Młynarstwo regionu szadkowskiego i jego rozwój do I wojny światowej

(1)

Lamprecht

Młynarstwo regionu szadkowskiego i

jego rozwój do I wojny światowej

Biuletyn Szadkowski 5, 67-97

(2)

Radosław Kucharski*

Mariusz Lamprecht”

MŁYNARSTWO REGIONU SZADKOWSKIEGO I JEGO

ROZW ÓJ DO I WOJNY ŚWIATOWEJ1

Wprowadzenie

Początki młynarstwa*

1 2 w Polsce datują się na okres

średniowiecza, kiedy zaczyna być wypierane chałupnicze

przetwórstwo zbóż, wykorzystujące prymitywne żarna i stępy

poruszane siłą ludzkich mięśni. Nowo powstające zakłady

młynarskie,

w

przeciwieństwie

do

przydomowych

czy

gospodarskich warsztatów przemiałowych, cechowało istnienie

wyodrębnionych obiektów przeznaczonych tylko pod działalność

młynarską a często także innych obiektów towarzyszących, które

razem tworzyły osady młyńskie.3 Osady te stanowiły istotne punkty

obsługi

miejscowej

ludności,

wpływając

także

na

zagospodarowanie przestrzeni. Konsekwencją zakładania osad

młyńskich była m. in. budowa obiektów hydrotechnicznych w

Radosław Kucharski jest studentem Katedry Zagospodarowania Środowiska i

Polityki Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego, autorem pracy magisterskiej pt.

Młyny jako element zagospodarowania regionu szadkowskiego

, wykonanej w 2005

r. pod kierunkiem prof. Dr. hab. T. Marszała.

** Mariusz Lamprecht jest asystentem w Katedrze Zagospodarowania Środowiska i

Polityki Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego.

1 Późniejsze dzieje młynarstwa regionu szadkowskiego zostaną zaprezentowane w

kolejnym numerze “Biuletynu Szadkowskiego”. Z uwagi na niezakończone prace

badawcze informacje zawarte w tym artykule mogą ulec niewielkiej korekcie.

W niniejszym opracowaniu wykorzystano wiadomości zebrane w trakcie badań

terenowych oraz fragmenty pracy magisterskiej R. Kucharskiego.

2 W prezentowanym artykule młynarstwo rozumiane jest jako przerób ziarna zbóż

na mąkę, kaszę i inne produkty spożywcze w młynach zbożowych, wiatrakach

młyńskich, kaszarniach (

Encyklopedia popularna

PWN, Warszawa 1999).

3 W dalszej części artykułu dla terenów zajętych przez młyny stosuje się kilka

terminów: młyniska (tereny młynów wodnych), wiatraczyska (tereny młynów

wietrznych) oraz działki młyńskie (w szczególności w odniesieniu do młynów

współczesnych).

(3)

sąsiedztwie młynów wodnych, budowa bądź poprawa jakości dróg

dojazdowych, a także pojawienie się nowych akcentów w

krajobrazie, zwłaszcza w postaci wiatraków.

Początkowa działalność młynarska, kiedy do napędu maszyn

wykorzystywano wyłącznie siły przyrody, opierała się na trzech

źródłach energii, a w konsekwencji na trzech kategoriach młynów.

Były to młyny napędzane energią wody, wiatraki napędzane siłą

wiatru oraz młyny, w których głównym źródłem energii była siła

zwierząt pociągowych. K ^dy rodzaj energii posiadał swoje wady i

zalety, decydując o zróżnicowanym rozwoju młynarstwa w różnych

warunkach środowiska geograficznego. Siła wiatru uzależniona od

warunków klimatycznych cechuje się znaczną nieregularnością i

poza okresami wzmożonej aktywności frontów atmosferycznych

stanowi często niestabilne źródło energii.4 Korzyści, jakie dostarcza

energia wodna to, podobnie jak w przypadku wiatru, przede

wszystkim niewyczerpane źródło darmowej energii, o względnej

stabilności (poza okresami niżówek oraz zlodzenia rzek) oferujące

ponadto możliwość magazynowania energii (poprzez spiętrzanie

wody). Rzeka musi jednak zapewniać wystarczającą ilość wody do

napędu urządzeń młyńskich.5 Podstawowymi zaletami energii

zwierząt pociągowych jest uniezależnienie od wspomnianych

czynników przyrodniczych, skutkujące możliwością zachowania

ciągłości produkcji w warunkach niesprzyjających młynarstwu

4 Młyny wietrzne nie pracowały przez cały rok z dwóch powodów: po pierwsze,

młynarze zaczynali pracę po żniwach, kiedy zboże było już wymłócone i

wysuszone; po drugie, wiatraki najbardziej wydajne były w okresie jesienno-

zimowym, gdyż w tym czasie najbardziej uaktywniają się niże atmosferyczne

wędrujące znad Atlantyku i wiatr jest silniejszy.

5 Warto tu nadmienić, iż wodę, jako źródło energii, wykorzystywano powszechnie,

nie tylko w przetwórstwie zbóż. Korzyści z wynalezienia młyna wodnego odniosły

m. in.: przemysł tekstylny (konopny, bawełniany i jedwabniczy), przemysł

papierniczy, w którym w XIII w. dzięki młynom wodnym dokonał się znaczny

postęp, przemysł metalurgiczny (kuźnie) oraz przemysł drzewny (tartaki). Jednym

z największych kroków naprzód w rozwoju koła młyńskiego była zamiana ruchu

obrotowego na ruch posuwisto-zwrotny, dzięki poruszanym przez wał napędowy

krzywkom unoszącym ciężary, które po uwolnieniu ponownie opadały mogąc

miażdżyć, zgniatać i mieszać surowiec. Młyny, stwarzając optymalne warunki

rozwoju rzemiosła, stały się motorem pierwszej fazy uprzemysłowienia, która w

wiekach XVII i XVIII w jeszcze większym stopniu opierała się na energii wodnej,

dzięki zwiększeniu liczby i rozmiarów kół.

(4)

wodnemu lub wietrznemu, oraz mobilność, tj. możliwość zmiany

miejsca wraz z przemieszczaniem zwierząt pociągowych. Energia

ta ma jednak istotną wadę, jaką jest konieczność zapewnienia

pokarmu zwierzętom, co można porównać z koniecznością

ładowania „akumulatorów”.

Rozwój określonego rodzaju młynarstwa (pomijając czynniki

pozaprzyrodnicze, takie jak poziom rozwoju technologicznego,

społeczno-gospodarczego, tradycje działalności młynarskiej czy

zapotrzebowanie na produkty zbożowe) był w przeszłości

uzależniony przede wszystkim od warunków przyrodniczych,

panujących na danym obszarze. Uogólniając: warunki wietrzne (na

które pośrednio ma też wpływ konfiguracja terenu) oraz warunki

hydrograficzne decydowały o rozwoju i skali młynarstwa, opartego

na sile wiatru, wody bądź sile pociągowej zwierząt.

Kolejne etapy rozwoju młynarstwa związane były z

wykorzystywaniem nowych - uniezależniających od czynników

przyrodniczych - źródeł energii: maszyny parowej, wprowadzonej

w drugiej połowie XIX w., następnie silnika spalinowego oraz od

XX w. silnika elektrycznego.

Wstępna inwentaryzacja młynów okolic Szadku wykazała, iż

młyny wszystkich wymienionych rodzajów funkcjonowały na

terenie regionu szadkowskiego, a dominującym źródłem energii dla

działalności młynarskiej była energia wód płynących. Fakt ten stał

się podstawą delimitacji obszaru badai w oparciu o kryteria

hydrograficzne. W dalszej części artykułu region szadkowski

rozumiany będzie jako obszar wyznaczony przede wszystkim przez

doliny: Pichny (określanej też w literaturze jako Brodnia), Pichny z

Szadkowic, Pisi, Neru oraz dolinę Pisy.6 Granicę południową w

dużej części wyznaczają: granica administracyjna Zduńskiej Woli

oraz linia wododziału III rzędu, oddzielającego dopływy Neru i

Pichny od dopływów Grabii (rys. 1). Grabia, historycznie znacznie

bardziej związana z ziemią łaską niż szadkowską, została

wyłączona z obszaru badań W badaniach uwzględnione zostały

młyny położone zarówno na prawym, jak i lewym brzegu rzek

stanowiących granicę regionu.

6 W artykule przyjęto nazewnictwo rzek za Podziałem hydrograficznym Polski, Warszawa 1980.

(5)

Istotne jest także, iż wyznaczony w ten sposób region spajają

więzi historyczne, uwarunkowane wielowiekowymi podziałami

administracyjnymi. Zakreślony obszar przez kilkaset lat wchodził w

skład dawnego powiatu szadkowskiego, istniejącego od końca

XIV w. do okresu rozbiorów7, aby później w latach 1815-1842

wraz z powiatem sieradzkim tworzyć obwód sieradzki8. Warto też

zwrócić uwagę, że wyznaczona wzdłuż Neru, północna granica

regionu nawiązuje do bardzo trwałej, bo funkcjonującej przez wiele

wieków, granicy rozdzielającej dawne województwa sieradzkie i

łęczyckie. Na tle współczesnych podziałów administracyjnych

badany obszar położony jest w zachodniej części województwa

łódzkiego, u zbiegu granic czterech powiatów: zduńskowolskiego,

łaskiego, poddębickiego i sieradzkiego. Trzon regionu stanowi

gmina Szadek9, jego peryferia tworzą fragmenty gmin Zduńska

Wola, Łask, Wodzierady, Zadzim oraz Poddębice (rys. 2).10

Typy młynów i wiatraków funkcjonujących na ziemiach

regionu szadkowskiego

Zasady

działania młynów

wodnych

od

wczesnego

średniowiecza aż do połowy XIX w. niewiele się zmieniły. Przez

cały ten okres obowiązywała zasada, że jeden mechanizm

napędowy (koło wodne) poruszał jeden mechanizm roboczy, tzn.

złożenie kamieni młyńskich lub stępę11. 7

8

9

1

0

1

7 Zob. S. M. Zajączkowski, Wieś sieradzka w XII-XVI w., [w:] Szkice z dziejów sieradzkiego, red. J. Smiałowski, PWN, Łódź 1977.

