Wrzesień 1939 - zagubiona szansa
Biuletyn Polonistyczny 33/3-4 (118-119), 1-21
1990
B I U L E T Y N
P O L O N I S T Y C Z N Y
K W A R T A L N I K
Rok XXXIII
Grudzień 1990 Zeszyt 3—4 (118— 119)
P A M I Ę Ć W R Z E Ś N I A M a t e r i a ł y s e s j i naukowej I n s t y t u t u Badań L i t e r a c k i c h PAN 22-24 lis t o p a d a 1989 Pod r e d . A l i n y B r o d z k is j W a r s z a w a 1 9 9 0
W R ZESIEŃ 1939 - ZAGUBIONA SZANSA
Czyn d la Po la k ó w b y ł w r z e s ie ń 1939 ro k u ? J a k i e n a s tę p s tw a p o c ię g n ę ł upadek I I R z e c z y p o s p o lit e j 1 cz yn zaow ocow ało owo do ś w ia d c z e n ie w p o l s k i e j ś w ia d o m o ś c i, a z w ła s z c z a w św iad o m o ści p o l s k ic h i n t e l e k t u a l i s t ó w ? Na t a k p o s ta w io n e p y t a n i e , po d z iś d z ie ń w k r a j u i na e m i g r a c j i u d z ie lo n o p iórem t y c h ż e i n t e l e k t u a l i s t ó w s e t k i i t y s i ę c e o d p o w ie d z i. A Je d n a k , w k o n f r o n t a c j i z z a p is k a m i i k o m e n ta rz a m i, J a k i e p o z o s t a w il i ś w ia d k o w ie z d a rz e ń , a ta k ż e z g ło s a m i i ś w ia d e c tw a m i - p a r a d o k s a ln ie - d ocho dzącym i do nas na nowo, cho ć d a t u ję s i ę z l a t w o jn y 1 o k u p a c j i, ud erza c z ę s tk o w o ś ć t y c h o d p o w ie d z i, w id o cz n e w n ic h z w ę ż e n ie p e rs p e k ty w y 1 p o m in ię c i e is t o t n y c h w ętk ów . N i e w ą t p l iw i e , z a w a ż y ły na tym t r u d n o ś c i n a t u r y p o l i t y c z n e j , bo p r z e c ie ż p rz e z d z i e s i ę c i o l e c i a z a p is c e n z u r y o b ejm ow ał n ie t y l k o i n f o r n a c j e na tem at t a jn e g o p r o t o k o łu do p a k tu R lb b e n tro p - M o ło to w c z y s t w i e r d z e n i e , że dokonany w J a ł c i e p o d z i a ł E u ro p y u t r w a l a ł i p r z e d łu ż a ł t r w a j ą c y od w r z e ś n ia 1939 ro ku s t a n n ie p r z e r w a n e j k l ę s k i . Je d n a k , cho ć ta k i s t o t n e , n ie t e t r u d n o ś c i w y d a ję s i ę m ieć w tym wypadku z n a c z e n ie d e c y d u ję c e .
K a t a s t r o f a p a ń s tw a , u t r a t a n i e p o d l e g ł o ś c i i s u w e r e n n o ś c i, n i e s z c z ę ś c ie p oró w n yw aln e t y l k o z w y d a rz e n ia m i ro z b io ro w ym i roku 1795, p ow sz e ch n y, a l e t e ż może p rz e d e w s z y s tk im o s o b is t y w ym iar k l ę s k i (b o d o t y c z y ło to każdego i w n a jr o z m a it s z y s p o só b ) -
w s z y s tk o to z a c h ę c a ło d o1 w yd ob yw ania w r z e ś n ia 1939 roku z k o n te k s tu h is t o r y c z n y c h w y d a rz e ń , do t r a k t o w a n ia Ja k o końca pewnego ś w ia ta i momentu przełom ow ego d la lo só w P o l s k i . P o c z u c ie w y ją t k o w o ś c i w ła s n e j s y t u a c j i 1 c h w i l i d z i s j o w e j , gdy o p u s z c z e n i p rz e z s p r z y m ierzeńcó w P o la c y z m a g a li s i ę z s i ł a m i , k t ó r e nie b a w e n m ia ły wydać
ro w eg o ", " m in is t e r s t w , urzędów i a r m i i " , t r a g e d i i n a ro d o w e j, ja k o p rzede w sz ystk im d o ś w ia d c z e n ie o c h a r a k t e r z e tra u m a tycz n ym : to b y ł - 'p i s z e - " s p l o t f u r i i i u l g i " ; "n o n se n s b y ł s k o ń c z o n y "^ .
D o c h o d z iły do tego u ra z y dodatkow e. W m io ta n iu s i ę d ro b in lu d z k ic h po drogach r o z b i t e j R z e c z y p o s p o lit e j , w goręczkowym ruchu w p o s e ls tw a c h i am basadach, w z a ła t w ia n iu 6praw w u rzę d a ch in s t a -l u j ę c e j s i ę nowej w ła d z y , b y ło m ie js c e na d o ś w ia d c z e n ie u c z u c ia s o l id a r n o ś c i i w s p ó ln o ty , a l e t a k ż e , i chyba c z ę ś c i e j - j a k p i s a ł *
4
M iło s z - "sm utku ow adziego p i e k ł a " .
D o c h o d z iła nowa, n a jb a r d z i e j może w t e j s y t u a c j i b o le s n a w ie d za : o to nazb yt c z ę s to i n azb yt ła tw o łamana b y ła l o j a l n o ś ć o b y w a te ls k a wobec w łasn eg o p ań stw a. S t a n is ł a w O s s o w s k i, k t ó r y z n a l a z ł s i ę w z o n ie s o w i e c k i e j , n o to w a ł w swoim d z ie n n ik u pod d a tę 29 w r z e ś n ia : "W so b o tę ś n ia d ó w . . . P o ls c y m ie s z c z a n ie ju ż s i ę d o s to s o w a l i do nowej w ła d z y . Szybka p rzem iana wywrotowców w k r z e w i c i e l i
5
ła d u " . K a z im ie rz Wyka., na k a r t a c h p o w s ta łe g o na p rz e ło m ie 1939 i 1940 roku p a m ię tn ik a , p i s a ł o p o d ło ś c i i d o n o s i c i e l s t w i e na p ro w in c j i , o z a t r a c i e g o d n o ś c i, "małym usłużnym k e ln e r s k im t c h ó r z o s t w ie rozpanoszonym, co k a le c z ę c niem czyznę w p rasza s i ę w ł a s k i n a je ź d ź c y “ w rodzinnym K ra k o w ie . P i s a ł ta k ż e o z w y r o d n ia łe j w P o ls c e t r a d y c j i - ja k byśmy d z i s i a j p o w ie d z ie l i - o b y w a te ls k ie g o n ie p o s łu s z e ń s tw a : "A n a rc h iz m , swawola wobec k a ż d e j w ła d z y , b rak szacunku d la ro d z im e j r ę k i w y k o n aw cz e j, p ozorn y in d y w id u a liz m , a l e w i s t o c i e tc h ó rz o stw o podnoszęce g łow ę t y l k o w te d y , k ie d y s a n k c je sę skromne i n ie k o n se k w e n tn e , ja k b y ły w P o ls c e . Pysk z w ię z a n y ła ń c u chem a b s o lu tn e g o m i lc z e n ia , k ie d y s a n k c ja j e s t obca i b e z w z g lę d n a "^ .
ĆV#czesne r e a k c je na upadek państw a n a su w aję d z iś ro z m a ite r e f l e k s j e . Ton p u b lic y s t ó w g a z e t t a k ic h , ja k " K u r i e r W i l e ń s k i " c z y "S ło w o ", w ychod zęcych w W i l n i e pod l i t e w s k ę o k u p a c ję b y ł dysonansem d la d o św iad czo nych k lę s k ę . Z an ad to s ły c h a ć w nim b y ło urzędowo- - o f i c j a l n ę n u tę i od w ieczn e p rz y k a z a n ie , by " n i e J u d z i ć i n ie k a l a ć " . A le z d r u g ie j 3 t r o n y , ów s ta ń c z y k o w s k o - c e lin e 'o w a k i f u r o r , z ja k im w ie lu z are a g o w a ło na k lę s k ę , z d a je s i ę d z iś rewersem t e j s a mej monety b ę d ę c e j w o b ie g u . W obu w yp ad kach , ś w ia d c z y ło to, ja k s ła b e b y ły w P o ls c e aktyw a m y ś le n ia p aństw ow eg o, J a k w ę t ła i n i e pewna swego b y ła k o n d yc ja o b y w a t e ls k a , ów czesne r e a k c je z d a ję s i ę ś w ia d c z y ć ró w n ie ż , że od p o cz ę tku s ię g n i ę t o po s t a r y , wypróbowany
( a l e w tyra wypadku Ju ż a n a c h r o n ic z n y ) j ę z y k , ab y o p is a ć w nim no w e , w s k a l i e u r o p e j s k i e j , d o ś w ia d c z e n ie . Od p o c z ą tk u w pisyw ano w rz e ś n io w ą k lę s k ę w d z ie jo w y dram at p o l s k i e j n ie m o ż n o ś c i, r z u t u j ą c j ą t a k w p r z e s z ło ś ć , ja k w p r z y s z ło ś ć . Oto znowu p o w ta r z a ją s i ę t e same b łę d y , ta k dobrze znane z p o l s k i e j p r z e s z ł o ś c i . Nowy dram at r o z g r y w a ł s i ę d la w i e l u w p o z o rn ie t y l k o nowych d e k o ra c j a c h .
