z rówieśnikami? Co można zrobić, żeby pomóc tej grupie dzieci? W tym artykule charaktery- 24ję dzieci odrzucane i prezentuję najważniejsze następstwa odrzucenia przez grupę rówieśniczą w okresie dzieciństwa.
M ianem odrzucanych określa się te dzieci, które w testach socjometrycznych otrzymują dużo wyborów negatyw nych przy Jednoczesnym braku lub niewielkiej liczbie "'yborów pozytywnych. Z uwagi na to, że "'skazania w yrażające brak sympatii czy nie- ehęć traktow ane są jako bardziej znaczące n'ż w skazania pozytyw ne1, do tej kategorii zaliczane są osoby, które:
* otrzymały do 19,9% w yborów (ocen) Pozytywnych i do 24,9% w yborów (ocen) negatywnych, bądź 30 - 30,9% wyborów Pozytywnych, a jednocześnie 25% i więcej wyborów negatyw nych lub 20 - 20,9% w y borów pozytyw nych i 25% i więcej wybo- r°w negatyw nych oraz 0 - 19,9% wyborów Pozytywnych i 25% i więcej wyborów nega tywnych.
Do kategorii odrzucanych zaliczane są te dzieci, z którymi rów ieśnicy nie chcą
"chodzić w interakcje (bawić się, siedzieć " jednej ławce, wspólnie pracować) i któ- гУт często okazują antypatię. Odsetek
dzieci odrzucanych przez rówieśników, po dawany przez różnych autorów, je st zróż- nicowany, co m a praw dopodobnie zw iązek z rodzajem zastosowanej techniki badawczej 0raz środowiskiem społecznym, w którym
prow adzone są badania. W badaniach pro w adzonych pod moim kierunkiem za po m ocą „Plebiscytu życzliw ości i niechęci” w latach 90., w grupie 238 uczniów klas I szkół podstaw ow ych - 25% stanowiły dzie ci odrzucane. W klasach III (N = 235) było
10,6% dzieci odrzucanych, a w klasach IV (N = 115) odsetek tych dzieci w ynosił 14%. W badaniach prow adzonych tą sam ą tech n ik ą w roku 2001 w klasach III i IV szkoły podstawowej obejm ujących 329 dzieci odse tek odrzucanych w ynosił 2 9,8%.2
Cechy i zachowania dzieci
odrzucanych
Źródłem prezentow anych poniżej infor macji o specyficznym funkcjonowaniu dzie ci odrzucanych w relacjach z rówieśnikami jest obserw acja ich zachow ania w sytuacjach naturalnych i aranżowanych. N atom iast charakterystyka cech i zachow ań przypi syw anych dzieciom odrzucanym przez ró w ieśników pochodzi z analizy uzasadnień w yborów socjom etrycznych dokonywanych przez dzieci w klasycznej Technice Moreno oraz z badań za pom ocą techniki „Zgadnij kto” .3 Przeanalizow ane przeze mnie bada nia dostarczają też w iadom ości o stosunku
em ocjonalnym dzieci odrzucanych do ró wieśników, o inicjow aniu przez nie kontak tów i działań, o ich poziom ie uspołecznienia, w tym o umiejętności rozw iązyw ania sytu acji konfliktowych i agresywności.
Stosunek em ocjonalny dzieci odrzuca
nych do innych dzieci je st określany przez ich rów ieśników jak o nieprzychylny i wrogi. Przypisuje się im egoizm , niechęć do podej m owania działań na rzecz innych, krzyw dze nie innych swoim postępowaniem , nielicze nie się z cudzym i kłopotam i i trudnościami.
Jeśli chodzi o inicjow anie kontaktów
i działań, w badaniach odnotowano dwie
przeciw staw ne tendencje. Z jednej strony przypisuje się tym dzieciom brak inicjatywy, unikanie kontaktu. Z drugiej zaś, nadm ierną aktyw ność i gadatliw ość oraz częste próby podejm ow ania kontaktów społecznych. N a wysoki poziom agresywności tego typu dzie ci i jednocześnie w ysoką tendencję do w y cofyw ania się, wskazuje też A. Brzezińska. Z kolei C. G agnon podkreśla, że charaktery styczne dla nich je st także to, że w sytuacji diagnostycznej dla kompetencji społecznej (podejm ow ania prób przyłączania się do trwającej ju ż aktyw ności grupy, np. do trw a jącej zabawy) nie potrafią one dopasow ać się
TEMAT MIESIĄCA
do tego co się dzieje i dążą do zm odyfiko w ania aktywności grupy zgodnie ze swoimi potrzebami - co istotnie różni je od dzieci akceptowanych.