8 J. Smiałowski, Przemiany gospodarcze w rolnictwie, rozwój miast i przemysłu w latach zaborów, [w: ] Szkice z dziejów ...

9 Badaniami objęto wszystkie miejscowości gminy Szadek Należy jednak zaznaczyć, że fragmenty sołectw: Boczki, Borki Prusinowskie oraz Reduchów, położonych na lewym brzegu Pichny, znalazły się poza wyznaczonym regionem szadkowskim.

10 Na obszarze badał znalazło się także młynisko należące do sołectwa Rożdżały w gminie Warta.

11 Stępy (zwane także moździerzem kaszarskim) składały się zazwyczaj z kamiennej misy lub wydrążonego drewnianego kloca oraz tłuczka, czyli stępora (podłużnego kamienia lub drewnianej pałki) i służyły do obłuskiwania lub śrutowania ziarna. H. Wesołowska, Młynarstwo wiejskie Opolszczyzny odXVIII do X X w , Opole 1969.

(6)

N a b a d a n y m o b sz a rz e w y stę p o w a ły m ły n y 1 -kołow e, w y ją tk ie m od tej re g u ły b y ł 2 -k o ło w y m ły n w P ile k o ło R a le w ic (tak i n a p ę d p o sia d a ł do 1912 r.).

M ły n y re g io n u Szadkow skiego a ż do o k resu m ię d z y w o je n n e g o b y ły n a p ę d z a n e za ró w n o k o łam i p o d się b ie rn y m i, ja k i n a d się b ie rn y m i (rys. 3). K o ła te ró ż n ią się p rz e d e w sz y stk im w y d a jn o ś c ią K o ło w o d n e p o d się b ie rn e (w y k o rz y stu ją c e g łó w n ie en e rg ię k in e ty c z n ą w o d y ) m o n to w a n e b y ło n a d k o ry te m rzek i w ta k i sp o só b , ab y n u rt p rz e p ły w a ją ce j w o d y u d e rz a ł w je g o ło p atk i o d sp o d u , n a d a ją c m u p rz e z to ru c h ob ro to w y . W y d a jn o ść k ó ł teg o ty p u b y ła n is k a ok. 22% . K o ła n a się b ie rn e (w y k o rz y stu ją c e g łó w n ie en e rg ię p o te n c ja ln ą w o d y ) p o ru s z a się d zięk i sp iętrzo n ej w o d z ie d o p ro w ad zan ej n a je g o ło p a ty o d góry. C h a ra k te ry z u je się w ię k s z ą w y d a jn o ś c ią ok. 6 0 % , p o n ie w a ż sp ię trz o n a w o d a , sp ad ając sw o b o d n ie, p o sia d a w ię k s z ą en erg ię. B y ło to je d n a k ro z w ią z a n ie w y m a g a ją c e b u d o w y u rz ą d z e ń p ię trz ą c y ch i k o rz y stn e g o u k ład u teren u . N ie k ie d y sto so w a n o te ż k o ła śró d się b ie rn e (w y k o rz y stu ją c e en e rg ię p o te n c ja ln ą i k in e ty c z n ą w o d y ), w k tó ry c h w o d a u d e rz a w k o ło w p o ło w ie je g o średnicy.

A - koło podsiębierne, B - koło nasiębierne

Rys. 3. Schemat działania koła podsiębiernego i nasiębiernego

Źródło

: opracowanie własne

X IV -w ie c z n e m ły n y w o d n e , ch o ć n ie w s p o m in a ją o ty m h isto ry c z n e zap isy , m u sia ły b y ć n a p ę d z a n e p o je d y n c z y m i k o łam i n a jsta rsz e g o ty p u , czyli k o ła m i p o d się b ie rn y m i (w a ln y m i), g d y ż u w a ż a się, że zn a c z n ie w y d a jn ie jsz e k o ła n a się b ie rn e zaczęto

(7)

wprowadzać do młynów polskich począwszy od XV w.12 Warto w

tym miejscu przytoczyć przypuszczenie S. Trawkowskiego13, który

uw ^a, że przed pojawieniem się tradycyjnych kół wertykalnych

mogły

istnieć młynki

napędzane

kołami horyzontalnymi,

funkcjonującymi na podobnej zasadzie co znacznie późniuejsze

turbiny (rys. 4).

A - młyn napędzany kołem wodnym, B - młyn napędzany turbiną Rys. 4. Schemat funkcjonowania mechanizmu transmisyjnego młyna

napędzanego kołem wodnym (położenie wertykalne) oraz turbiną (położenie horyzontalne)

Źródło

: opracowanie własne na podstawie A. Ruszkowski,

Młyny wodne

województwa sieradzkiego,

„Na sieradzkich szlakach” 1991, nr 2.

M. Francie14 z kolei zwraca uwagę, że poza młynami o

stałych fundamentach w Polsce występowały także młyny łodne

(pływające) niekiedy określane mianem „bżdzieli” (rys. 5). Często

młyny łodne były instalowane na zakotwiczonych łodziach i

łączone po kilka obok siebie. Należy jednak zaznaczyć, że

konstruowano je zazwyczaj na rzekach spławnych, dlatego też

jedyną rzeką spełniającą powyższy warunek na badanym obszarze

mogła być Warta.

12 r r

Zob. E. Dembińska, Przetwórstwo zboża w Polsce średniowiecznej (X—XIV w.), Wrocław 1973.

13

S. Trawkowski, Młyny wodne w Polsce w XII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1959, R. VII, nr 1.

14 M. Francie, Technika młynów wodnych w Polsce w XVI i XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1954, R. II, nr 1-2.

(8)

Przełomowe

dla

rozwoju

młynarstwa

okazało

się

skonstruowanie w 1849 r. przez J. B. Francisa we Francji turbiny

wodnej, znacznie wydajniejszej od kół i co bardzo istotne nie

zamarzającej zimą15. W Polsce turbiny wodne typu Francisa były

instalowane w młynach począwszy od XX w. z wyraźnym

nasileniem w latach dwudziestych. W regionie szadkowskim taki

napęd otrzymały młyny w Małyniu, Szadkowicach, Pile koło

Ralewic (1912 r.), Kwiatkowicach, Rudzie Jeżewskiej, Starym

Pudłowie (ok. 1910 r.), Starym Pudłowie (Zofijówce), Piotrowie,

Boczkach (majątek), Zamłyniu, Przyrownicy i Piorunowie. Z

reguły w modernizowanych młynach wodnych wprowadzano także

mlewniki walcowe w miejsce złożeń kamieni młyńskich, które

przeważnie pozostawiano, choć już nie do produkcji mąki, ale do

wyrobu śruty lub kaszy.

Rys. 5. Młyn pływający

Źródło

: opracowanie własne.

Wiatraki to najstarsze silniki wiatrowe, przetwarzające

energię wiatru na energię kinetyczną w ruchu obrotowym. Cechą

wyróżniającą młyny wietrzne o najstarszym obrotowym typie

konstrukcyjnym był tzw. kozioł, czyli potężny słup nośny

(sztember), który stanowił oś symetrii oraz główną podporę

wiatraka, na nim też obracał się cały budynek młyna. Pozostałe dwa

typy wiatraków, których nie stosowano w regionie szadkowskim, to

tzw. paltrak (wiatrak rolkowy), również obracający się wokół

własnej osi w całości, lecz już nie na koźle, a na specjalnych

(9)

ro lk a c h p o m e ta lo w y m o k rę g u (k ręży n ie) u m ie sz c z o n y m w fu n d a m e n c ie m ły n a, o raz tzw . h o le n d e r (w ia tra k w ie ż o w y ), m ły n z a ró w n o d re w n ia n y , j a k i m u ro w a n y , p o sia d a ją c y s ta łą k o n stru k c ję , k tó re g o czę ść o b ro to w ą stan o w i je d y n ie c z a sz a w ia tra k a w ra z z w a łe m sk rz y d ło w y m (rys. 6).

A - wiatrak „koźlak”, B - wiatrak „holenderski”, C - wiatrak „paltrak” (zakreskowane zostały części obrotowe)

Rys. 6. Główne typy wiatraków obrotowych Źródło', opracowanie własne

C h a ra k te ry sty c zn y d la S ierad zk ieg o , w ty m i d la p re z e n to w a n eg o o b sz a ru je s t fa k t b u d o w y w y łą c z n ie je d n e g o sp o śró d trz e c h p o d sta w o w y c h ty p ó w w iatrak ó w . Z d ostępnej literatu ry , a p rz e d e w sz y stk im in fo rm a c ji u s tn y c h i b e z p o śre d n ic h o b se rw a c ji w te re n ie w y n ik a , że w sz y stk ie w ia tra k i re g io n u szad k o w sk ie g o b y ły tzw . k o źlak am i.