N a g łe z a ła m a n ie s i ę państw a k a z a ło z w ą t p ić w podawaną ja k o o c z y w is t o ś ć i c e le b ro w a n ą p rz e z obóz p iłs u d c z y k o w s k i te z ę mówiącą, że P o ls k a po w i e l k i e j w o jn ie ś w ia to w e j o d z y s k a ła n ie p o d l e g ły b yt państw ow y w ła s n y m i s i ł a m i . " T e r a z j e ż e l i o b i e t n i c e k o a l i c j i s i ę z is z c z ą - z a p i s a ł Ir z y k o w s k i 8 p a ź d z ie r n ik a 1939 roku - p o w s ta n ie P o ls k a k tó r a b ę d z ie ju ż o c z y w is ty m p re z e n te m , ch o ćb y znowu z na s z e j s t r o n y - o c z y w iś c ie - w y b u c h ło w o s t a t n i e j c h w i l i p o w s ta n i e . " ^ Ta k lę s k a " t a k zgodna z t r a d y c j ą n a sz ych k lę s k " - n o to w a ł w " P a m i ę t n i k u . . . " Wyka - d o w o d z i, n ie t y l k o t e g o , że P o la c y n ie n a u c z y l i s i ę n ic z e g o z w ła s n e j p r z e s z ł o ś c i , a l e ta k ż e z d a je s i ę p o t w ie r d z a ć i s t n i e n i e "o d w ie c z n e j r ó ż n ic y c y w i l i z a c y j n e j " m iędzy g P o ls K ę a r e s z t ą E u ro p y . R ó ż n ic y m iędzy Eu ro p ą tw o rz ą c ą sw o ją h i s t o r i ę a z ie m ią c z e k a ją c ą d o p ie r o na swego zdo byw cę, k o lo n iz a t o r a , c y w i l i z a t o r a . To, co s i ę w y d a r z y ło w narod ow ej g o d z in ie ro z p acz y, z d a w ało s i ę b yć s p r a w ie d liw ą k a rą za ż y c i e poza h i s t o r i ą .
Owo p o c z u c ie u b e z w ła s n o w o ln ie n ia , św iad o m o ść, że P o ls k a s t a ła s i ę przedm iotem w g rz e s ą s i e d n ic h p o tę g , p o l i t y c z n i e w n i e j n ie o b e c n a , b y ł y , o c z y w i ś c ie , ogrom nie d e m o r a liz u ją c e , i p r z y c z y n i a ł y s i ę do w z ro s tu zamętu w d uszy p o ls k ie g o i n t e l i g e n t a . Z p e rs p e k ty w y h i s t o r y c z n e j o k a z a ło s i ę , i ż n ie ta k ważne b y ło t o , że o p is y w a n y tu s ta n um ysłów s t a n o w ił pożywkę d la k o l a b o r a c j i z N ie m cam i, a lb o że lu d z io m ju ż p rz ed w o jn ą czynnym w r e a liz o w a n iu s w o ic h p o l it y c z n y c h s y m p a t i i, lu d z io m ta k im j a k n ie d a w n i to w a rz y sz e M iło s z a z w i l e ń s k i c h "Ź a g a ró w " - O ęd rycho w skiem u, D e m b iń s k ie mu c z y P u tra m e n to w i - p o z w a la ł w z n o s ić na ak ad e m iach w B ia ły m s t o ku c z y we Lw owie t o a s t y za " p o ls k ą r e p u b lik ę r a d z i e c k ą " ^ . M n ie j i s t o t n e b y ło i t o , że k rytyk o m P o l s k i p rz e d w rz e ś n io w e j, ja k Oózef M a c k ie w ic z ,d a w a ł asumpt w W i l n i e 1939 i 1940 roku do tw o r z e n ia f e d e r a c y jn y c h p lan ó w d o ty c z ą c y c h p r z y s z ł o ś c i ziem dawnego W i e l k i e g o K s ię s t w a L it e w s k ie g o , cho ć p ostronn ym c z y t e ln ik o m je g o p u b l i c y s t y k i w y g lą d a ło to na z d ra d ę wobec p aństw a p o ls k ie g o a lb o
k a z a ło m y ś le ć , że je g o arg u m e n ty, pod ob nie ja k n a c jo n a li s t ó w l i te w s k ic h , budowane sę na " h it le r o w s k o - b o ls z e w ic k im l o d z i e " c h w il o wego z a w ie s z e n ia b r o n i. B a r d z i e j is t o t n e szkody d o k o n yw ały s i ę w m y ś le n iu l i b e r a l n e j , d e m o k ra tyc z n e j i n t e l i g e n c j i , k tó r a k r y ty c z n a wobec s a n a c j i i w znacznym swym o d ła m ie s y m p a ty z u ję c a z l e w i c ę , p o z o s ta w a ła poza p a r t ia m i p o lit y c z n y m i; b y ł y to s z k o d y , k tó r e u ja w n ia ć s i ę m ia ły za równo w n a j b l i ż s z e j p r z y s z ł o ś c i , ja k i na d łu ż s z ę m etę. Ważnę o k o li c z n o ś c i ą b y ło ró w n ie ż t o , że w s z y s tk o o ' czym tu mowa, dokonyw ało s i ę w s y t u a c j i , w k t ó r e j szyb ko upo w s z e c h n ia ło s i ę p rz e k o n a n ie , że cz as Eu ro p y m ałych narodów ju ż m i
n ą ł , a n a s t a ł cz a s d o m in a c ji im p e r ia ln y c h potęg i nawet j e ś l i k o a l i c j a z w y c ię ż y , P o ls k a , p od ob nie ja k L itw a c z y C z e c h o s ło w a c ja , s t a n i e s i ę państwem w a s a ls k im .
Tak w ię c c io s , j a k i z o s t a ł zadany d o syć p r z e c ie ż w ę t ł e j i n i e je d n o z n a c z n e j w I I R z e c z y p o s p o lit e j t r a d y c j i m y ś le n ia państw ow ego, n ie p o z o s t a ł bez n a s tę p s tw . W ia r a w s i ł y żyw o tne i t a l e n t y P o lak ó w pod tym względem z o s t a ła ponownie n a ru s z o n a . "C o ś i n f a n t y l n e g o j e s t w tym b raku o d p o w ie d z ia ln o ś c i” - k o n s ta to w a ła 23 w r z e ś n ia
Zo-10
f i a N ałkow ska . Ir z y k o w s k i w cytowanym d z ie n n ik u pod d a tą 8 p a ź d z ie r n ik a n o to w a ł: p rz e b ie g w o jn y w y k a z a ł, że P o ls k a
j e s t państwem p o trz e b u ją c y m je s z c z e o p i e k i i k o n t r o l i p r z y n a jm n ie j pod względem wojskowym ; n a s t ą p i ł t r a g i c z n y moment s p ra w d z e n ia p r z e s z ł o ś c i i on w y k a z a ł, że dawna k a t a s t r o f a P o l s k i n ie b y ła t y l ko n ie s z c z ę ś c ie m a n i p o m y łk ę ". S t a n i s ł a w O sso w sk i w p rz yta c z a n y m d z ie n n ik u n o tu je 14 s t y c z n ia 1940 roku we Lw o w ie : "P o p o łu d n iu w i z y ta A i B a r d a c h a . Krańcowa n ie w ia r a w tw ó rc z e s i ł y i z d o ln o ś c i o r g a n iz a c y jn e s p o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o . P r z y s z ła P o ls k a wg B . może p o w stać t y l k o w o p a r c iu o j a k i e ś moce z e w n ę trz n e . K o n c e p c ja > M it- t e le u r o p y ^ z B e r lin e m ja k o s t o l i c ę , z zachowaniem o d r ę b n o ś c i k u l t u r a l n y c h . G łę b s z y sens o b e c n e j l i n i i d e m a r k a c y jn e j: ś l i n i ą pom ię dzy c y r y l i c ę a g ł a g o l i c ę ^ /w p r z y p i s i e uw aga: »Zapewne i d z i e o c y r y l i c ę i ła c in k ę ^ - M .Z * / . ( b . n ie zna r o s y j s k ie g o a n i u k r a iń s k ie g o i z tego powodu z o s t a ł u s u n ię t y z I n s t y t u t u P e d .) . H a s ło P o l s k i n i e p o d le g łe j w s e n s ie p o lit y c z n y m - to wg B . h a s ło r e a k c y j n e. S i ł y , k tó r e by w P o ls c e d o s z ły do g ło s u - to s k r a j n y n a c jo n a liz m . B . w i d z i p o t ę ż n ie j ą c y c o r a z b a r d z ie j a n ty s e m ity z m , k t ó r y wy- b u c h n ę łb y p rz y la d a o k a z j i . 0 s z k o d a c h , k t ó r e w y r z ą d z ił romantyzm i m egalom ania narodow a. D w u d z ie s t o le t n i o k re s n i e p o d l e g ło ś c i b y ł
a ż n ad to wymownym egzaminem, B . d z iw i s i ę r a c z e j« że o k re s ten t r w a ł ta k - d łu g o ",
O sso w sk i k o m e n tu ją c t ę o p i n i ę , n o t u je , że zgadza s i ę w z a s a d z ie z ocenam i B a r d a c h a , i że " je g o pesymizm ma p o d staw y w f a k t a c h " , Ko m entarz O sso w skie g o w a rto tu p r z y t o c z y ć , bo w y d a je s i ę b yć znam ienny d la d u ż e j c z ę ś c i p o l s k i e j i n t e l i g e n c j i , k t ó r a po w o jn ie z d e c yd o w a ła s i ę na w s p ó łp ra c ę z nową, k o m u n is ty c z n y w ła d z ą .
"B a r d a c h o w i c h c ia łb y m p o k az ać - p is z e w ię c O sso w ski - że p o t r a f im y c o ś s t w o r z y ć , że są w P o ls c e s i ł y t w ó r c z e , t rz e b a j e t y l k o z n a l e ź ć . G d z ie ? N ie umiem ic h w s k a z a ć . C h ło p i? Pomimo m a t e r ia łó w z e b ra n y c h w "^Młodym p o k o le n iu c h ło p ó w ć , pomimo ró żn ych o s o b is t y c h d o ś w ia d c z e ń , n ie mogę n ie uw ażać ic h za p r o p o z y c ję b , n ie p e w n ą . O s t a t e c z n ie ta P o ls k a , z k t ó r ą je s te m naprawdę z w ią z a n y , to
s z c z u p łe g ro no p r z y j a c i ó ł . C zy można w ob ecn ych w arunkach m arzyć o zbudo w aniu P o l s k i S z k la n y c h Oomów? - Niepodobna n ie zdawać s o b ie s p ra w y z s i ł r e a k c y jn y c h , k t ó r e d o jd ę do g ło s u gdy t y l k o b ę d z ie po temu s p o so b n o ść . - W g r u n c ie rz e c z y po c ic h u l i c z ę je s z c z e na j a k ąś r e w o lu c y jn ą p rz e m ian ę w s p o łe c z e ń s t w ie p o ls k im , p o d o b n ie ja k l i c z y ł e m na n ią w roku 1920. A le to j e s t w ł a ś n ie te n romantyzm k t ó r y B a r d . z w a lc z a , - Sięgam do a r t y k u ł u w stęp neg o z » D z ie n n ik a P o ls k ie g o ^ z 26 V I 1850 r . , ab y s i ę p rz e k o n a ć , j a k b ard z o k o n ce p c j a p a ń s tw a , d o m in u jąca w P o ls c e w o s t a t n i c h c z a s a c h , c o f n ę ła s i ę do ta m ty c h cz asó w . Sp raw a > w y z b y c ia s i ę n a c jo n a li s t y c z n y c h k a t e g o r i i w m y ś le n iu ^ w ed łu g s łó w B - c h a .