Poziom uspołecznienia dzieci od rzucanych je s t niski. Zgrom adzone w tej dziedzinie dane św iadczą o nieliczeniu się z potrzebami innych, niechęci do udzielania pomocy i dzielenia się z innymi. Dzieciom tym przypisuje się niekoleżeńskość, łam anie reguł oraz norm społecznych obow iązują cych w grupie. Charakterystyczne dla dzieci odrzucanych je st też to, że rzadko uczestni czą w zabaw ach polegających na w spółpra cy, a dom inującą form ą ich aktywności są działania indywidualne. Twierdzi się, że są one niezdolne do kontrolow ania własnych emocji, częściej niż inne dzieci przeryw ają zabaw ę rów ieśników i nie potrafią dostoso wać się do jej systematycznego przebiegu. C echą w yróżniającą te dzieci jest ich kłó tliwość oraz skarżenie, co może świadczyć o nieum iejętności rozw iązyw ania sytuacji konfliktowych.
W wielu badaniach potw ierdzono wysoki
poziom agresji fizycznej i werbalnej dzieci
odrzucanych. Do takich w niosków prow a d zą nie tylko wyniki badań nad spostrzega niem tego typu dzieci przez rówieśników, ale także obserwacje naukowe ich zachow ania w interakcjach z rów ieśnikam i. Częstym za chow aniem dzieci odrzucanych jest agresja fizyczna, w tym bicie słabszych i zaczepianie bez powodu. Jeśli chodzi o agresję werbalną, to koleżanki i koledzy przypisują im w zbu
dzanie strachu u rówieśników, skłonność do obm aw iania innych, dokuczanie innym, używ anie w ulgarnych słów, ordynarne żarty a także kpiny z kolegów, w yśm iewanie oraz przezyw anie, pyskow anie i w ymyślanie. H. R. Schaffer podkreśla, że w iele zacho w ań tych dzieci m a charakter destrukcyjny. H. Bee stwierdza, że dzieci agresyw ne/od rzucone o w iele częściej niż inne postrzegają agresję jak o sprawne narzędzie rozw iązyw a nia problemów.
Następstwa odrzucenia
S. R. A sher i A. J. Rose zw racają uwagę, że dzieci odrzucane nie m ają tow arzystw a w czasie pobytu w przedszkolu czy szkole, nie m ogą liczyć na pom oc i wsparcie rów ie śników w trudnej sytuacji, nie m ogą w ym ie niać się z nim i informacjami. U skarżająsię na sam otność bardziej niż inne dzieci zarówno w okresie dorastania, jak i w środkowym okresie dzieciństwa, w przedszkolu i pierw szej klasie. Częściej niż inne dzieci rezygnują ze szkoły przed jej ukończeniem . O drzucenie przez rów ieśników było (w jednym z badań cytow anych przez S. R. A sher i A. J. Rose) znacznie silniejszym czynnikiem w pływ a jący m na porzucenie szkoły niż trudności w nauce. Te spośród dzieci odrzucanych, któ re nie m ogą porzucić szkoły, częściej byw ają w niej nieobecne i częściej wagarują. M ożna pow iedzieć, że unikają w ten sposób kontak tu z niesprzyjającym im środowiskiem . W ie le dzieci nie m a także dobrych stosunków z nauczycielami.
Biorąc pod uwagę przedstaw ioną przez K. A ppelt listę korzyści wynikających z uczestniczenia w grupie rów ieśniczej, m ożna pow iedzieć, że dzieci odrzucane nie m ają m ożliw ości uczenia się w spółpra cy, przełam yw ania egocentryzm u (czego w yrazem m oże być podejm ow anie próby uw zględniania punktu w idzenia innego niż własny), uczenia się um iejętności negocjo w ania i rozw iązyw ania konfliktów, niesienia pomocy, podziału ról, podejm ow ania roli lidera i innych ról grupowych. Poczucie, że je st się akceptowanym przez rówieśników, łubianym, że się posiada wielu kolegów i do świadczanie uznania z ich strony - je st w aż nym czynnikiem decydującym o powstaniu poczucia kom petencji u dzieci w w ieku szkolnym. Rozwinięte w tym okresie poczu cie kom petencji je s t źródłem szczególnej siły,
która czyni dziecko spragnionym pełnienia w dalszym życiu określonych ról, dających mu szansą na zdobycie uznania nie tylko w najbliższym otoczeniu.4
H. R. Schaffer zw raca uwagę na fakt, że umiejętności społeczne m ogą rozw ijać się tylko w kontekście interpersonalnym , bo w iem zdolność um iejętnego postępow ania z innym i osobam i może pow stać jedynie podczas interakcji społecznej i w pew nym stopniu zależy od w sparcia i kooperacji part nerów dziecka. W ykluczenie ze społecznych interakcji sprawia, że dzieci odrzucane m ają niew iele okazji do nabyw ania kom petencji społecznych i zm iany swojej sytuacji w gru pie. N a fakt ograniczenia m ożliw ości rozw o ju dzieci odrzucanych zw raca także uwagę P. W iliński tw ierdząc, że im w yższa pozycja w grupie, tym więcej m ożliwości uczenia się
i działania, tym w ięcej okazji do wzbogaca nia swoich zasobów, ale także budowania indywidualnego system u wsparcia.5
Form ułow aną czasem w ątpliw ość doty czącą kwestii, czy dzieci odrzucane zacho
w ują się zazwyczaj negatyw nie dlatego, że są odrzucane czy też są odrzucane dlate go, że przejaw iają negatywne zachowania,
w eryfikowano w badaniach J. D. Coie i J. B. K upersm idt.6 W celach eksperym entalnych utworzono 10 grup złożonych z 4 chłopców o zróżnicow anym statusie socjometrycz- nym (jeden m iał status popularnego w oce nie socjom etrycznej dokonanej przez dzieci w jeg o klasie, drugi był odrzucany, trzeci izo lowany, a czw arty przeciętnie akceptowany).