P rz y c z y n ą k o n stru o w a n ia w y łą c z n ie k o ź la k ó w b y ła k ilk u s e tle tn ia 16 tradycj a i p o w sz e c h n a w śró d m iej sco w y ch m ły n a rz y u m ie ję tn o ść o b słu g i te g o ty p u w ia tra k a , a p o n a d to p rz e k a z y w a n a z p o k o le n ia n a p o k o le n ie w ie d z a w śró d b u d o w n ic z y c h m ły n ó w w ie trzn y ch . B ra k w ś ró d w ia tra k ó w m ły n ó w n o w szej g e n e ra c ji, np. ty p u h o le n d e rsk ie g o , m o ż e św ia d c z y ć o z a p ó ź n ie n ia c h te c h n o lo g ic z n y c h te g o o b szaru , c h o ć z drugiej strony o b ie k ty ta k ie b y ły w p rz e c iw ie ń stw ie do P o m o rz a czy K u ja w zu p e łn ie ob ce k u ltu ro w o ty m ziem io m . P o za ty m k o n stru k c ja

16 Konstrukcja wiatraków - koźlaków utrzymała się praktycznie bez zmian od XIV w. aż po XX w. (E. Dąmbska, Budownictwo i architektura młynów wietrznych w Polsce, Kraków 1966).

(10)

kozłowa wymagała znacznie mniejszych nakładów finansowych niż

budowa „holendra”. Jak już wspomniano największy rozkwit

budownictwa wiatracznego miał miejsce w drugiej połowie

XIX w., czyli w czasie zaborów. E. Dąmbska17 zwraca uwagę, że

dla części polskich chłopów w tym czasie „holender” stał się

symbolem germanizacji kraju, a w szczególności wsi i jako taki w

przekonaniu większości młynarzy, liczących się z opinią społeczną

nie

zasługiwał

na

rozpowszechnienie.

Jedynie

bodziec

ekonomiczny decydował o adaptacji niektórych rozwiązał w celu

usprawnienia procesu produkcyjnego w młynach starego typu. Na

tej bazie powstał wiatrak rolkowy (paltrak), jako XIX-wieczny typ

pośredni młyna wietrznego, jednak na informacje o istnieniu w

regionie szadkowskim młynów tego typu nie natrafiono.

Początek rewolucji przemysłowej w młynarstwie przynosi

zmiany

w

technice

napędowej

i

przerobowej.

Poza

przebudowywaniem młynów kołowych na wodny

system

turbinowy Francisa oraz zastępowaniem złożeń kamieni młyńskich

przez stalowe mlewniki walcowe, zasadnicze znaczenie miało

wprowadzenie do napędu urządzeń młyńskich maszyny parowej.

W. Puś18 zwraca jednak uwagę na powolny rozwój młynarstwa w

Królestwie Polskim, o czym decydowała, szczególnie na początku

XX w., konkurencja taniej mąki rosyjskiej. W tej sytuacji

większość młynów rodzimych produkowała mąkę głównie dla

ludności wiejskiej. Pierwsze duże, nowoczesne młyny o

zwielokrotnionym przemiale

tzw.

amerykańskie,

zaczynają

powstawać w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX w. Młyny

tego typu mogły posiadać zasilanie turbinowe na wiele par

mlewników lub silniki parowe. Zakłady takie powstawały

zazwyczaj w dużych miastach lub na ich zapleczu, stąd nie

pojawiły się na badanym terenie.

Pierwszym młynem w regionie szadkowskim i jednym z

najwcześniejszych w sieradzkiem, który otrzymał silnik parowy,

był dawny młyn wodny w Szadkowicach (ul. Widawska), położony

tuż przy granicy z Szadkiem. Wiadomo na pewno, że mielił on przy

użyciu pary wodnej już w latach dziewięćdziesiątych XIX w., gdyż

17 ~ lamze.

(11)

w 1896 r., ja k o p a ro w y z o sta ł za lic z o n y do z n a c z n ie js z y c h m ły n ó w w S ie ra d z k ie m (fot. 1.)19.

Fot. 1. M łyn w Szadku przy ul .Widawskiej Źródło: fotografia autora.

D u ż e z n a c z en ie zy sk a ł w o k resie m ię d z y w o je n n y m , w y b u d o w a n y p o m ię d z y 1924 a 1931 r. tzw . m ły n u d z ia ło w y (lub sp ó łk o w y ) w S zad k u (ul. N o w e M ia sto ), k tó ry ta k ż e z o stał w y p o sa ż o n y w n a p ę d p arow y. N ie c o w c z e śn ie j, b o n a p o c z ą tk u X X w. lo k o m o b ila p a ro w a b y ła ta k ż e d o d a tk o w y m ź ró d łe m en erg ii w w ie jsk im m ły n ie w o d n y m w L e śn ic y 20.

In n y m ro d z a je m siln ik ó w sto so w a n y c h w m ły n a c h je s z c z e p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą b y ły m o to ry sp alin o w e. W 1909 r. do m ły n a n a p ę d z a n eg o k o łe m w o d n y m w R z e c z y c y za m o n to w a n o , sto so w a n y ta k ż e w c iąg n ik ach , siln ik d ie slo w sk i ty p u L an z B u lld o g g e 21. P r z e w o d n ik p o G u b e rn i K a lisk ie j z 1912 r. w y m ie n ia w śró d m ły n ó w o ch a ra k te rz e p rz em y sło w y m , m ły n tu rb in o w o - m o to ro w y w P io tro w ie.

19 J. Śmiałowski podaje za Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Łodzi. 20 Informacja udzielona przez p. Podębskiego, jednego z mieszkańców Leśnicy, którego ojciec był maszynistą we wspomnianym młynie.

21

(12)

Najstarsze młyny regionu Szadkowskiego

N a jsta rsz y m i zak ła d a m i m ły n a rsk im i n a o b szarze P o lsk i b y ły m ły n y w o d n e , k tó re p o ja w iły się z n a czn ie w cześn iej n iż w ia tra k i, b o ju ż w p ierw szej p o ło w ie X II w .22 E. D e m b iń sk a 23 z w ra c a je d n a k u w ag ę, że w ty m czasie m ły n y s ą raczej n ieliczn e - o ich u p o w sz e c h n ie n iu m o ż e m y m ó w ić d o p ie ro w X III w . i p o c z ą tk o w o g łó w n ie w d o b ra c h k o śc ie ln y c h . T e o rię t ą p o tw ie rd z a ją X IV - w ie c z n e w z m ia n k i o m ły n a c h w o d n y c h z re g io n u sz a d k o w sk ieg o , b ę d ą c y c h w ła s n o ś c ią b ą d ź sta n o w ią c y c h u d z ia ły k o ścio ła.

R o z p o w sz e c h n ie n ie m ły n ó w w X III w . o b jęło w szy stk ie d z ieln ice k ra ju n ie m a l je d n o c z e śn ie . T ru d n o u sta lić d o k ła d n ą datę p o ja w ie n ia się p ie rw sz y c h m ły n ó w w o d n y c h w reg io n ie szad k o w sk im . M o ż n a p rz y p u sz c z ać , że n a jd a w n ie jsz e z n ic h m u sia ły ta k ż e istn ie ć w w ie k u X III. Ś w ia d c z y ć o ty m m o że sta ra m e try k a lo k a c y jn a S zad k u (sp rzed 1295 r.), k tó ry m ó g ł o trz y m a ć p ra w a m ie jsk ie m ię d z y 1247 a 1255 r., a w ie le p rz e sła n e k p rz e m a w ia z a ty m , iż j u ż p o d k o n ie c X I w . istn ia ł tu d w ó r i k o śc ió ł św . Id z ie g o 24. W ia d o m o , że w ra z z lo k a c ją m ie js k ą a n ie rz a d k o i p rz e d n i ą o sa d y o trz y m y w a ły p rzy w ilej b u d o w y m ły n ó w . W z a c h o w a n y ch a k ta c h d la p o b lisk ic h m ia s t W a rty (1 2 5 5 ) i L u to m ie rsk a 25 (1 2 7 4 r.) j e s t m o w a o z a sa d ź c a c h - so łty sach , k tó rz y o trz y m a li p o z w o le n ia n a w y b u d o w a n ie m ły n ó w , a w p rz y p a d k u te g o d ru g ie g o m ia s ta ta k ż e n a p o łó w ryb w o k ó ł m ły n a. N ie inaczej m u sia ło te ż b y ć w p rz y p a d k u S zad k u , d la k tó reg o d o k u m e n t lo k a c y jn y za g in ą ł, tru d n o te ż w y o b ra z ić so b ie fu n k c jo n o w a n ie m ia s ta i zasp o k a ja n ie p o d sta w o w y c h p o trz e b ż y w ie n io w y c h je g o m ie sz k a ń c ó w b e z fu n k c jo n o w a n ia m ły n a zb o żo w eg o . N ie w y k lu c z o n e ta k ż e , że p ie rw sz e m ły n y m o g ły u le c z n isz c z e n iu w p o ż o d z e n a ja z d u k rz y ż a c k ieg o w 1331 r., k tó ry sp u sto sz y ł W ie lk o p o lsk ę , nie o sz c z ę d z ają c ta k ż e S zadku.