D o k u c z liw a m y ś l, że s p o łe c z e ń s tw o , k tó re g o j e s t s i ę c z ło n k ie m może b yć b ie rn ym p rzed m io te m , k s z ta łto w a n y m p rz e z k t ó r ą ś z tr z e c h ś c i e r a j ą c y c h s i ę system ów , s i ł , bez swego czyn n eg o u d z ia łu ,
W rozmowie z B . byłem r a c z e j s t r o n ą m ilc z ą c ą . Odczuwam w t e j c h w i l i swą sam otność - b ra k l u d z i n a j b l i ż s z y c h .
Czytam ^ Państw o i re w o lu c ja < - L e n in a " .
Oedyny k o m e n ta rz , ja k im c h c ia łb y m o p a t r z y ć to w y z n a n ie , to z d a n ie o tym, że n a tu ra n ie z n o s i p r ó ż n i. O ssow ski, k t ó r y we Lwowie k o n tro lo w an ym p rz e z w o js k a NKWD z o s ta je , na k ró tk o , z a s tę p c ą d y r e k t o r a b i b l i o t e k i O sso lin e u m i w ykład o w cą e s t e t y k i w duchu m a rk siz - m u -le n in izm u na u n i w e r s y t e c ie , t e r a z Państwowym U n iw e r s y t e c ie im . Iw ana F r a n k i , w n i e c a ł y m ie s ią c p ó ź n ie j , pod d a tą 5 i 6 lu t e g o , w y z n a je s o b ie , że j e ś l i p r z y s z ła P o ls k a ma b yć t a k a , ja k P o ls k a
Berezy i p a c y f i k a c ji u k ra iń s k ic h , to l e p i e j n iech n ie b ędzie j e j w c a le , i że po le k tu r z e rozprawy S t a l i n a "Marksizm i k w e stia n aro dowa” , dochodzi do w niosku, że "ro z w ią z a n ie spraw narodowościowych w Eu ro p ie musi iś ć po t e j l i n i i " .
Mimo iż W rzesień m ia ł za sa d n iczy wpływ na m yślen ie o rz e c z y w is t o ś c i P o ls k i i Europy, zdumiewa, ja k żywotne o k a z a ły s i ę nawyki myślowe sprzed wojny i ja k szybko d o s z ły do g ło s u . Pod tym w zg lę dem symptomatyczne są choćby rozmowy zanotowane przez Nałkowską w d zien n ik u pod datą 26 i 29 w rz e ś n ia : p ojaw ia s i ę tam p ostać r o d z i mego fa s z y s ty pana B. de W. i p rzed staw ion e są jeg o p o g ląd y, Goe t e l - p is z e Irz y k o w sk i - "po w iad a, że j e s t w t e j c h w i l i je s z c z e większym t o t a l i s t ą n iż przedtem , OZoN b y ł t y lk o s it w ą , a n ie f a szyzmem" (pod datą 17 X 39) . W o b lęż o n ej W arszaw ie s o c j a l i ś c i i endecy t o c z y l i spór z p iłs u d c z y k a m i, na e m ig r a c ji i w k o n s p ir a c ji szybko od tw orzyła s ię dawna g e o g ra fia s tr o n n ic t w ; p o d z ia ły i sp ory s t a ł y s ię je s z c z e b a rd z ie j w y r a z is t e i gw ałtow ne, a pod k o n iec o k u p a c ji p rz e k ra c z a ły g ra n ic e p o lit y c z n e j d y s k u s ji.
Wraz z upływem czasu i rozwojem wydarzeń w europ ejsk im t e a t rze wojny z m ie n ia ła s ię perspektyw a oglądu k l ę s k i w rz e śn io w e j. Upadek F r a n c j i b y ł tu punktem zwrotnym, a le k o re kta obrazu n a s tą p i ł a ju ż w c z e ś n ie j. Oceny wypowiadane w s t a n ie tak c h a r a k t e r y s t y cznego d la j e s i e n i 1939 roku ro zp rzężen ia umysłowego z a s tą p io n e z o s ta ły te ra z b a rd z ie j obiektyw n ym i. N a s t ą p ił w re s z c ie p rzyp ływ in fo r m a c ji, choć - co trzeb a mocno p o d k r e ś lić - in f o r m a c ji o tym, co s ię d z ie je na ziem iach w łączonych do ZSRR, b y ło bardzo n ie w ie l e . Co w ię c e j, nawet z p rasy n ie m ie c k ie j - ja k to w idać z n o tate k Irzyko w sk ieg o zrob ion ych po le k t u r z e a r t y k u łu w "Lodzer Z e itu n g " (p o r. z a p is w d zien n ik u z 5 X I 39) - w y ła n ia ł s ię in n y obraz t e j k l ę s k i . Z wolna w k ra ju i na e m ig r a c ji upow szechniało s i ę p rzeko n a n ie , że kampania wrześniowa n ie b y ła do w y g ra n ia , można b y ło co n ajw yżej p rzeg rać n ieco in a c z e j, co , o c z y w iś c ie , n ie ko ńczyło gwałtownych sporów n atu ry p o lity c z n o - w o js k o w e j. W m iarę ja k ujaw n i a ł y s ię zam iary p o lity c z n e Niemców i w z r a s ta ły n ie m ie c k ie okru c ie ń s tw a , w. m iarę ja k u m acniał s i ę p o ls k i opór na okupowanych z iem ia ch , i n t e l e k t u a l i ś c i s ta rsz e g o p o k o le n ia , ja k Irz y k o w s k i czy Stem powski, w yzb yw ali s i ę swoich złudzeń i wyobrażeń w y n ie sio n y ch z pam ięci w ilh e lm iń s k ic h Niem iec i n ie m ie c k ie j o k u p a c ji z czasów I wojny ś w ia to w e j. Krytycyzm z a c z ą ł ustępować s o lid a r n o ś c i , w yra
zom podziwu d la odmian b o h a te rs tw a i p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i Po la k ó w . P o j a w i ł y s i ę t e ż nowe k a t e g o r ie o g lą d u i o ce n y - nowa p o ls k a f i l o z o f i a w o jn y .
Do g ło s u d o s z e d ł - ja k o tyra p i s a ł K a z im ie rz Wyka w " Ż y c iu na n ib y " - model m y ś le n ia ro m a n ty c z n o - m e s ja n is ty c z n e g o , z g o d n ie z któ rym ta w o jn a b y ła znowu p o s trz e g a n a ja k o w o jn a lu d ó w , w k t ó r e j s z c z e g ó ln ą r o l ę O p a trz n o ś ć w y z n a c z y ła Po lako m , a w y d a rz e n ia z y s k i w a ły m e ta fiz y c z n ą i n t e r p r e t a c j ę , a n a c h r o n ic z n ą , d o m o ro s łą , na u ż y t e k z g n ę b io n e g o s p o łe c z e ń s tw a , cho ć ta k ż e na d o ra ź n y p o lit y c z n y u ż y te k re d a k to ró w p r a s y e m ig r a c y jn e j i w ą t ł e j je s z c z e w te d y p r a s y k o n s p i r a c y j n e j . Wyka p i s a ł , że o d p o w ia d a ją c e p o ls k im nałogom h i s t o r io z o f ic z n y m u s p o k a ja ją c e schem aty r u n ę ły w ra z z upadkiem F r a n c j i . Ten nowy r o z d z ia ł o t w i e r a ł w P o ls c e nową p r ó ż n ię m yślow ą, " a l e p r ó ż n ię je s z c z e g o r s z ą , bo w y tra w io n ą z a n a l o g i i h i s t o r y c z -
11
nych i m i l i t a r n y c h " .
A le n ie na tym w y c z e rp y w a ło s i ę c a ł e m y ś le n ie w k r a j u i na e m i g r a c j i , i d a ls z e l o s y o p is y w a n y c h p rz e z Wykę znanych schematów i n t e r p r e t a c j i n ie z am yk ają l i s t y w tym w z g lę d z ie . N ie m al ró w n o le g l e z c h a ra k te ry z o w a n ą tu do t e j p o ry p e rs p e k ty w ą " p a r t y k u l a r n ą " , p o ja w ia ło s i ę i in n e m y ś le n ie , a p r z y s p ie s z o n y b ie g w o je n n ych wy d a rz e ń w E u r o p ie p o t w ie r d z a ł je g o d o n io s ło ś ć p ośród i n t e l e k t u a l n e go zam ętu. W io s n ą 1940 roku w " K u r i e r z e W ile ń s k im " M iło s z p i s a ł : " P r z e d k ilk o m a m ie s ią c a m i można b y ło je s z c z e r o z t k l i w i a ć s i ę nad ru in a m i W arsz a w y, d o sz u k iw a ć p rz y c z y n k l ę s k i , op ow iad ać znajomym z poczuciem w y ż s z o ś c i w ła s n e j o s o b y : ^ p rz y c h o d z ę do G ro d z is k a a G ro d z is k s i ę p a li^ ;. N ic z teg o d z i s i a j n ie j e s t w ażn e. W yp ad k i z a ł a t w i a j ą w mig w y lę g łą w g ło w ie p ro b le m a ty k ę . Bo t rz e b a to s o b ie u ś w ia d o m ić : zm ien iam y je d e n w ie k na in n y , je d n ą k u lt u r ę na d rug ą k u l t u r ę - n ie p rz e s ą d z a jm y na j a k ą . W c ią g u n a jb li ż s z y c h k i l k u l a t o d m ie n i s i ę d o o k o ła nas t y l e r z e c z y , że k tó re g o ś d n ia
' 12
n ie zdołam y s o b ie p rz yp o m n ie ć s i e b i e s p rz e d 1939 ro k u " .