W połow ie utw orzonych grup, dzieci zu pełnie się nie znały przed pierw szym spo tkaniem, w drugiej połow ie znały się w cze śniej. W now ych grupach chłopcy spędzali na w spólnych zabaw ach raz w tygodniu 40 nnnut przez 6 miesięcy. Po każdym spotka niu przeprow adzano z każdym dzieckiem indyw idualny w yw iad na tem at spostrze gania innych członków grupy. D zięki tem u stwierdzono, że po pierw szym tygodniu sta tus społeczny w now ej grupie, gdy chłopcy Wcześniej się nie znali, nie był znacząco skorelow any z ich statusem ustalonym we własnej klasie. Jednak ju ż po trzech spotka niach korelacja w ynosiła 0,54 i była staty stycznie istotna, a po 6 spotkaniach w yno siła 0,74.
Obserw acje zachow ania się dzieci pod czas w spólnych zabaw pozw oliły dostrzec, 2e chłopcy odrzucani w ykazywali tendencję do przyw łaszczania sobie największej licz by zabaw ek oraz byli bardziej agresywni Werbalnie i fizycznie niż chłopcy popularni. Dzieci były odrzucane zarówno w nowej gru- Ple, ja k i w grupie złożonej z rówieśników, z którym i znały się wcześniej. Przedstaw io ne wyniki pokazują, że to całość społecz nego funkcjonowania dziecka prowadzi do Przypisania mu negatyw nego statusu. Po nadto status dziecka ustalony w danej grupie Jest zapow iedzią statusu, jak i będzie miało w nowej grupie. A. Brzezińska zw raca uw a gę, że w ystępuje tu mechanizm „błędnego koła” w interakcjach społecznych pow odu jący coraz częstsze odrzucanie dziecka przez
rówieśników.
Chociaż niektórym dzieciom odrzuca nym udaje się zm ienić swój status w grupie w miarę upływu czasu, to jednak trwałość niskiego statusu w kolejnych latach uczęsz czania do szkoły je st znaczna. W m oich badaniach 58,1% uczniów odrzucanych w klasach I I I lub IV było odrzucanych także w klasach V lub VI, po 26 miesiącach od Pierwszego pom iaru.2 S. R. A sher i A. J. Rose P°dają, że około 30 - 50% dzieci odrzucanych w dzieciństwie pozostało takim i w bada niach przeprow adzonych pięć lat później. N a trwałość statusu dzieci odrzucanych zwraca także uwagę H. Bee twierdząc, że ta grupa dzieci rzadko zm ienia swój status począw szy °d okresu szkolnego do okresu dojrzewania, a Jeśli im się to udaje, to nieczęsto zdarza się, by zostały w pełni zaakceptowane.
Zgrom adzone w wielu badaniach wyniki wskazują, że odrzucenie dziecka przez rówieśników zapow iada problemy z adaptacją w późniejszych okresach życia, jest istotnym czynnikiem ryzyka używania substancji psychoaktywnych i podejm owania innych ryzykownych za chowań w okresie dorastania.
Typy dzieci odrzucanych
H. R. Schaffer uw aża, że w celach pro gnostycznych należy w grupie dzieci od rzucanych w yodrębnić dwie podgrupy: dzieci odrzucane ze w zględu na agresywne i destrukcyjne zachow ania (stanow ią one w iększość) i te, które są odrzucane z pow o du skłonności do społecznego w ycofania i skrajnego zaham owania. Dzieci odrzuca
ne/agresywne charakteryzuje w ystępow anie
zaburzeń ekstem alizacyjnych obejm ujących takie cechy, ja k wrogość w stosunkach m ię
dzyludzkich, zachow ania destrukcyjne, brak panow ania n ad im pulsami i działania p rze stępcze.1 Te dzieci przejaw iają brutalne i an
tyspołeczne zachow ania, tyranizują innych, m ają trudności szkolne, w agarują i przed wcześnie rezygnują z dalszej nauki. W ży ciu dorosłym w dalszym ciągu obserwuje się u nich różne przejaw y patologii.