D o d z isie jsz y c h c z a só w z a c h o w a ły się za p isy o co n ajm niej 14 m ły n a c h fu n k c jo n u ją c y c h p rz e d X IX w . w reg io n ie sz a d k o w sk im (rys. 7). P ie rw sz y zap is o m ły n ie w o d n y m

22 S. Trawkowski, op. cit. 23 E. Dembi

ń

ska, op. cit. 24

T. Marszał, Szadek. Monografia miasta, Szadek 1995

(13)

znajdującym się na badanym obszarze pochodzi z 1378 r. i dotyczy

Starego Miasta (Stary Szadek) zwanego także Podgórzem

(właściwą jego część zajmuje obecnie cmentarz i kościół

św. Idziego). W roku tym Mikołaj, wojski sieradzki wystawił w

swoich posiadłościach młyn i wykopał sadzawkę26. Młyn ten dość

szybko musiał stać się własnością kościelną, bo wiadomo, że

wkrótce po uruchomieniu objął go w wyniku zamiany Jan Kmita,

starosta sieradzki, oddając w zamian kościołowi rolę Studzieniec z

lasem Ogrozin (zapewne dzisiejszy Ogrodzim) i zezwalając na

budowę młyna w nowych posiadłościach27. Wzmianka z 1383 r.,

stanowiąca o najdawniejszym upos^eniu kościoła wspomina o

młynie, nie precyzuje jednak jego umiejscowienia. Dokument ten

informuje o Drogoszu, staroście sieradzkim, który w obecności m.

in. Pełki, wójta szadkowskiego, potwierdził darowiznę części

młyna na rzecz kościoła NMP (w Szadku), dokonaną przez

mieszczanina Jaśka (przypuszczalnie może chodzić o jeden z

dwóch wymienionych wcześniej młynów)28.

Nowy i zupełnie odmienny etap w młynarstwie szadkowskim

przynosi początek XV w., kiedy w 1405 r. podjęto decyzję o

budowie w Szadku królewskiego, słodowego młyna kieratowego.29

Wówczas Władysław z Gorczkowa, kasztelan żarnowski i starosta

sieradzki, stwierdzając, iż w okolicach Szadku brakuje młynów

słodowych, polecił Pawłowi zwanemu „Schumlja” wybudować

młyn koński, z zastrzeżeniem dwóch miar słodu dla zamku, a

trzeciej dla młyna.30 Dla zamku ponadto miały być przekazywane z

dochodu dwa denary, podczas gdy trzeci należał się młynarzowi, w

takim samym stosunku miały być dostarczane konie do pracy31.

26 A.J. Parczewski, Monografja Szadku, Warszawa 1870. 27 ~

lam ze. 28 ~

lam ze.

29 Źródłem energii młynów kieratowych, zwanych inaczej młynami maneżowymi była siła pociągowa zwierząt, najczęściej wołów, koni lub osłów.

30

Młyny słodowe miały za zadanie wytwarzanie słodu, tj. rozdrabniania skiełkowanych i wysuszonych ziaren zbóż (głównie j ęczmienia), podstawowego surowca w piwowarstwie.

31 - lam ze.

(14)

L o k a liz a c ja m ły n a sp ec ja liz u ją ce g o się w w y tw a rz a n iu słodu b ro w a rn ic z eg o b y ła p o d y k to w a n a p rę ż n ie ro zw ija ją c y m i się w a rz e ln ia m i p iw a w S zadku. B ro w a ry m ie jsk ie p o trz e b o w a ły z n a c z n y ch ilo ści sło d u do p ro d u k c ji p iw a i co isto tn e stały ch d o sta w te g o su ro w ca. O sta tn ie m u w a ru n k o w i n ie m o g ły sp ro stać, c e c h u jące się se z o n o w o śc ią p ra c y m ły n y w o d n e , k tó re o g ra n ic z a ły lu b z a w ie sz a ły p rz e m ia ł w o k resie z lo d z e n ia rz e k i le tn ic h n iżó w ek . Z ap e w n e re g u la rn o ść d o sta w p ro d u k tó w p rz e m ia łu , j a k ą b y ł w stan ie z a o fe ro w a ć m ły n m a n e ż o w y , w ty m p rz y p a d k u w y k o rz y stu ją c y siłę p o c ią g o w ą k o n i, z a d e c y d o w a ła o w y b o rze m ły n a, o ty m n ie c o „ a rc h a icz n y m ”, c h o ć w ó w c z a s n ie z a stą p io n y m ź ró d le n ap ęd u .

N a le ż y p rz y p u sz c z ać , że m ły n a rstw o w ta m ty m o k resie m u sia ło p rz y n o sić w y so k ie zy sk i, a z w ła sz c z a w s p o m n ia n y m ły n sło d o w y , p o n ie w ^ : w ia d o m o , że 100 la t p o je g o u ru c h o m ie n iu (1505 r.) Ja ro sła w Ł a sk i, w o jsk i sierad zk i, n a b y ł (o d su k ceso ró w m ły n a rz a Jan a) trz e c ią c z ęść je g o d o c h o d ó w z a 4 6 0 g rz y w ie n .32 Z w y k u p io n ej części d o c h o d ó w Ł a sk i u s ta n o w ił fu n d a c ję k się ż y m isjo n a rz y , a p rz e k a z a n y d o c h ó d m ły is k i zo sta ł z w o ln io n y od w sz e lk ic h p o w in n o śc i i ju ry s d y k c ji św ieckiej p rz e z k ró la A le k sa n d ra J a g ie llo ń c z y k a n a sejm ie ra d o m sk im w ty m sam y m roku. W 1562 r. p rzy w ilej zo sta ł p o n o w io n y p rz e z Z y g m u n ta A u g u sta 33. D u c h o w ie ń stw o z d o ła ło u trz y m a ć u d z ia ły w zy sk a c h sz a d k o w sk ieg o m ły n a k o n n e g o p rz e z b lisk o 300 lat, b o n ajp ew n iej do p ru sk iej se k u la ry z a cji d ó b r k o śc ie ln y c h p o II ro z b io rz e P olski. Je d n a k j a k w sp o m in a P a rczew sk i, m isjo n a rz e z u b o ż e li, p o n ie w ^ : d o c h o d y z m ły n a w X V II w . z n a czn ie się z m n iejszy ły , a w X V III w . p o z o sta ło za le d w ie d w ó c h k sięży . W a rto te ż za p rz y w o ły w a n y m a u to re m zazn a cz y ć , że m ły n k o ń sk i ja k o k ró le w sk i b y ł u p rz y w ile jo w a n y - n a m ie sz c z a n sza d k o w sk ic h n a ło ż o n y b y ł o b o w ią z e k do z a o p a try w a n ia się w słó d ty lk o w ty m m ły n ie.

32

Była to znaczna suma, w tym samym bowiem czasie majątek wsi Kotlinki był sprzedany tylko za 90 grzywien.

33 łamze.

(15)

W sp o m n ia n y p rz y m u s m le w n y (m ły n n y ) n a k ła d a n y p rzez w ła śc ic ie la m ły n a (p o c z ą tk o w o b y li n im i ty lk o k ró l lub m ia n o w a n i p rz e z n ie g o k a sz te la n i, staro sto w ie o raz k s i ^ ę t a i d u c h o w ie ń stw o ) n a m ie sz k a ń c ó w w si i m ia st, d o ty c z y ł ró w n ie ż m ły n ó w zb o żo w y ch , je d n a k szczeg ó ln ie ry g o ry sty c z n ie p rz e strz e g a n y b y ł w p rz y p a d k u p ro d u k c ji słodu. P o c z ą tk o w o m ły is k i m o n o p o l k ró le w sk i nie stw a rz a ł o g ra n ic z e ń d la m ie sz c z a n tru d n ią c y c h się w a rz e ln ic tw em p iw a, g d y ż ja k w sp o m n ia n o w c z e śn ie j, m ły n sło d o w y w S zad k u m u sia ł b y ć je d y n y m w o k o licy . Z c z a se m je d n a k (z w ła sz c z a w X V II w .) n a ty m p o lu z aczęło d o c h o d z ić do lic z n y c h sp o ró w m ię d z y m ie sz c z a n am i a staro stą. N a b a d a n y m o b sz a rz e b ra k je s t w z m ia n e k o in n y c h m ły n a c h sło d o w y ch , je d n a k n a p o d sta w ie z a ta rg ó w i lic z n y c h sk arg m ie sz c z a n m o ż n a d o m n ie m y w a ć , że w ty m czasie ta k ie o b ie k ty m o g ły istn ie ć w re g io n ie szad k o w sk im . N a jp ew n iej m o g ły się o ne z n a jd o w a ć w sa m o w y sta rc z a ln y ch z z a ło ż e n ia fo lw a rk a c h sz la c h eck ich , z w ła sz c z a że w w ie lu z n ic h fu n k c jo n o w a ły n ie w ie lk ie b ro w a ry (np. w R ze p isz e w ie , D z ia d k o w ic a ch c z y W ila m o w ie ). P o m im o p o w y ż sz y c h p rz e sła n e k n ie je s t m o ż liw e w sk a z a n ie k o n k re tn y c h lo k a liz a c ji te g o ty p u m ły n ó w , a ty m b ard ziej o k re śle n ie , czy p o sia d a ły n a p ę d k ierato w y . M o ż liw e j e s t ta k ż e , że o k o liczn e b ro w a ry fo lw a rc z n e k o rz y sta ły ze sło d u szad k o w sk ieg o .