W id oczn ą tu s k ło n n o ś ć M iło s z a do r o z p a tr y w a n ia spraw w k a t e g o r ia c h p r o f e t y c z n y c h i o s t a t e c z n y c h n a le ż a ło b y uznać za
znak c z a s u ; w y p a d k i i s y t u a c j e o s t a t n ie g o p ó łr o c z a j a w i ł y s i ę na p o d o b ie ń stw o rz y m s k ic h " g ę s t a D e i " , a tę s k n o ta c z y w sp o m n ienie ś w ia t a s p rz e d 1 w r z e ś n ia n ie ró w n o w aż yły ju ż p r a g n ie n ia ż y c ia w nowym ś w i e c i e . C zy r e fle k s e m t a k ie g o m y ś le n ia n ie b y ła w rze śn io w a d e c y z ja W itk a c e g o b e z s k u t e c z n ie p ró b u ją c e g o z a c ią g n ą ć s i ę do w o j
ska oraz d ia m e tr a ln ie przeciw staw na re a k c ja - "d e z e r c ja " Gombro w icza , decydującego s ię n ie w racać do o g a r n ię t e j wojnę P o ls k i i Europ y? Można by p o w ied z ie ć, p a ra fra z u ję c n ie co Stem pow skiego, że po d e w a lu a c ji kapelusza k a rd y n a ls k ie g o i c z ap k i a s t r o lo g a , po kom p r o m ita c ji w yfraczonych p o lity k ó w p o d p isu ją cy ch wyrok na Europę w Monachium, mundur wydawać s ię mógł n a jb a r d z ie j sensownym ubiorem "dobrego E u ro p e jc z y k a ". Można w ię c b y ło g in ą ć p ię k n ie (choć z n ie w ia rę w s e rc u ) a lb o pakować m anatki i u c ie k a ć z domu, w którym pa nowała z a ra z a , W itk a c y sp od ziew ał s i ę pow tórzenia w E u ro p ie te g o , co w id z ia ł w R o s ji pogrążonej w c h a o s ie r e w o lu c ji i w ojny domowej. Gombrowicz b y ł podobno zadowolony, że w y je c h a ł z Eu ro p y, a p rz y godnego k o le g ę - p is a rz a , Wacława Iw aniuka m ia ł przekonyw ać: "N ie c h
13
Pan n ie je d z ie na tę w ojn ę, tam z a b i j a j ą l u d z i ! " . A le to b y ły jednak dwa wybory s k r a jn e .
Perspektyw a o k re ślo n a tu mianem u n iw e rs a ln e j z b ie g a ła s ię n ie k ie d y z perspektyw ą p a r ty k u la r n ą . Czasami pewne w ę tk i w ystęp o w a ły ró w n o le g le , a le też c z ę s to , tym c z ę ś c ie j im b l i ż e j końca w o j ny, oba s t y l e m yślenia w c h o d z iły ze sobą w k o n f l i k t . Co i s t o t n e , a co w idać choćby z przytoczonego c y ta t u z te k s tu M iło sz a noszą cego p rz e c ie ż znamienny t y t u ł "C z a s ", kluczowym problemem s ta w a ł s ię problem wyboru t r a d y c j i , w j a k i e j lokować s i ę m iało samo my ś le n ie , ja k o że s i l n i e doświadczane ż y c ie w r o z p a d lin ie cz asu , między p r z e s z ło ś c ią a p r z y s z ło ś c ią , domagało s i ę w y p e łn ie n ia . Po dobnie z re s z tą ja k sprawa g r a n ic f ilo z o f ic z n e g o h o ryz o n tu , m yśle nia chcącego p o m ie ścić d ziejow o ść i re w o lu c y jn o ść w ydarzeń. Tym czasem s i ł a urazu po upadku państw a, c i ś n ie n ie b ie ż ą c y c h wypadków, a w krótce i in t e r e s p o lit y c z n y , n a rz u c a ły in ne w id z e n ie .
W m yśleniu, o którym mowa, zakładano - ja k to c z y n i ł M iło s z w przedmowie do wydanej w k w ie tn iu 1942 r . w podziemnej o f ic y n i e a n t o l o g ii "P ie ś ń n ie p o d le g ła " - że z ło k tó re n is z c z y P o lsk ę i Europę, p o ja w iło s ię w c z e ś n ie j, a n i ż e l i 1 w rz e śn ia 1939, i że za ten stan rzeczy odp ow ied zialn a j e s t myśl e u ro p e js k a , k tó ra obok w a rto ś c i n iez b yw aln e j d e m o k ra tycz n o - lib e ra ln e g o d z ie d z ic tw a , pro dukowała również w łasne z ł o . W tym t o t a l is t y c z n e m yślen ie i n a c jo n a lis t y c z n e id e o lo g ie .
Znamienne, że w przedmowie do p rzetłu m aczon ej przez s ie b ie i wydanej k o n s p ir a c y jn ie w s ty c z n iu 1942 roku k s ią ż e c z k i 3acquesa M a rita in a "Drogami k l ę s k i " , M iło s z o k r e ś la ł tę wojnę mianem "e u ro
p e j s k i e j w o jn y dom owej"« Podobne w id z e n ie i o ce n y można z n a le ź ć w w o je n n e j k o r e s p o n d e n c ji B o le s ła w a M ic iń s k ie g o i Je r z e g o Stempow-
s k ie g o , n ie mówiąc ju ż o ic h e s e ja c h z teg o o k re s u . W napisanym p rz e d wybuchem w o jn y e s e ju "E u ro p a w 1939 r o k u " , d z iś je s z c z e z a ch w ycającym p r z e n i k li w o ś c ią p o lit y c z n e g o p ro g n ozo w an ia a u t o r a , S te m p o w sk i d a ł a n a l i z ę p rz y c z y n n ie z d o l n o ś c i E u ro p y z a p o b ie ż e n ia
k a t a s t r o f i e . Je d n ą z g łó w n ych p rz y c z y n b y ł w ed łu g n ie g o p o l i t y c z n y i r r a c j o n a l i z m i d e s t r u k c ja e u r o p e j s k ie j normy d e m o k ra ty c z n e j, t a k w m y ś le n iu , ja k w o b y c z a ja c h ż y c i a z b io ro w e g o . P o ls k a n ie b y ł a w olna od t e j c h o ro b y . W l i ś c i e do M ic iń s k ie g o datowanym 3 I I I 1941 roku p i s a ł : "W y d a je mi s i ę c h w ila m i, że h i s t o r i a naszego k r a j u od 1919 roku przypom ina r o z d z ia ł m edycyny sąd ow ej t r a k t u j ą c y o ro b a ka ch z a m ie s z k u ją c y c h t r u p y . Naprzód muchy s k ła d a ją na t r u p i e l a r w y , k t ó r y c h w y d z i e li n y ro z p u s z c z a ją t k a n k i i z m ie n ia ją j e w p ły n , potem p rz ych o d z ą owady z ja d a ją c e la r w y much i z o s t a w ia j ą t y l k o k o ś c i i tw a rd e c z ę ś c i s k ó r y , w r e s z c ie p rz ych o d z ą k o le o p - t e r y p o le r u j ą c e k o ś c i i g r z e b ią c e w z ie m i c a ł ą r e s z t ę 0 » s a rc o p h a - g a < ).
W P o ls c e naprzód b y l i e n d e c y , k t ó r z y z a s z c z e p i l i ja d n a c jo n a liz m u i r e a liz m n i e m ie c k i, p a r a l i ż u j ą c y w s z y s t k ie s i ł y narodu i s k u p ia ją c y je g o uwagę na p ro b le m ach ja ło w y c h i n ie ro z w ią z y w a ln y c h j a k w a l k i ra s o w e . Potem p r z y s z l i p ił s u d c z y c y , k t ó r z y p r z e r o b i l i na ró d na masę b ez m yśln ą i b e z k s z t a łt n ą (^ ż e b y n i k t w ię c e j n ie w ie d z i a ł , czego s i ę t r z y m a ć * , ja k m a w ia ł S ł a w e k ) . Potem p r z y s z l i Ozo- no w cy, c z e r p ią c y swą s i ł ę ze z ja d a n ia z n ie n a w id z o n y c h p iłs u d c z y ków« W r e s z c ie p r z y s z l i N ie m c y / Z ../ g r a j ą c y r o l ę s a rk o fa g ó w i g rz e
-14 b ią c y do z ie m i r e s z t k i " .
D la M ic iń s k ie g o , Ste m p o w sk ie g o , d la M iło s z a - a u t o r a p i s a nych w okupow anej W a rs z a w ie e s e jó w , w io d ące g o w l i s t a c h w y m ie n ia nych z Je rz y m A n d rz e je w sk im w i e lk ą d y s k u s ję na te m a ty f i l o z o f i c z n e , l i t e r a c k i e i p o l i t y c z n e , d la W yk i p is z ą c e g o w K rz e s z o w ic a c h sw ój t r a k t a t "Pesym izm a odbudowa c z ł o w i e k a " , d la Tadeusza Kroń- s k ie g o p is z ą c e g o w 1942 roku ro zp raw ę "Faszyzm i t r a d y c j a e u r o o e j- s k a " , a w znacznym s to p n iu i d la O s so w s k ie g o , k ie d y po p o w ro c ie do Warszawy p i s a ł w roku 1943 e s e j " Z n a s tr o jó w m a n ic h e js k ic h " , d la
ty c h w ię c a u to ró w , w o jn a b y ła w o jn ą o p o g lą d na ś w ia t i duchowy k s z t a ł t c y w i l i z a c j i . B y ła ta k ż e w o jn ą prowadzoną p rz e c iw k o uzurpa- to r s tw u h i s t o r y c y s t y c z n y c h h i s t o r i o z o f i i i m y ś le n iu z b a rb aryz o w
a-nemu przez sta w ia n e mu wymogi s k u te c z n o ś c i oraz s łu ż e b n o ś c i wobec p o lity c z n e g o - k o rp o ra cy jn e g o , klasow ego, narodowego in t e r e s u . By ła to w ięc d la n ich także wojna o m yślenie wolne od id e o lo g ic z n e j t r u t k i , t r u c iz n y d ok tryn i i d e i , k tó re d o p ro w ad z iły do z w ycię stw i tryumfów porzędku t o t a l i t a r n e g o , zarówno w wydaniu narodowych s o c ja lis t ó w , ja k komunistów. W głębszym zam yśle b y ła to wojna z myśleniem w k a te g o ria c h św ie c k ie g o o b ja w ie n ia , wojna z g łu p o tę gazetowej i gazetkow ej e s c h a t o lo g i i, z ag re syw n o ścię m yślenia r a dykalnego w im ię m aksym alistycznych h a s e ł, z mirażem t o t a l i t a r n e j r e w o lu c ji u k r y te j pod pozorami “ nowego e u ro p e jsk ie g o ła d u " , “ p rze budowy c z ło w ie k a ", “ sp ołeczeństw a p r z y s z ło ś c i" .