Dzieci odrzucane z powodu skłonności
do wycofywania się z interakcji charakte
ryzuje występowanie zaburzeń o charakterze intemalizacyjnym - niepokój, samotność, depresja i lękliwość. Dzieci o takich cechach
łatwo stają się ofiarami i wyrastają na osoby wyizolowane społecznie, utrzymujące niewie le kontaktów z innymi i posiadające ograni czone możliwości nawiązywania relacji.1
Praw dopodobieństw o w ystąpienia pro blem ów psychospołecznych w dalszym ży ciu je st w obu grupach dzieci odrzucanych bardzo duże i dlatego uznaje się je za gru py podw yższonego ryzyka. Określenie to, ja k pisze H.R. Schaffer niczego jeszcze nie
przesądza, świadczy je d y n ie o statystycz nie większym prawdopodobieństwie, że ich rozwój będzie różnił się o d rozwoju p o zo stałych dzieci.1 Jednak w dotychczasowych
badaniach zgrom adzono znaczną ilość do w odów na to, że ja k o ść relacji stworzonych
p rzez jed n o stkę w każdym wieku je s t jed n ą z najlepszych przesłanek do prognozowania j e j zdolności przystosowaw czych w dalszym
życiu.8
TEMAT MIESIĄCA
Zawieranie i utrzym yw anie przyjaźni oraz pozostawanie w pozytyw nych, ciepłych zw iązkach z innymi znajduje się na cze le listy przyczyn w yjaśniania przez osoby w różnym w ieku pow odów swego szczęścia. N atom iast uczucie samotności, które w ypły
wa z braku znaczących zw iązków z innymi, sprawia, że ludzie czują się bezwartościowi, bezradni, bezsilni i w yalienowani,9
D ziecko zazwyczaj nie je st w stanie samo doprow adzić do zm iany swojej sytu acji w grupie. K onieczna je st specjalistyczna pomoc. Jej udzielanie zależy jednak od tego, jak wyjaśnia się przyczyny specyficznego funkcjonowania dzieci odrzucanych w inte rakcjach społecznych. Problem ten podejm ę
w kolejnym artykule. □
* Szczegółowa bibliografia podana przez Autorkę do stępna jest w redakcji.
Autorka jest pedagogiem, profesorem na Uniwersytecie im. Kazimierza W ielkiego w Bydgoszczy, kierow nikiem Zakładu Peda gogiki O piekuńczej z Profilaktyką W ycho wawczą, trenerem PTR
' Przy analizie danych uzyskanych za pomocą Klasycz nej Techniki Moreno, np. w wersji Socjometrycznej Skali Akceptacji opracowanej przez M . Pilkiewicza czy w Plebiscycie Życzliwości i Niechęci.
2 M . Deptuła, Zmiany w zakresie kompetencji społecz
nej i spostrzegania przez rówieśników zachodzące u uczniów starszych klas szkoły podstawowej, w: M.
Deptuła (red.), Diagnostyka i profilaktyka w teorii i prak
tyce pedagogicznej, W ydawnictw o UKW, Bydgoszcz
2006, s. 189-207.
3 Opis technik socjometrycznych patrz: M . Pilkiewicz,
Wybrane techniki badania nieformalnej struktury klasy szkolnej. Próba klasyfikacji, w: L. Wołoszynowa (red.), Materiały do nauczania psychologii, Seria III, Metody badań psychologicznych, t. 2., PWN, Warszawa, 1973,
s. 185-211.
4 K. Appelt, Wiek szkolny. Jak rozpoznać potencjał dziec
ka?, w: A. I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka, GWF) Gdańsk 2005, s. 297.
5 R Wiliński, Wiek szkolny, jak rozpoznać ryzyko i jak p o
magać?, w : A. I. Brzezińska (red.), wyd. cyt., s. 335.
6 Za: C. Gagnon, Compétence sociale et difficultés d'a
daptation aux pairs, w : R D urning i R. E. Tremblay (red.), Relation entre enfants. Recherches et interventions édu
catives, Édition Fleurus, Paris 1988, s. 117-149. 7 H. R. Schaffer, Psychologia dziecka, W ydawnictw o Na
ukowe PWN, Warszawa 2005. 8 Tamże, s. 143.
9 E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia spo
łeczna. Serce i umysł, Zysk i S-ka W ydawnictwo, Po
znań 1997, s. 404.