L ic z n ie jsz e in fo rm a c je o m ły n a c h w o d n y c h w reg io n ie sz a d k o w sk im p o c h o d z ą z X V I w . W y n ik a z n ic h m . in., że w latach 1 5 5 2 -1 5 5 3 fu n k c jo n o w a ły 1-kołow e m ły n y w o d n e w P rz a to w ie i Z a m ły n iu , a w 1576 r. ta k ż e w p o b lisk im re g io n o w i sz a d k o w sk iem u , P u c z n ie w ie n a d N e re m 34. L u s tr a c ja w o jew ó d ztw w ie lk o p o lsk ic h i ku ja w sk ic h z la t 1 5 6 4 -1 5 6 5 p o d aje, że w sk ład fo lw a rk u w P ru sin o w ic a c h w c h o d z iła p ie k a rn ia o raz „ m ły n ik ” n a staw ie „B o ro w y m ” , k tó ry p rz y n o sił w c iąg u ro k u 18 k o rc ó w 35 ż y ta zy sk u i z n a jd o w a ł się w są sie d z tw ie p ię c iu staw ów .

34 Zob. A. Pawiński, Źródła dziejowe, t. XII: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. I: Wielkopolska, Warszawa 1883.

35

Korzec - pierwotnie naczynie do przechowywania zboża; jednostka objętości o bardzo zróżnicowanej wielkości, w średniowieczu równa 43-74 l, od 1764 r. - 120,6 l, a w XIX w. korzec nowopolski = 128 l. (Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 3, Warszawa 1995).

(16)

Z XVI w. pochodz

ą

także dane o liczbie młynów w Szadku,

których wówczas działało 5 (jeden koński słodowy i cztery wodne).

Trzy z nich należały do króla, a po jednym do wójta i plebana36.

Wymienione 5 młynów świadczy o istotnej roli młynarstwa w

ekonomice miasta. Dla porównania Sieradz w tym czasie posiadał 4

młyny wodne37 3

8 . Na jeden z dwóch monarszych młynów wodnych w

Szadku, Stefan Batory w 1578 r. nałożył przywilej ograniczający

monopol królewski „na ten tylko wypadek, jeżeli się w nim

dostateczna znajduje ilość wody”3S.

W 1549 r. Zygmunt Stary nadaje prawa miejskie położonemu

nad Nerem Małyniowi39, z czego można wnioskować, że

miejscowość ta musiała posiadać w tym okresie (jeśli nie

wcześniej) także młyn wodny. Potwierdzeniem tej teorii wydaje si

ę

sama nazwa miejscowości, która wskazuje na ten sam żródłosłów,

co nazwy młyn czy młynisko.40

Rozwój młynarstwa od XVII w. do I wojny światowej

Po bardzo pomyślnym z punktu widzenia gospodarczego dla

Szadku i okolic okresie od XIV do XVI w., czego świadectwem

była także rosnąca liczba młynów wodnych, wiek XVII przynosi

bardzo poważn

ą

zapaść ekonomiczn

ą

i wyraźny spadek liczby

ludności. Odpowiedzialne za taki stan rzeczy były liczne kl

ę

ski

żywiołowe: epidemie, pożary i najbardziej destrukcyjne dla

młynarstwa powodzie. Szczególnie dotkliwe były także zniszczenia

wojenne, spowodowane przez najazdy szwedzkie i rokosz

Lubomirskiego. Pewne wyobrażenie o skali dewastacji z tamtego

okresu, m. in. w branży młynarskiej daje opis stanu dóbr starostwa

szadkowskiego, sporządzonego przez Franciszka Pstrokońskiego w

1725 r. Jest w nim mowa o dwóch młynach wodnych w Wielkiej

Wsi, które zostały zrujnowane przez powódź, jeden z nich był

młynem zlokalizowanym bezpośrednio na strudze, drugi z kolei

36 T. Marszał, op. cit. 37

S. M. Zajączkowski, op. cit. 38 A. J. Parczewski, op. cit. 39

S. M. Zajączkowski, op. cit.

40 Pierwsze udokumentowane potwierdzenie o istnieniu młyna w Małyniu daje jednak dopiero materiał kartograficzny z lat 1802-1803 (D. Gilly, Spezialkarte von Südpreussen, Berlin 1802-1803).

(17)

miał staw młyński, wówczas już „zerwany” (zniszczony w wyniku

rozerwania grobli) i zarosły trzciną, przy którym stała

„nadpustoszała” chałupa dla zagrodnika (taki status musiał posiadać

młynarz powyższego młyna). Kolejny od dawna zrujnowany młyn

znajdował się w Kobyli Miejskiej (przypuszczalnie współczesną

pozostałością tego młyna jest pokaźna grobla w tej miejscowości).

Informacja o zniszczonych młynach (czyli co najmniej dwóch)

dotyczy też Kromolina.

Przytoczone XVIII-wieczne wzmianki dowodzą o dość

odległej świetności co najmniej pięciu młynów w trzech

miejscowościach o średniowiecznym rodowodzie, a zatem musiały

one istnieć na pewno w XVII w, jeśli nie wcześniej. Pod koniec

XVIII w. znacznie musiało podupaść młynarstwo w samym

Szadku, skoro w 1791 r. mowa jest tylko o jednym młynarzu w tym

mieście41,a w 1819 r. nie wspomina się już o żadnym i wymienia

jedynie 6 piekarzy42.

Zupełnie nowe światło na stan liczebny młynarstwa wodnego

przynosi mapa Gilly’ego (1802-1803). Wynika z niej, że

działalność młynarska była kontynuowana w Przatowie, Zamłyniu,

Prusinowicach, Ogrodzimiu-Wardędze oraz Szadkowicach. Na

rzece Pichnie w regionie szadkowskim (poza Zamłyniem)

zlokalizowanych było 6 wcześniej niewzmiankowanych młynów

wodnych: młyn Koza koło Annopola Nowego i dalej w dół rzeki:

młyn Wiktorowo - obecnie Wiktorów, „Maydy” koło Rębieskich,

młyn Babiniec koło Reduchowa (fot. 2), Boczki, Kobyla

Chmielowa (Boczki), a także Rzekta koło Rożdżał. Uzupełnieniem

trzech starych młynisk nad Pichną z Szadkowic były: młyn w

Szadkowicach Kolonii, młyn Depta43 koło Rzeczycy oraz 2 młyny

w Ralewicach. Wzdłuż rzeki Pisi młyny umiejscowione były w

Rzepiszewie-Bugaju, Zaborowie, Zygrach i Babińcu koło

miejscowości Iwonie. Poza wspomnianym wcześniej Małyniem,

młyny wodne na Nerze istniały jeszcze w Rudzie Jeżewskiej i

41 B. Baranowski, Stosunki gospodarcze i społeczne w XVII i XVIII wieku, [w:] Szkice z dziejów ...

42 T. Marszał, op.cit.

43 Według Topograficznej... (1839) wspomniany młyn widnieje pod nazwą „Deptak” - takim mianem określano młyny konne, co może świadczyć, że przy młynie wodnym mógł funkcjonować uzupełniająco także młyn kieratowy.

(18)

S tary m P u d ło w ie. N a d o m y k ającej re g io n Szadkow ski o d w sc h o d u rz e c e P isi istn ia ło k o le jn y c h 7 m ły n ó w : w P ile k o ło K ik, C h o rz e sz o w ie (B a b in iec), V e rfa lle n e M ü h le 44 (niem . Z a p a d n ię ty M ły n ) w B a b iń c u k o ło J ó z e fo w a o ra z w L eśn icy , K w ia tk o w ic a c h , P io ru n o w ie i P rz y ro w n ic y (rys. 8).

N a p o d sta w ie p rz e sła n e k w y n ik a ją c y c h ze śre d n io w ie c z n eg o ro d o w o d u n ie k tó ry c h m ie jsc o w o śc i lu b o trz y m a n y c h p rz e z n ie w ie js k ic h lo k a c ji n a p raw ie n ie m ie c k im m o ż n a p rz y p u sz c z ać , że c z ęść w y m ie n io n y c h m ły n ó w , np. w P io ru n o w ie (1 3 9 0 r.), P rz y ro w n ic y (1 3 8 0 r.) i K w ia tk o w ic a c h (1 2 7 9 r.), istn ia ła z n aczn ie w cześn iej n iż w k o ń c u X V III w.

Fot. 2. Dawne młynisko w Babińcu koło Reduchowa Źródło: fotografia autora.

D o la t o sie m d z ie sią ty c h X IX w . p o w s ta ją k o le jn e 3 m ły n y w o d n e, w W o jsła w ic a c h , P u d łó w k u i W o li P rzato w sk iej (o b ecn ie

44 Najprawdopodobniej niemiecka osada młyńska (obywatel pochodzenia niemieckiego zamieszkiwał tę osadę do II wojny światowej), wówczas prezentowany obszar wchodził w skład nowo utworzonej prowincji pruskiej, tzw. Prus Południowych.