W t e j p e rsp e k tyw ie is t o t n e b y ło , aby n ie d elek tow ać s i ę niż- s z o ś c ię moralnę i barbarzyństwem w roga, a l e r a c z e j szukać w in y w s o b ie , o trz ę sn ę ć s i ę z zau ro cze n ia k a t a s t r o f ę n ie n a w is tn y c h form zbiorowego ż y c ia , n ie wpaść w ton z w ą tp ie n ia w w a r t o ś c i w łasnego narodu, w s y t u a c j i , k ie d y - ja k notow ał 9 p a ź d z ie rn ik a 1939 roku' Irz y k o w s k i - " p o ls k i tru p p ad ajęc w yd ał z s ie b ie smród i o d s ło n ił swoje ^viscera4T“ . N a le ż a ło w ięc uporządkować p rz e s z ło ś ć i z a ję ć s ię krytycznym p rzew artościow aniem t r e ś c i k u lt u r y .
W tym w zg lęd z ie ogrom zagadnień domagających s i ę ponownego p rzem yślenia wydawał s ię n ie b a g a te ln y , bo ja k p i s a ł M iło s z w przedmowie do s w o je j a n t o l o g i i , międzywojenne d w u d z ie s to le c ie n ie ro z w ią z a ło żadnego z problemów postaw ionych przez n a jle p s z e p o l s k ie umysły i p ió ra X IX w ie k u . S tw a rz a ło to n a d z ie ję na nowy obraz k u lt u r y ; tak ę szansę zdawała s i ę zapowiadać d ysk u sja nad a k tu a l- n o ścię i p rz y d a tn o ś c ię romantycznego d z ie d z ic tw a w budowaniu p o l s k ie j tożsam ości k u lt u r a ln e j w p r z y s z łe j E u ro p ie . Ogromna k a r ie r a romantyzmu, pęd do nowego od czytyw an ia t r ó j c y wieszczów i N orw id a0
a k t u a liz a c j e ic h m y ś li, tak widoczne na łamach p rasy k o n s p ir a c y j n e j, w tym e lit a r n y c h czasopism , ja k choćby "K u lt u r a O u tr a ", b y ły czymś naturaln ym , a ja k o próby odwoływania s i ę do n ie p o d le g ło ś c io wej t r a d y c j i h is t o r y c z n e wo m yślenia "za w olność nas^ę i waszą"
także czymś o c z y w iś c ie pożytecznym. B y ły te ż w o c z y w is ty sposób znakiem p rzyw ię za n ia do t r a d y c j i , bez k t ó r e j zagrożone b yło b y po j ę c i e p o ls k o ś c i. Rzecz jednak w tym, że i n t e l e k t u a l i ś c i doby w oj ny d o ś w ia d c z y li prawdy, że obrażone p o cz u cie m oralne i s i ł a uczuć p a tr io ty c z n y c h , absolutyzow ane ja k o motory d z i a ł a n ia , mogę s łu ż y ć z ł e j s p ra w ie , a dw udziestow ieczne z ło i przemoc z o s t a ły wyposażone
we w z n io s łe m e ta fiz y c z n e u z a s a d n ie n ia i h i e r a r c h i ę e ty c z n y c h c e ló w .
Dość szybko o k a z a ło s i ę , że t r a d y c j a ro m antyczna j e s t p o l i t y c z n ie n ie u z a s a d n io n a , i n t e l e k t u a l n i e zaś a n a c h r o n ic z n a , bo m is t y f i k u j ą c a z a g a d n ie n ia , j a k i e s t a w ia ł a w s p ó łc z e s n o ś ć . Co w i ę c e j , w d w u d z ie s to w ie c z n e j i n t e r p r e t a c j i - i d la M ic iń s k ie g o n ie u l e g a ło to w ą t p li w o ś c i - s t a n o w iła pożywkę d la a n t y o ś w ie c e n io w e j l i n i i m y ś le n ia de B o n a ld a , de M a i s t r e ' a , N ie tz s c h e g o * S o r e la i w r e s z c ie R o s e n b e rg a ; l i n i i z a p r z e c z a ją c e j i s t n i e n i u " c z ło w ie k a w o g ó l e " , bez d o o k r e ś la ją c y c h ra so w y c h , n aro d o w ych , a w n ie c o in n e j t r a d y c j i f i l o z o f i c z n e j - k la s o w y c h w y z n acz n ik ó w .
Na łam ach w a r s z a w s k ie j " S z t u k i i N a ro d u ", n ie c h ę t n e j s e n t y m entalnym w ą tp liw o ś c io m “ panów h u m an istó w " ( j a k p is a n o M iło s z o w i w j e d n a j z p o le m ik ) , owa t r a d y c j a z m ie n ia ła s i ę w n a rz ę d z ie c z y s t o
id e o lo g ic z n e g o m y ś le n ia , na u ż y te k t y l e ż f a n t a s t y c z n e j , co r z e c z y w i s t e j odm iany n a c jo n a liz m u . W ed le p u b lic y s t ó w " S iN - u " - ja k o tym czytam y w o s t a t n im , datowanym g ru d z ie ń 4 3 - s ty c z e ń 44 , numerze p i s ma , w a r t y k u l e na tem at "nowego k s z t a ł t u z d o ln e j do e k s p a n s ji k u l t u r y n a ro d o w e j" - k u l t u r y " i m p e r i a l n e j ” - po n ie d a le k im z a p a d n ię c i u s i ę w o t c h ła ń H i s t o r i i ś w ia t a g e rm a ń s k ie g o , na g r o b ie d e m o li- b e r a l n e j E u ro p y , ś m ie r t e ln y b ó j s to c z ą dwa ś w i a t y : " z a c h o d n io s ło -w i a ń s k i e j k u l t u r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j " i "tu r a ń s k o - m o s k ie -w s k ie j k u l- 15 t u r y e u r a z y j s k i e j " . Oak p r z y s t a ł o w t e j o d m ia n ie e s c h a t o l o g i i p o l i t y c z n e j , m ia ł to b yć " b ó j o s t a t n i " , na m ia rę po m a n ic h e js k u ro z u m ia n e j w o jn y dobra z s i ł a m i z ł a .
Tymczasem p r o j e k t y , j a k i e na e m i g r a c j i s n u l i M ic iń s k i i Stem- p o w s k i, s t w a r z a ły s z a n s ę pow rotu do is t o t n y c h z a g a d n ie ń o b o l a ł e j św ia d o m o ś ci "d o b ry c h E u r o p e jc z y k ó w ". A le n ie in a c z e j b i e g ł to k m y ś le n ia w okupowanej W a rs z a w ie w p rzyp ad k u M iło s z a , A n d rz e je w s k ie g o , W yk i c z y K r o ń s k ie g o . W y m ie n ie n i a u t o r z y o p a r c ia d la s i e b i e sz u k a ć m u s i e l i w d a ls z e j t r a d y c j i a n i ż e l i d o k o n an ia i p rą d y o s t a t n ic h d e ka d . "M in io n e d w u d z ie s t o le c ie - p i s a ł Wyka - b y ło ja k po tw o rn e o s t r z e ż e n ie : n ie ż a łu je m y , że z a p a d ło b e z p o w ro tn ie i O p a t r z n o ś c i możemy b yć za n ie w d z ię c z n i ja k za l a t a p r z e b y t e w
1 fi
c z y ś ć c u " . M ię d z y w o jn ie b y ło d la n ic h czasem zamętu um ysłow ego, ta r g o w is k ie m k o n k u ru ją c y c h ze sobą s z k ó ł i mód i n t e l e k t u a l n y c h , a r e n ą z w a lc z a ją c y c h s i ę i d e o l o g i i , a prym w i e d l i t u t a j wyznawcy " f i l o z o f i i Ż y c i a " i k o n c e p c ji c z ło w ie k a b io lo g ic z n e g o , z ic h k u
l-tern s k u t e c z n o ś c i m y ś le n ia i w y rz e cz e n ie m s i ę praw dy na rz e c z d z i a ł a n i a . "Au d essu s de la l o i , l e C r e a t e u r a pose l a v i e " - "Po n ad prawem S tw ó rc a p o s t a w ił ż y c i e " , n a p i s a ł M iło s z o w i w d e d y k a c ji s p o tk a n y w 1935 roku na p a ry s k im K o n g re s ie K u l t u r y h i t l e r o w s k i
* 17
p o e ta .