(19)

P iask i), g d y ż w y m ie n ia j e o b o k w ie lu starszy ch m ły n ó w S ło w n ik g e o g ra fic zn y K ró le stw a P o lskieg o . . 45.

W ty m sam y m ź ró d le, p o z a m ły n a m i z n a jd u ją się w z m ian k i 0 4 o sa d a c h m ły is k ic h (P io ru n ó w , P rz a to w sk a W o la , R o ż d ż a ły i R u d a Je ż ew sk a). Z e w z m ia n e k w y n ik a p o n a d to , że 12 m ły n ó w w o d n y c h b y ło zak ła d a m i fo lw a rc z n y m i, a w y ró ż n ia ją c y m się w śró d n ic h b y ł m ły n d w o rsk i w B o c z k a c h z p ro d u k c ją ro c z n ą 650 k o rc ó w m ąk i. Z k o le i o są sie d n im m ły n ie w K o b y li C h m ielo w ej w iad o m o , że fu n k c jo n o w a ł n a p ra w a c h w iec z y sto -c zy n szo w y c h .

P o d k o n ie c X IX w . lu b n a p rz e ło m ie X IX i X X w . p o w sta ły p o je d y n c z e m ły n y w P ile k o ło R a le w ic (ok. 1886 r.)46, P io tro w ie, S tary m P u d ło w ie (Z o fió w c e ), S z a d k u -G ra b o w in a ch 47 o ra z d w a m ły n y w C h o rz e sz o w ie (B a b in ie c k o ło L u d o w in k i). N ie c o później m ó g ł p o w sta ć m ły n w o d n y w S zczaw n ie R zeczy ck im . W ro k u 1896 w śró d z n a c z n iejszy c h m ły n ó w w S ierad zk iem z b a d a n e g o o b sz a ru w y m ie n io n o m ły n y w o d n e w M a ły n iu i R u d zie Je ż e w sk ie j48.

M ły n y w ie trz n e , czy li w ia tra k i p o ja w ia ją się w P o lsce p ó źn iej n iż m ły n y w o d n e , b o p o c z ą w sz y o d X IV w . N ie u d a ło się je d n a k d o trz e ć do ja k ic h k o lw ie k śre d n io w ie c z n y ch w z m ia n e k o w ia tra k a c h w re g io n ie sz ad k o w sk im , c h o ć n a le ż y p rz y p u sz c z ać , że 1 tu taj ta k ie o b ie k ty istn iały , a j u ż z p e w n o ś c ią p o m ię d z y w ie k ie m X V I a X V III, k ie d y to w śró d rz e m io sł m ły n a rstw o b y ło n ajb ard ziej ro z b u d o w a n e , a sieć m a ły c h m ły n ó w w o d n y c h i w ia tra k ó w b y ła w S ierad zk iem b a rd z o d u ż a 49.

W i

ę

k sz o ść w ia tra k ó w re g io n u p o w s ta ła w X IX w ., a w y r ^ n e n a sile n ie w y sta w ia n ia n o w y c h m ły n ó w w ie trz n y c h n a stą p iło po u w ła sz c z e n iu c h ło p ó w (1864 r.). Z a m o ż n ie jsi z n ic h d e c y d o w a li si

ę

n a u ru c h o m ie n ie w iatrak a, g łó w n ie d lateg o , że z a k ład ta k i b y ł 45 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XIV, red. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, Warszawa 1880-1895. 46 W dokumentacji młyna znajduje się wyciąg z dochodzenia wodno-prawnego z 1936 r., w wyniku którego ustalono na podstawie zeznań świadków, że młyn w Pile istniał w tym samym miejscu przeszło 50 lat, czyli powstał przed 1886 r. 47 Na głównej belce młyna widniał rok 1884 - informacja uzyskana od potomka dawnego młynarza.

48 J. Śmiałowski (op. cit.) podaje za Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Łodzi.

(20)

tańszy w budowie i znacznie łatwiej było o odpowiednią

lokalizację, gdyż sieć młynów wodnych była już znacznie

zagęszczona.

Poza tym wiatraki można było dość łatwo nabyć, rozebrać i

ustawić w nowym miejscu. Z możliwości tej korzystano także w

regionie Szadkowskim, przewożąc młyny głównie z zachodniej

Wielkopolski.

Najstarsze

udokumentowane

informacje

o

młynach

wietrznych pochodzą dopiero z przełomu XVin50 i XIX w. i

dotyczą wiatraków w Stradzewie (obecnie Wojsławice Kolonia) i w

Kładach/Floriance51. Na początku XIX w. istniał też wiatrak w

Szadkowicach52 na wyniesieniu przy dzisiejszej ul. Widawskiej 18.

Do wiatraka tego najpewniej nawiązuje też współczesna nazwa

biegnącej naprzeciwko ulicy Młynarskiej. Plan Szadku z 1826 r.

przedstawia z kolei - leżący między drogą do Lutomierska a

dzisiejszą ul. Glinnik - „plac pod nr 16 z gruntem pod wiatrakami

położonego”, który stanowił ówcześnie własność starościńską,

następnie odkupioną przez mieszczan. Na owym placu, przy

ul. Glinnik były usytuowane trzy wiatraki53. W następnym

dziesięcioleciu XIX w. istniały też 2 wiatraki po północnej stronie

obecnej ulicy Przatowskiej, a w nieco dalszej odległości od miasta

wiatrak w Piaskach (od strony Szadku-Osin)54. Rozmieszczenie

wymienionych młynów wietrznych miało kształt pierścienia wokół

Szadku (co było bardzo charakterystyczne dla ówczesnych małych

miast) którego dopełnienie stanowiły wybudowane jeszcze

w XIX w. kolejne 3 wiatraki - na przedmieściu Bobownia (tuż przy

Szosie Uniejowskiej), przy drodze prowadzącej do Karczówka oraz

w bliskim sąsiedztwie miasta w Wielkiej Wsi (przy drodze do

Warty). Kolejny wiatrak miał się znajdować w sąsiedztwie młyna

wodnego w Szadku-Grabowinach (w obrębie jednej osady

50 W XVIII w. prawdopodobnie istniał wiatrak w Zygrach, gdyż miejscowa ludność określa mianem „wiatraczyska”, zalesione obecnie i zajęte przez cmentarz, wyniesienie.

51 D. Gilly, op. cit. 52

Plan Miasta Powiatowego Szadek w Obwodzie Sieradzkim w Guberni Kaliskiej na początku XIX w., [w:] T. Marszał, op. cit..

53

M. Kulesza, Rozwój przestrzenny i współczesna struktura morfogenetyczna Szadku, [w:] „Biuletyn Szadkowski” 2003, t. 3.

(21)

m ły ń sk ie j)55. P o z a n a jb liż sz y m i o k o lic a m i S zad k u w la ta c h trz y d z ie sty c h X IX w . istn ia ły te ż w ia tra k i w e W rz e sz c z e w ic a c h i K a rsz e w ie (o b a fo lw a rc z n e) o ra z w T y m ie n ic a c h 56, n a p o c z ą tk u zaś drugiej p o ło w y X IX w . b y ł te ż w ia tra k w Ja n isz e w ic a c h 57. N a p o d sta w ie o p r a c o w a ł k a rto g ra fic z n y c h z X IX i p o c z ą tk u X X w .58 daje się z a u w ^ y ć , że n a p o łu d n ie o d O p iesin a, n a g ra n ic y w y z n a c z o n eg o re g io n u szad k o w sk ie g o o ra z w o b rę b ie Z d u ń sk iej W o li, w y stę p u je k o n c e n tra c ja a ż 8 w ia tra k ó w , k tó re m u sia ły b y ć ściśle z w iązan e z w y m ie n io n y m m iastem . W ś ró d n a n ie sie ń m a p y G ra e v e ’a59, n a c h a ra k te ry z o w a n y m o b szarze, n ie lic z ą c w ia tra k ó w zn a n y c h j u ż ze ź ró d e ł w c z e śn ie jsz y ch , z n a jd u ją się k o le jn e o b ie k ty m ły n a rstw a w ietrzn eg o : je d e n w P ratk o w ie (ch o ć z re la c ji u stn y c h n a jsta rsz y c h m ie s z k a ic ó w w y n ik a, że w tej w si istn ia ły w ty m czasie d w a w ia tra k i), o raz p o je d n y m A n ie lin ie i L ich aw ie. N a p rz e ło m ie X IX i X X w . o raz n a p o c z ą tk u X X w . p o w s ta ją w iatrak i w D o b ru c h o w ie , W o li K ro k o c k ie j, R z e p isz e w ie , P rzato w ie, W in c e n to w ie , W ó lc e W o jsła w sk ie j, F lo ria n c e 60, O p iesin ie, R ę b ie sk ic h N o w y c h , M a k sy m ilia n o w ie , K ik a c h , Ju lian o w ie, Ł o b u d z ic a c h , w K o lo n ii T o m a sz e w k o ło K ro k o c ic , P ru sin o w ic a c h - P u stk a c h , G ó ra c h P ru sin o w sk ic h (fot. 3), S ik u cin ie-K o lo n ii (fot. 4) o ra z B o rk a c h P ru sin o w sk ic h (rys. 8, 9).