W tym , co p i s a l i o n i sam i - M i c i ń s k i w " P o r t r e c i e K a n t a " , M i ło s z w e s e ja c h " w a r s z a w s k ic h " , Wyka w t r a k t a c i e " Pe ę ym iz m .. . " - s z u k a l i fundamentów t r w a ls z y c h , a n i ż e l i i n s t y n k t e t y c z n y , w a r t o ś c i ugruntow ane w porządku h is t o r y c z n y m , w i ę z i n a ro d o w e j, k o le k t y w i s tycznym " i d e o l o " . W e s e ju "0 r e l i g i j n o ś c i Z d z ie c h o w s k ie g o " , M i ło s z c y t o w a ł w ile ń s k ie g o p r o f e s o r a : "S ta n o w im y małą c z ą s t k ę E u r o py,, z j e j lo s a m i je s te ś m y z w ią z a n i, tymi^ samymi cho ro b am i kom uniz mu i n a c jo n a liz m u z a r a ż e n i i w raz z n ią w z a je m n ie s i ę g r y z ą c , w
18 opętańczym s z a le , n ie id z ie m y l e c z pędzim y w p r z e p a ś ć " . We w spom nianej ju ż w i e l o k r o t n ie przedm owie do a n t o l o g i i z a p y t y w a ł:
“ Czy s łu s z n e j e s t , że t r a g e d i a mego narodu p r z e s ła n ia mi t r a g e d i ę p ow szechną, t r a g e d i ę g lo b u i c y w i l i z a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j ? " . P o s z u k iw a li z asad y to ż s a m o ś c i k u l t u r y e u r o p e j s k i e j w s p o rz e m iędzy p e s y m is ty c z n ą a o p ty m is ty c z n ą k o n c e p c ją c z ło w ie k a , s z u k a l i d la n i e j u z a s a d n ie ń m e ta f iz y c z n y c h , cho ć n i e k o n ie c z n ie , p r z y n a j- n a jm n ie j n ie w s z y s c y , r e l i g i j n y c h . A le c a ł a ta w ie lk a d y s k u s ja , a w ł a ś c i w i e w i e lk a szansa na de b a tę o w yb o rze t r a d y c j i , lo s a c h k u l t u r y i s p o łe c z e ń s tw a , k t ó r ą z a p o c z ą tk o w a ła p ró b a ro z ra c h u n k u z w rz e śn io w ą k lę s k ą , n ie z o s t a ła d okonana. U rw ana, a potem u n ie m o ż liw io n a , eskam otow ana, n ie z n a l a z ł a d a ls z e g o c ią g u . A p r z e c ie ż ro z w o jo w i wypadków t o w a r z y s z y ło p o c z u c ie - n ie m n ie js z e a n i ż e l i to będące u d z ia łe m M iło s z a w W i l n ie roku 1940 - że o to wkraczam y w fa z ę h i s t o r i i , w k t ó r e j ro z s tr z y g n ą s i ę d a ls z e l o s y nasze i E u ro p y . Na dwa t y g o d n ie p rz e d wy buchem w W a rsz a w ie p o w s ta n ia , na w ie ś ć o z b l i ż a j ą c e j s i ę s o w ie c k i e j o f e n s y w ie . Dąbrowska z a n o to w a ła w swoim d z ie n n ik u : " D z iś p rz ed p ołu dn iem u Iw a s z k ie w ic z a . Naiwne p r o j e k t y wobec g ro z y nad c ią g a n ia c a łk ie m in n e j r z e c z y w is t o ś c i n iż t a , k t ó r ą s i ę p rz e w id u -
19
j e " . W dwa d n i p ó ź n ie j Dąbrowska p is z e o " z b l i ż a j ą c e j s i ę do nas t r a g e d i i d z i e j o w e j " .
K lę s k a p o w s ta n ia w a rs z a w s k ie g o , potem dziw ne w y z w o le n ie , a w k ró tc e nowa o k u p a c ja , sp o w od ow ały, że p o w tó r z y ło s i ę - i znowu w
Wyka w " Ż y c i u na n i b y " . “ Oak w t r z y d z ie s t y m d z ie w ią ty m - n o to w a ła w d z ie n n ik a c h 7 s i e r p n i a 1944 roku N ałkow ska - n i k t n ie p r z y j d z ie a n i p r z y l e c i z o d s ie c z ą . Wybuch n a s t ą p i ł za w c z e ś n ie , n ie d o c z e kaw szy z b l i ż e n i a s i ę f r o n t u . D a le c y lu d z ie p o c ią g a ją c y za t e n i t k i czeg oś n ie d o p a t r z y l i , p r z e r a c h o w a li s i ę o t e p a rę d n i. T y s i ą ce d ro b nych m a rio n e te k kona we k r w i, um iera ze św ia d o m o ś cią sw ej k l ę s k i , z b y t e c z n e j c h y b io n e j o f i a r y . " U t r w a la ł y s i ę n a s t r o je k l ę s k i , r o s ł a p r o s t r a c j a i ro z p a c z , u m a c n ia ły s i ę r e s e n ty m e n t y , o b ra z P o l s k i o p u s z c z o n e j, z d ra d z o n e j p rz e z a l i a n t ó w ; n a s t r o j e te p o g ł ę b i ł y s i ę po p o ro z u m ie n iu mo c a r s t w w O a ł c i e , k ie d y m i lio n y "d o b ry c h E u ro p e jc z y k ó w " z o s t a ły s p is a n e na s t r a t y . Te i n a stę p n e z d a r z e n ia z r o d z i ł y f r u s t r a c j ę , p o g ard ę d la Z ach o d u , k t ó r y w y g r a ł w o jn ę , a l e p r z e g r a ł p o k ó j. " J e stem w p ro st z a t r u t a n ie n a w iś c ią i p og ardą d la A n g l i i " - n o to w a ła Dąbrowska 10 lu t e g o w 1944 ro k u . 0 n a s t r o ja c h w kręg u i n t e l e k t u a l i s t ó w w tym w z g lę d z ie w i e l e mówią o g ło s z o n e w 1981 roku w 10 nu merze '‘T w ó r c z o ś c i" l i s t y M iło s z a do W ańkow icza z p ie r w s z e j połow y l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h .
P o w r a c a ją c e na nowo m odele m y ś le n ia w y w ie d z io n e z ro m a n tyc z n e j t r a d y c j i : m it W a rs z a w y - re d u ty Ordona i w ysz yd z a n y p rz e z i n s t a l u j ą c ą s i ę nową w ła d z ę m it A n d e rsa na b ia ły m k o n iu n ie b y ły p r z e k o n u ją c e , a n i na d łu ż s z ą metę s k u te c z n ą a l t e r n a t y w ą d la ro z p a c z y , p o lit y c z n e g o c y n iz m u , w r e s z c ie p o trz e b y z n a l e z i e n i a d la s i e b i e j a k i c h ś p o z ytyw n ych ro z w ią z a ń . N ic w ię c d z iw n e g o , że ra z j e s z c z e z a t r iu m f o w a ło " ż y c i e " . "Ta nowa r z e c z y w is t o ś ć - n o to w a ła 10 lu te g o 1945 N ałko w ska - podpływ a ku mnie i zw olna mnie z a g a r n i a . Naprzód z j a w ie n ie s i ę z Iw a s z k ie w ic z e m - R a fa ło w s k ie g o i Ko- z ik o w s k ie g o , o s t a t n i o r e d a k t o r P u tra m e n t i znany p rz e d w o jn ą Bo r e js z a - o b a j w p o ls k i c h m undurach. Egzotyzm , p o p lą t a n ie ele m e n tów id e o lo g ic z n y c h i n a ro d o w ych , s tą p a s i ę po t e r e n i e pełnym n a j d z iw n ie js z y c h n ie s p o d z ia n e k . P r a s a tu n ie d o c h o d z i, a l e d o s ta ła m p a r ę numerów t y c h p ism . Ta ła g o d n a metoda je d n a k s i ę u trz y m u je z w y ra ź n ą k o n s e k w e n c ją . Te p o c z ą t k i p rz y p o m in a ją tam te z roku o s ie m n a s te g o - budzą t y l e ż z a d z iw ie ń , z a s t r z e ż e ń , n ie p o k o jó w . P e w n ie , że i to u le g n ie z m ia n ie , a l e gdy wówczas b y ło to s t o p n io we z w ij a n i e c h o r ą g ie w e k , tu ro zw ó j p ó jd z ie po l i n i i ic h r o z w i j a n i a . U c z u c ie u l g i n ie z m ie r n e j t r w a , r a d o ś ć , że co ś s i ę r o b i , że lu d z ie są p o t r z e b n i. Te n a jw ię c e j budzące z ły c h uczuć spraw y
zm ienianych p ię ć s e te k sę, ja k s i ę z d a je , po t o , by lu d z i zmusić do u d z ia łu w p ra c y . Wezwanie do a r c h it e k tó w , by odbudowywali W ar szawę, obiecana w tym pomoc Sow ietów . S z k o ły ju ż o t w ie r a ję , o rg a n iz u ję wydawnictwa. To, co n ad cię g a , będzie n a t u r a ln ie bardzo b u rz liw e , bardzo w tu te js z y c h warunkach oporne i tru d n e . A le t o , co było m inęło naprawdę, ten koszmar jednak s i ę s k o ń c z y ł. - Bo re js z a p rop onuje, bym b y ła prezesem k o m is ji do badania zb ro d n i w O św ięcim iu. W Ło d z i p ow staję pism a, j e s t dom z m ieszkaniam i p o n ie m ieckim i d la p is a r z y . Chcę mnie tam zab rać samochodem, a le jestem je s z c z e c h o ra . W z ię li ?W ę z ły życia<$ do ^O drodzenia^. Chcę drukować nowe, p ię tę wydanie >Granicy<£".
Niedawna perspektyw a ty c h , k tó rz y w y r a j u pod okup ację n ie miecką t w o r z y li małe w ysep k i m y ś li i w o ln o ś c i n ie zn ajd ow ała w no wych warunkach d la s ie b ie a z y lu . W zrujnowanym pejzażu umysłowym dyskurs m a rk sisto w sk i b y ł sku teczn y n ie t y lk o w p rac y n iw e la c y jn e j i w o d s ła n ia n iu k u l i s świadom ości "m ie sz cz a ń sk ich in t e le k t u a lis W tó w ". M3akę drogę wybrać by sprawa lu d z k o ś c i s t a ła s i ę równocześ n ie sprawę mego narodu, a sprawa mego narodu sprawę lu d z k o ś c i? ” - z ap ytyw ał M iło sz w 1942 roku (w przedmowie do wspomnianej a n t o lo g i i ) . "Nowa w ia r a " podsuwała odpowiedź na to p y ta n ie .
W okupowanej W arszaw ie i n t e l e k t u a l i ś c i s k a r ż y l i s i ę , że ję z y k "dobrego E u ro p e jc z yk a " s t a ł s ię językiem słabym , skażonym humani tarnym frazesem - śm ieszny, b e z s iln y i n ie d o łę ż n y ja k c a ła Europa poddana p ró b ie przemocy. W k o n f r o n t a c ji z ra c ja m i t o t a l is t ó w m ie li na podorędziu je d y n ie m o ra lis ty c z n y d y sk u rs : brakow ało jęz yk a , k tó ry by b rz m ia ł niczym dźwięk bojowych t r ę b . Marksizm o fe ro w a ł t a k i j ę z y k . . .
N ie z n a jd o w a li również w s p a rc ia , k ie d y r o z g lę d a li s ię po Eu ro p ie w poszukiw aniu i n t e le k t u a ln e j p o c ie c h y , bo n a j s i l n i e j s z y i odnoszęcy po w o jn ie n ajw ię k sze sukcesy k ie ru n e k f i l o z o f i c z n y - e g z y s te n c ja liz m , p rz yn a jm n ie j w w e r s j i f r a n c u s k ie j b y ł - ja k o tym p is a ła Hannah Arendt - przede w szystkim u c ie c z k ę od tru d n o ś c i w sp ółczesn ej f i l o z o f i i w niczego n ie k w e s tio n u ją c e zaangażowanie s ię w a k c ję ; zwrotem od ś w ia ta m y ś li w ś w ia t czynu, ś w ia t p o l it y
-20
k i . B y ł w ię c , z ic h p e rsp e ktyw y, k o lejn ym , je s z c z e jednym triu m fem e n tu z ja stó w " a k c j i b e z p o ś re d n ie j" i " ż y c i a " .
Nie zamierzam o c e n ia ć , czy to p r o s t r a c ja i oportunizm , czy tez dobra w ia r a , k t ó r e j d o jrz e w a n ie p r z y s p ie s z a ły " n a c i s k i tw ard e j
k o n i e c z n o ś c i " , spo w od o w ały, że c i , k t ó r z y p o z o s t a li w k r a ju i tu z d e c y d o w a li s i ę ż y ć i p ra c o w a ć , w y b r a l i j ę z y k , k t ó r y je s z c z e n i e dawno z o s t a ł p rz e z n ic h o d rz u c o n y . A le n i e w ą t p liw ie d o k o n a li a k tu o d e j ś c ia od s i e b i e samych s p rz e d k i l k u z a le d w ie l a t , o d s t ą p i l i od w yznaw anych p rz e k o n a ń . Obok p rz e m ian y A n d r z e je w s k ie g o , " Ż y c ie na
n i b y " K a z im ie rz a W y k i j e s t teg o p rz yk ła d e m może n a jb a r d z i e j wymow nym. N ie ta k j e s t w ażn e, że w form uło w an ych w 1946 roku o cenach
(w r o z d z ia le "D w ie j e s i e n i e " ) p rz y c z y n k l ę s k i w r z e ś n io w e j, p o l s k i e j p o l i t y k i z a g r a n ic z n e j s p rz e d 1939 ro k u , p ak tu R ib b en tro p -M o - ło to w i a n e k s j i ziem p o ls k ic h po 17 w r z e ś n ia , p o w s ta n ia w a rszaw s k ie g o , że w t y c h w s z y s t k ic h k w e s tia c h Wyka b y ł zgodny z m a r k s is to w sk ą h i s t o r i o g r a f i ą i o f i c j a l n ą l i n i ą p o l it y c z n ą (c h o ć n ie na t y l e , ja k s i ę w k r ó tc e o k a z a ło , by k s ią ż k a mogła uk azać s i ę d r u k ie n p rz e z 1956 r o k ie m ). W a ż n ie js z e j e s t t o , że w o c e n ie w i e lu z
t y c h k w e s t i i , ja k ch o ćb y r o z b io r u P o l s k i dokonanego w d n iu 17 w r z e ś n i a . Wyka z a p r z e c z a ł s o b ie , a u t o r o w i " P a m ię t n ik a po k lę s c e " i
t r a k t a t u "Pesym izm a odbudowa c z ło w i e k a " . 2 p o c h o d z ą c e j z 1958 r o ku przedmowy do d ru g ie g o w y d a n ia " Ż y c ia na n i b y " (p o s z e rz o n e g o o r o z d z i a ł y , k t ó r y c h n ie b y ło w w yd a n iu p ie rw sz y m , z 1957 ro k u ,), w i dać, że k s ią ż k a ta b y ła ja k im ś kompromisem i w e s z ły do n i e j zapewne , r o z d z ia ł y z p lan o w n ych p o d czas o k u p a c ji k s ią ż e k , k t ó r e a u t o r z a
m ie r z a ł z a t y t u ło w a ć " Z a g a d n ie n ia p ro p a g a n d y" i "D o ś w ia d c z e n ie E u ro p y " ( e s e j "Pesym izm a odbudowa c z ło w ie k a " b y ł zapewne j e j c z ę ś c i ą ) .
O k o lic z n o ś c i h is t o r y c z n e s p r a w i ł y w i ę c , że re k o n stru o w a n a t u t a j t r a d y c j a m y ś le n ia doby o k u p a c ji n i e z n a la z ła k o n t y n u a c ji na m ia rę z a p o w ie d z i. N ie zaow ocow ała k s ią ż k a m i (z w y ją tk ie m k s i ą ż k i W y k i } . T e k s t y , o k t ó r y c h b y ła tu mowa, z o s t a ł y p rzed ru kow ane w i e le l a t p ó ź n ie j , n ie r z a d k o d o p ie r o w l a t a c h s ie d e m d z ie s ią t y c h i osiem-» d z i e s i ą t y c h , j e ż e l i w o g ó le . I ta k o p a trz o n a przedmową M iło s z a an t o l o g i a " P ie ś ń n i e p o d le g ła " z o s t a ła p rzed ru kow ana d o p ie ro w roku
21
1981 , przedmowa do " X t r a v e r s de d e s a s t r e " M a r it a in a w 1983 ( p r z e z NOWą). Z e s e jó w w a rs z a w s k ic h M iło s z p rz e d ru k o w a ł po la t a c h je d y n i e c z ę ś ć , o k u p a c y jn e l i s t y w y m ie n ia n e z A n d rz e je w sk im pozo s t a j ą n ie d ru k o w a n e . E s e j e w o jen n e n ie o d ż a ło w a n e g o M ic iń s k ie g o wy dane w Rzym ie w 1947 ro k u , w P o ls c e u k a z a ły s i ę w w yd a n iu k s ią ż k o wym d o p ie r o w ro ku 1970. K o re s p o n d e n c ja m iędzy nim a Stempowskim p o z o s ta je n a d a l w a r c h iw a c h obu p i s a r z y /w w ydanych p rz e z "Z n a k "
pism ach M ic iń s k ie g o przedrukow ana z o s t a ła m n ie j w ię c e j je d n a t r z e c ia l i s t ó w M ic iń s k ie g o , j a k t w i e r d z i c ó rk a p is a r z a , p a n i Anna M i- c iń s k a , z k t ó r e j archiw um k o r z y s t a łe m ) .
Ocenzurowany " P a m ię t n ik po k lę s c e " o p u b lik o w a n y z o s t a ł w 1984
22
roku , t r a k t a t "Pesym izm a odbudowa c z ło w ie k a " do t e j p o ry n ie drukowany spoczywa w archiw um Muzeum L i t e r a t u r y . E s e j K r o ń s k ie g o wydrukowano d o p ie ro w roku 1 9 6 0 ^ (in n e t e k s t y z te g o o k re s u s p ł o n ę ły w p o w s ta n iu w a rs z a w s k im ) i p o te m .ju ż go n ie p rz e d ru k o w an o .
24
W ybór z d z ie n n ik a w ojennego Iw a s z k ie w ic z a - w roku 1989 . I ta k d a l e j , i ta k d a l e j . . . I l e te k s tó w te g o ro d z a ju p o z o s ta je b yć może j e s z c z e w ro d z in n y c h i b ib li o t e c z n y c h a r c h iw a c h ? Na p r z y k ła d w i le ń s k ie r ę k o p is y i a r t y k u ł y Ludw ika F ry d e g o ?
O c z y w iś c ie sam w ą te k i p e rs p e k ty w a tu c h a ra k te ry z o w a n a s k r ó towo p o w r ó c iły w k s ią ż k a c h i e s e ja c h p is a n y c h na e m i g r a c j i p rz e z M iło s z a i S te m p o w sk ie g o ; p o w r ó c iły t e ż w k r a j u po ro ku 1956, o d e z w a ły s i ę s iln y m echem w "P ró b a c h ś w ia d e c tw a " Ja n a S t r z e l e c k i e g o , ' a l e w r o z p r o s z e n iu , w dużych o d s tę p a c h w c z a s i e , m a r g in a ln ie , p rz y ro zw aż an iu in n y c h k w e s t i i . S z an sa na d e b a tę i n t e l e k t u a l n ą , na r e w iz j ę t r a d y c j i z o s t a ła u t r a c o n a , a po c z ę ś c i z n is z c z o n a b ezpo w r o t n ie . P r a k ty c z n ie ^ je d y n ą d o stę p n ą t r a d y c j ą i p e rs p e k ty w ą m y ś le n ia s t a ł a s i ę p e rs p e k ty w a p a r t y k u l a r n a , p o ls k o c e n t r y c z n a , a i to w zdeformowanym, ja k ju ż z a z n a c z a łe m , k s z t a ł c i e (w k r a j u , bo spraw a W rz e ś n ia na e m i g r a c j i to osobny te m a t) . W o f i c j a l n e j i n t e r p r e t a c j i , k lę s k a w rze śn io w a b y ła w n i e j p rz e z l a t a k lę s k ą " k a p i t a l i s t y c z n o - o b s z a r n ic z e j P o l s k i " , P o l s k i “ f a s z y s t o w s k ic h rządów e n d e k o - p iłs u d - c z y k ó w ". D eszcze w 1959 roku W ła d y s ła w Gomułka w p rz e m ó w ie n iu z o k a z j i p i ę t n a s t o l e c i a P o l s k i Ludowej t w i e r d z i ł , i ż " n i e u le g a w ą t p li w o ś c i, że P o ls k a mogła k l ę s k i w r z e ś n io w e j u n ik n ą ć " , co b y ło h is to r y c z n y m fa łs z e m , ta k w roku 1959, ja k i w 1939. O c z y w iś c ie od tam tego cz a su i n t e r p r e t a c j e u l e g ł y z m ia n ie i o b ie k t y w iz u j ą c e j k o r e k c ie ,' z w ła s z c z a gdy c h o d z iło o w o jn ę p o ls k o - n ie m ie c k ą . D a le j je d n a k p e rs p e k ty w a b y ła z n a k o m ic ie n i e p e łn a , a od końca l a t
s z e ś ć d z ie s ią t y c h w i n t e r p r e t a c j a c h sym patyków narodowego komunizmu z a t a r c i u u l e g ł nawet k o n te k s t e u r o p e j s k i : w ojn a 1939 roku b y ła p rz e d s ta w ia n a n ie m a l ja k o nasza " p r y w a t n a " w o jn a z N iem cam i. Nad k a rta m i z a p is a n e g o na te n tem at p a p ie r u u n o s i ło s i ę s z y d e rs tw o Ir z y k o w s k ie g o , k t ó r y 22 p a ź d z ie r n ik a 1939 roku z a p i s a ł , że j a k s i ę
z d a j e , e t i o l o g i a t e j k l ę s k i p rz e k ra c z a p o l s k i e m o ż liw o ś c i pojmo w a n ia i z d o ln o ś c i do o d p o w ie d z ia ln o ś c i, i l e p i e j p o c ie s z a ć s i ę , że
to H i t l e r w in ie n a lb o K a s p r z y c k i , a lb o R a y s k i (g e n e r a ło w ie , m in is t e r spraw w o jsko w ych i s z e f l o t n i c t w a ) .