W w y n ik u d z i a ł a ł p ro w a d z o n y c h p o d c z a s I w o jn y św iatow ej lik w id a c ji u le g ły co n ajm n iej trz y w ia tra k i re g io n u szad k o w sk ieg o . D w a z n ic h (w R z e p isz e w ie i S zad k u -G ra b o w in a ch ) z o stały sp alo n e p rz e z w o jsk a n ie m ie c k ie , a trzeci w S z ad k u -B o b o w n i p o d p a liły w o js k a a u striack ie. Z k o le i w ia tra k w P ia sk a c h sp ło n ął p rz e d 1914 ro k ie m w w y n ik u sa m o z a p ło n u , sp o w o d o w a n e g o p rz e z w ic h u rę i źle u n ie ru c h o m io n y w a ł sk rz y d ło w y 61. W czasie w o jn y 55 Według informacji udzielonej przez p. Cichorskiego, potomka dawnego młynarza, właściciela obu młynów na wspomnianym młynisku (patrz załącznik 1). 56 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, 1 : 126 000, 1839.

57 Śmiałowski J. (op. cit.) podaje za za Archiwum Sądu Powiatowego w Sieradzu. 58 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, 1 : 126 000, 1839; Karte des Westlichen Russlands, 1: 100000, ark. Sieradz, Zduńska Wola i Łask, Berlin 1911— 1915

59 S. Graeve, Mapa Guberni Kaliskiej 1: 100 000, Kalisz 1912

60 Wiatrak we Floriance stanął po wschodniej stronie drogi Szadek-Zduńska Wola, czyli po przeciwnej niż wiatrak w Kładach / Floriance z przełomu XVIII i XIX w. 61 Informacje ustne, uzyskane od potomków dawnych młynarzy.

(22)

zakończył także swą działalność młyn wodny w Babińcu koło

Reduchowa62, który niedługo po jej zakończeniu został rozebrany.

Prawdopodobnie niebawem po zakończeniu I wojny światowej

zlikwidowany został także młyn napędzany kołem wodnym w

Prusinowicach, choć wiadomo, że musiał istnieć jeszcze w 1919 r.,

kiedy to wraz z gorzelnią parową i całym 1086-hektarowym

majątkiem, stanowiącym dobra Czarnowskich, został nabyty przez

A. Krzyżanowskiego.

Fot. 3. Opuszczone wiatraczysko w Górach Prusinowskich Źródło: fotografia autora.

(23)

Fot. 4. Opuszczone wiatraczysko w Sikucinie Kolonii Źródło: fotografia autora.

Przed lub w czasie trwania I wojny światowej likwidacji

uległy prawdopodobnie też wiatraki w Woli Krokockiej,

Wrzeszczewicach

(majątek),

Tymienicach

i

Szadku

(ul.

Przatowska, ul. Glinianki oraz przy drodze do Karczówka), a tatee

młyn wodny w Chorzeszowie (Babiniec koło Ludowinki)63.

Poza likwidacją części młynów, okres wojny przyniósł także

ograniczenie działalności młynarskiej, a dla niektórych młynarzy

był okresem przymusowych wywózek na roboty do Niemiec.64

Na odrębną prezentację zasługują młyny i wiatraki, które

przypuszczalnie istniały na badanym terenie przed 1914 rokiem,

lecz nie udało się ich potwierdzić informacjami pisemnymi i

kartograficznymi. Obiekty te przetrwały jedynie w przekazach

63 Przypuszczenie o likwidacji wynika z faktu, że wymienione młyny nie widnieją już na mapach międzywojennych, co znajduje też potwierdzenie w relacjach

mieszkańców.

64 Z relacji ustnych wynika, że taki los spotkał młynarza i młynarczyka z Szadku- Grabowin oraz młynarza - wiatracznika z Dobruchowa. W przypadku tego ostatniego przymusowy werbunek do pracy miał także swoje pozytywne strony, gdyż młynarz trafił do jednego z młynów elektrycznych w Lotaryngii, gdzie pogłębił wiedzę młynarską którą po powrocie do kraju wykorzystał modernizując własny zakład, będący w okresie międzywojennym jednym z najlepiej prosperujących wiatraków na badanym obszarze.

(24)

ustnych, informujących o młynach bądź tylko o istniejących w

przeszłości pozostałościach młynów. Udało się ustal»: 7

domniemanych lokalizacji młynów (z tego względu nie zostały one

uwzględnione na mapach), o kilku z nich zdają się świadczyć ślady

dawnego zagospodarowania, a w przypadku Młyniska koło

Zaleskiej Woli, niemal niepodważalnym potwierdzeniem istnienia

młyna jest nazwa tej samotniczej osady (tabl. 1).

Na koniec warto także zwrócić uwagę na kaszarnie oraz

olejarnie (w tych ostatnich powszechnie używano napędu konnego)

funkcjonujące w omawianym czasie w regionie szadkowskim.

Kaszarstwo jest silnie związane z funkcjonowaniem młynów.

Znamienny dla okresu od XVI do XX w., jest fakt, że urządzenia do

wyrobu kasz znajdowały się niemal przy każdym młynie

zbożowym, szczególnie młynie chłopskim65.

Tablica 1. Młyny i wiatraki istniejące przed 1914 r. według przekazów __________ ustnych mieszkańców regionu szadkowskiego__________

Miej scowość Gmina Rodzaj napędu

Lokalizacja szczegółowa Dobruchów Wodzierady wodny lewy dopływ Pisy Izabelów Duży Zduńska Wola wodny lewy brzeg Pichny Kiki / Hipolitów

(dawniej Lesisko)

Wodzierady wodny prawy brzeg Pisy Młynisko k.

Zaleskiej Woli

Zadzim wodny lewy brzeg dopływu Pisi

Otok Zadzim wodny lewy brzeg dopływu

Pisi

Pustkowie Poddębice wodny prawy brzeg Neru Zygry /

„Wiatraczysko”

Zadzim wietrzny wzgórze cmentarne — 7--- 1--- 1—

Źródło

: opracowanie własne.

W okresie międzywojennym na obszarze regionu szadkowskiego w

wybijaniu kaszy obok produkcji mąki specjalizowały się zwłaszcza

niektóre młyny wodne (np. w Szczawnie Rzeczyckim), rzadziej

wiatraki (Wólka Wojsławska). Kaszarnie posiadały także napęd

65 A. Lech, Uboczna produkcja młynarska w XVII-XIX w., [w:] Z dziejów młynarstwa w Polsce, „Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego” 1970, t. 12, z. 1.

(25)

k ie ra to w y , c h o

ć

66 Słownik geograficzny ... 67 A. Lech, op. cit. 68 t-,

(26)

S ied lisk a, n a k tó ry c h o rg a n iz o w a ła się d z ia ła ln o ść m ły n a rsk a w reg io n ie, k o n c e n tru ją się w z d łu ż c ie k ó w w o d n y c h , p rzed e w sz y stk im w z d łu ż N e ru i P isy sta n o w ią c y c h w s c h o d n ią g ra n ic ę b a d a n e g o re g io n u (13 sied lisk ), P ic h n y i B ro d n i sta n o w iący ch p o łu d n io w o -z a c h o d n ią g ra n ic ę re g io n u (16). W y r ^ n y w p ły w w a ru n k ó w p rz y ro d n ic z y c h n a rozw ój m ły n a rstw a re g io n u w y r ^ a się ta k ż e , o p ró c z o cz y w iste g o zw ią z k u m ły n ó w w o d n y c h z d o lin a m i rzeczn y m i, w p o w sta n iu c o raz to w ięk szej liczb y w ia tra c z y sk w ra z ze w z ro ste m w y so k o śc i n.p .m . (rys. 1, 8, 9).

S iln a k o n c e n tra c ja za k ła d ó w m ły n a rsk ic h w id o c z n a je s t zw ła sz c z w o k ó ł S zad k u sta n o w iąceg o ce n tru m re g io n u (rys. 10). W p o b liż u m ia s ta w c ią g u b a d a n e g o o k re su z o rg a n iz o w a n o ok. 20 sied lisk m ły is k ic h (15 w o d le g ło śc i 1,5 km ). T e n d e n c ję do k o n c e n tra c ji m ły n ó w w p o b liż u w ię k sz y c h o śro d k ó w o sa d n ic z y c h p o tw ie rd z a ta k ż e n a g ro m a d z e n ie w ia tra k ó w w p o b liż u Z d u ń sk iej W o li. P rzy n ie sp rz y ja ją c y c h w a ru n k a c h w o d n y c h , w y n ik a ją c y c h z b e z p o śre d n ie g o są sie d z tw a d z ia łu w o d n e g o , w o d le g ło śc i ok. 1,5 k m o d w sp ó łc z e sn y c h g ra n ic a d m in istra c y jn y c h te g o m ia sta (w g ra n ic a c h re g io n u o b jęteg o b a d a n ie m ), z lo k a liz o w a n y ch zo stało w p rz e sz ło śc i co n ajm n iej 5 w iatrak ó w . W a rto te ż w ty m m ie jsc u w sp o m n ie ć o p o ło ż o n y m w p o b liż u Z d u ń sk iej W o li, n ieistn ie ją c y m ju ż d z iś p o lu w ia tra c z n y m , lic z ą c y m 7 m ły n ó w (o b ecn ie te re n te n

z n ajd u je się w g ra n ic a c h m ia sta , p o z a b a d a n y m o b szarem ).