W k r a j u d o p ie r o w o s t a t n im d z i e s i ę c i o l e c i u i d z i ę k i o b ie g o w i n ie z a le ż n e m u p o j a w iła s i ę m o żliw o ść u z u p e łn ie n ia ce n z u ro w a n e j i d efo rm o w anej d o tąd w ie d z y , o d r o b ie n ia w c z ę ś c i s t r a t zadanych h i s t o r y c z n e j ś w ia d o m o ś ci s p o łe c z e ń s tw a . D o p ie ro w o s t a t n i c h la t a c h u k a z a ły s i ę k s i ą ż k i h is t o r y k ó w u k a z u ją c e o b ie k ty w n y o b ra z p o l i t y k i z a g r a n ic z n e j P o l s k i p rz e d w rz e ś n io w e j i p o d rę c z n ik o w e u j ę c i a teg o 25 o k r e s u , n a p is a n e p rz e z p r o f e s j o n a l is t ó w d la o f i c y n n ie z a le ż n y c h . T rz e b a b y ło a u t o r y t e t u n ie z a le ż n y c h a lb o e m ig r a c y jn y c h cz a s o p ism , by na ta k ró żn y sposób eskam otowana w ie d z a o W rz e ś n iu i je g o na s tę p s tw a c h (b o p o c z c iw i a n ty k o m u n iś c i te ż d o ł o ż y l i sw o ją c e g i e ł k ę ) , mogła o ż yć i d o s t a r c z a ć pożywnego pokarmu d la h is t o r y c z n y c h c z y p o l it y c z n y c h p rz e m y ś le ń . S t e f a n K i s i e l e w s k i d o p ie r o na łam ach
"R e s P u b l i k i * w roku 1979 p i s a ł sw ój t e k s t o g e o p o li t y c e , a C ze s ła w M iło s z d o p ie r o t e r a z , gdy p o j a ł t a ń s k i p o rz ąd ek j e s t poddawany w t e j c z ę ś c i E u ro p y w w ą t p liw o ś ć , może n a p i s a ł w " K u l t u r z e " p a r y s k i e j o tym , że we w r z e ś n iu 1939 roku P o ls k a p r z e g r a ła swój l o s na mapie g e o p o lit y c z n y c h r o z s t r z y g n ię ć i po 1945 ro ku mogła i s t n i e ć a lb o w k s z t a ł c i e nadanym j e j i zagwarantowanym p rz e z Z w ią z e k Ra- d z i e c k i , a lb o p r z e s t a ć i s t n i e ć .
D o p ie ro t e r a z p r o f . F r a n c is z e k R yszka p r e z e n t u je ( i może to z r o b i ć ) b u lw e r s u ją c ą g o , j a k p is z e , k s ią ż k ę n ie m ie c k ie g o h is t o r y k a E r n s t a N o lte g o (w yd aną dwa l a t a tem u) pod t y t u łe m " E u r o p e js k a w o j na domowa 1 9 1 7-19 45", k t ó r e j p o d t y t u ł g ł o s i , że c h o d z i o “ narodowy
27 s o c ja liz m i b o ls z e w iz ra " .
R e a su m u ją c : t r a d y c j a i p e rs p e k ty w a l o k a l n a , p o ls k a , o g lą d u w r z e ś n io w e j k l ę s k i , j e j p rz y c z y n i n a s t ę p s t w , z o s t a ła odwojowana
i zrean im o w an a. A tam ta d ru g a ? Rodzima t r a d y c j a e u r o p e js k a i u n i w e r s a ln a ? T a m ta , ja k p i s a ł p o e t a , " w s i ą k ł a w p ia s e k m i l c z e n i a " .
1 K. W yka, Ż y c ie na n ib y . P a m ię tn ik po k lę s c e , Kraków 1984, s . 224. C y t a t p o ch o d z i z " P a m ię t n ik a po k l ę s c e " . O C z. M iło s z , Z a w ik ła n e ś l a d y , "G a z e ta C o d z ie n n a " 1940, nr 51; c y t . z a : C z. M iło s z , P o s z u k iw a n ia . W ybór p u b l i c y s t y k i r o z p r o s z o n e j 1931-1983, o p r a ć . K. P i w n i c k i , W arszawa 1985. W a n t o l o g i i t e j przedrukow ano ró w n ie ż in n e a r t y k u ł y M iło s z a z te g o o k r e s u .
3 C z. M iło s z , Rodzinna: E u r o p a , P a ry ż 1959, s . 172.
4 Cz. M iło s z , L i s t do J a r o s ła w a Iw a s z k ie w ic z a z 28 V 1940 , Archiwum IB L PAN.
X
5 S . O s s o w s k i, D z ie n n ik z l a t 1939-1940. D epozyt z ło ż o n y w Archiwum B i b l i o t e k i W y d z ia łu S o c j o l o g i i UW: "A rchiw um S t a n is ł a w a O s s o w s k ie g o ": D z ie n n ik 1914-1962. ^ K. W yka, j w * , s . 263. 7 K. Ir z y k o w s k i, D z ie n n ik z roku 1939-1940, / w x j K . Ir z y k o w s k i , N o t a t k i z ż y c i a , o b s e rw a c je i m otywy. W arszaw a 1964, s . 359- -360. 8 K. W yka, j w . , s . 227 i 228. g S . O s s o w s k i, j w . , pod d a tę 29 X I 1939. 10 Z . N a łk o w sk a , D z ie n n ik i c z asu w o jn y . W arszaw a 1970, s* 57. 11 K. W yka, Ż y c ie na n i b y , s . 12. 12 C z. M iło s z , C z a s , " K u r i e r W i l e ń s k i " 1940, n r 133; c y t . z a : C z. M iło s z , P o s z u k i w a n i a . . . , s . 27. ^ G. S c h e ty n a , Na zawsze z a m k n ię ty w s o b ie ( Z a p i s k i ze s p o t k a n ia z Wacławem Iw a n iu k ie m ), “ C zas K u l t u r y " 1989', n r 9 /1 0 , s . 72. 14
K o re s p o n d e n c ja Je r z e g o Stem pow skieg o z B o le s ła w e m M ic iń s k im , w p o s ia d a n iu p a n i A . M i c i ń s k i e j .
15 Sz an se e k s p a n s ji k u l t u r a l n e j , "S z tu k a i N a ró d " (g r u d z ie ń 1943 - s ty c z e ń 1 9 4 4 ), n r 14/15.
16
K. W yka, Pesymizm a odbudowa c z ło w ie k a . D ep o zyt z ło ż o n y w B i b l i o t e c e Muzeum L i t e r a t u r y w W a rs z a w ie (A rch iw u m a k c j i " W i s ł a " Z b ig n ie w a M it z n e r a ) .
(1 9 4 2 ), Archiwum B i b l i o t e k i Muzeum L i t e r a t u r y w W a r s z a w ie . 18
C z. M iło s z , R e l i g i j n o ś ć Z d z ie c h o w s k ie g o , / w x j C z. M iło s z , P ry w a tn e o b o w ią z k i, P a ry ż 1974, s . 242. E s e j n a p is a n y w okupowanej W a r s z a w ie , j a k zaznacza M iło s z "w p o cz ątk u 1943 ro k u ” (ta m ż e , s .
217) . 19
M. D ąb ro w ska, D z ie n n ik i , t . 2 , W arszaw a 1988, s . 439. Z a p is z 14 l i p c a 1944.
20
H. A r e n d t , M ię d z y czasem m inionym a p rz y s z ły m ("przedmowa do k s i ą ż k i "B e tw e e n P a s t and F u t u r e " , 1 9 6 1 ), tłu m . 0 . Kempka, "W ię ź "
1983, n r 2.
C z. M iło s z , P ie ś ń n ie p o d le g ła (1 9 4 2 ). R e p r in t e d by M ic h ig a n S l a v i c P u b l i c a t i o n s , U n i v e r s i t y o f M ic h ig a n , 1981. W P o ls c e p rz e d mowa przed ru kow ana z o s t a ła j e s i e n i ę 1981 p rz e z "T y g o d n ik Po w szech n y " .
22
Fra g m e n ty u s u n ię t e p rz e z c e n z u rę o p u b lik o w an o n a s t ę p n ie w "A lm anachu H um anistycznym " ( n r 1 - 2 ), ukazującym s i ę od 1986 roku w o b ie g u n ie z a le ż n y m .
23
E s e j "Faszyzm a t r a d y c j a e u r o p e js k a " drukow any b y ł w k s i ą ż ce T . K ro ń s k ie g o "R o z w a ż a n ia w o kó ł H e g l a " , W arszaw a 1960. Wspom n ia n y w c z e ś n ie j e s e j S . O sso w skieg o " Z n a s t r o jó w m a n ic h e js k ic h " z n a l a z ł s i ę w I I I to m ie je g o " D z i e ł " z a ty tu ło w a n y m " Z z a g a d n ie ń p s y c h o l o g ii s p o łe c z n e j " . W arszawa 1967, a w c z e ś n i e j , w r . 1958, p rz e d ru k o w a ł go " P r z e g lą d K u l t u r a l n y " \ n r 3 3 1 ). ^ " D z ie n n ik w rz e ś n io w y i o k u p a c y jn y " Iw a s z k ie w ic z a (w y b ra n e
fra g m e n ty ) o p u b lik o w a ły " R e g io n y * 1989, n r 2. 3 e s t to o b s z e r n ie js z y w yb ó r a n i ż e l i drukow any w r . 1969 w " M ie s ię c z n ik u L i t e r a c k i m " .
24 P o r . A. C h o jn o w s k i, Chłodnym o kiem , "R e s P u b l i c a " 1989, n r 1, 25 S . K i s i e l e w s k i , Czy g e o p o lit y k a s t r a c i ł a z n a c z e n ie , "R e s P u b l ic a " 1989, n r 1; C z . M iło s z , K s a w e ry , Oane i i n n i , " K u l t u r a " ( P a r y ż ) 1989, n r 7 /8 . ^ P o r . "O d ra " 1989, n r 9 .