P o c z ą tk i m ły n a rstw a w re g io n ie sz a d k o w sk im s ą ściśle z w iązan e z sa m y m S zad k iem , g d y ż w śró d n a jsta rsz y c h m ły n ó w re g io n u w id o c z n a j e s t ich w y ra ź n a k o n c e n tra c ja w o to c z e n iu m ia sta (rys. 7). W p ły w n a to m ia ł n ie w ą tp liw ie fa k t p o sia d a n ia p rz e z S zad ek p ra w m ie jsk ic h , a co z a ty m id zie ta k ż e w ię k sz a k o n c e n tra c ja lu d n o ści. W ty m p rz y p a d k u m ły n y s ą te ż św ia d e c tw e m ó w czesn ej ran g i g o sp o d arczej S zad k u w re g io n ie. W m ia rę u p ły w u c z a su z m ie n ia ła się n a n ie k o rz y ść m ia s ta p ro p o rc ja p o m ię d z y lic z b ą sie d lisk m ły is k ic h w b e z p o śre d n im o to c z e n iu S zad k u a p o z o s ta łą c z ę ś c ią b a d a n e g o reg io n u . W re z u ltacie n a p o c z ą tk u X X w . w z a sad zie n ie m o ż n a m ó w ić o k o n c e n tra c ji m ły n ó w w o k ó ł te g o m iasta.

W w ie lu p rz y p a d k a c h tru d n o m ó w ić o p rz y b liż o n y c h ch o ć b y d a ta c h p o w sta n ia lu b u p a d k u p o sz c z e g ó ln y c h m ły n ó w , g d y ż in fo rm a c je m a ją n ajczęściej fo rm ę k a rto g ra fic zn ą , ilu s tru ją c ą stan

(27)

m ły n a rstw a w o k re ślo n y m czasie. C zęsto w z m ia n k i p o c h o d z ą z p rz e k a z ó w u s tn y c h b ą d ź z ra p o rtó w p o lu stra c ja c h d ó b r. T y m sam y m u z y sk a n e in fo rm a c je o m ły n a c h n ajczęściej s ta n o w ią je d y n ie d o w ó d n a istn ien ie m ły n a w czasie p o w sta n ia zap isu źró d ło w e g o . P o w o d u je to p e w n ą tru d n o ś ć w p rz e śle d z en iu cią g ło śc i ro z w o ju m ły n a rstw a n a p o sz c z e g ó ln y c h m ły n isk a c h , je d n a k w n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h z w ra c a u w a g ę w ie lo w ie k o w a k o n ty n u a c ja d zia ła ln o śc i m ły n arsk iej (m ły n ó w w o d n y c h ), m . in. n a ok. 5 0 0 -le tn im m ły n isk u w Z a m ły n iu (o statn i m ły n w o d n y d zia ła ł tu do o k u p a c ji h itle ro w sk ie j). O czy w iście n a cią g ło ść d z iałaln o ści m ły n arsk iej o g ro m n y w p ły w m ia ły cz y n n ik i p o lity c z n e i g o sp o d a rc z e . P ie rw sz a p o ło w a X X w . o b fito w a ła w w y d a rz e n ia z n aczn ie u tru d n ia ją c e fu n k c jo n o w a n ie z a k ła d ó w m ły n a rsk ic h . P ró b a o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , w ja k i sp o só b w y d a rz e n ia I o ra z II w o jn y św iato w ej, a ta k ż e n a stę p u ją c e p o n ic h z m ia n y u stro ju p o lity c z n o -g o sp o d a rc ze g o P o lsk i w p ły n ę ły n a rozw ój m ły n a rstw a w re g io n ie szad k o w sk im , z o sta n ie p rz e d sta w io n a w k o le jn y m n u m e rz e „ B iu le ty n u S z a d k o w sk ie g o ” .

Literatura

:

Baranowski B.,

Stosunki gospodarcze i społeczne w XVII i XVIII wieku

, [w:]

Szkice z dziejów sieradzkiego,

red. J.

S

miałowski, Łód

ź

1977.

D

ą

mbska E.,

Budownictwo i architektura młynów wietrznych w Polsce,

Kraków 1966.

Dembi

ń

ska E.,

Przetwórstwo zboża w Polsce średniowiecznej (X—

XIV w.),

W rocław 1973.

Encyklopedia popularna PWN,

W arszawa 1999.

Francie M.,

Technika młynów wodnych w Polsce w XVI i XVII wieku,

„Kwartalnik Historii Kultury M aterialnej” 1954, nr 1-2. Gilly D.,

Spezialkarte von Südpreussen,

Berlin 1802-1803. Graeve S.,

Mapa Guberni Kaliskiej 1: 100 000,

Kalisz 1912.

Jacques L.V., Graeve S.,

Przewodnik po Guberni Kaliskiej,

Warszawa 1912.

Karte des Westlichen Russlands, 1: 100000, ark. Sieradz, Zduńska Wola i

Łask,

Berlin 1911-1915

(28)

Kopacki R., Nowak A.,

Założenie dworsko-folwarczno-parkowe w

Prusinowicach,

„Biuletyn Szadkowski” 2004, t. 4.

Kulesza M.,

Rozwój

przestrzenny

i

współczesna

struktura

morfogenetyczna Szadku,

„Biuletyn Szadkowski” 2003, t. 3.

Lech A.,

Uboczna produkcja młynarska w XVII-XIX

w., [w:]

Z dziejów

młynarstwa w Polsce,

„Studia z Dziejów Gospodarstwa W iejskiego” 1970, t. 12, z. 1.

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564—1565,

cz. I, wyd. A. Tomczak, C. Ohryzko-W łodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961.

Mapa WIG 1: 100000, ark. Ozorków 1930,

W arszawa 1930.

Mapa WIG 1: 100000, ark. Zduńska Wola 1929

(cz

ęś

ciowo uzup. 1939), Warszawa 1939.

Marszał T.,

Szadek. Monografia miasta,

Szadek 1995.

Nowa encyklopedia powszechna,

t. 3, PW N, W arszawa 1995. Parczewski A.J.,

Monografja Szadku,

W arszawa 1870.

Pawi

ń

ski A.,

Źródła dziejowe,

t. XII:

Polska XVI wieku pod względem

geograficzno-statystycznym,

t. I:

Wielkopolska,

W arszawa 1883.

Podział hydrograficzny Polski, część II wieloarkuszowa mapa podziału w

skali 1: 200000,

W arszawa 1980.

Pu

ś

W.,

Rozwój przemysłu w Królestwie Polskim 1870-1914,

Łód

ź

1999. Ruszkowski A.,

Młyny wodne województwa sieradzkiego,

„Na sieradzkich szlakach” 1991, nr 2.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich,

t. I-X IV , red. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, W arszawa 1880-1895.

S

miałowski J.,

Przemiany gospodarcze w rolnictwie, rozwój miast i

przemysłu w latach zaborów

, [w:]

Szkice z dziejów sieradzkiego,

red. J.

Ś

miałowski, Łód

ź

1977.

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego,

1 : 126 000, 1839.

Trawkowski S.,

Młyny wodne w Polsce w XII wieku,

„Kwartalnik Historii Kultury M aterialnej” 1959, nr 1.

W esołowska H.,

Etnograficzne badania nad młynarstwem wiejskim

Opolszczyzny. Młyny wodne,

Opole 1963.

(29)

W esołowska H.,

Młynarstwo wiejskie Opolszczyzny od XVIII do XX w.,

Opole 1969.

Zajączkowski S.M.,

Wie

ś

sieradzka w XII-XVI

w., [w:]

Szkice z dziejów

sieradzkiego,

red. J.

S

miałowski, Łód

ź

1977

Załącznik 1. M iejsca lokalizacji młynów w regionie szadkowskim ____________ (wzmiankowane do I wojny

ś

wiatowej)____________

Nr Lokalizacja* Najstarsza wzmianka**

1 Szadek Stare Miasto (tzw. Podgórze) 1378 r.

2 Ogrodzim (dawniej Las Ogrozin) XIV w. (po 1378 r.) 3 Szadek, młyn słodowy, przypuszczalnie poza miastem

w okolicach dworu królewskiego (Wielka Wieś) 1405 r.

4 Prusinowice XVI w.

5 Zamłynie XVI w.

6 Przatów XVI w.

7 Szadek (młyn królewski) XVI w.

8 Wielka Wieś 1725 r.

9 Wielka Wieś 1725 r.

10 Kobyla Miejska 1725 r.

11

Kromolin (co najmniej dwa młyny wodne w Kromolinie, istniejące przed 1725 r., gdyż zapis brzmi: „młyny porujnowane")

1725 r.

12 Kromolin j.w. 1725 r.

13 Szadek XVIII w.

14 Szadek ul. Widawska XVIII w.

15 Koza Mała w obrębie Annopola 1802 r. 16 Wiktorów (dawniej Wiktorowo Małe) 1802 r. 17 Rębieskie Stare (dawniej Maydy) 1802 r. 18 Babiniec Mały koło Reduchowa 1802 r.

19 Boczki 1802 r.

20 Boczki (Kobyla Chmielowa) 1802 r. 21 Rzekta k. Rożdżał (dawniej Rozdrzale) 1802 r. 22 Ralewice (obecnie Ralowice) 1802 r. 23 Ralewice (obecnie Ralowice) 1802 r. 24 Rzeczyca (dawniej Depta Mała) 1802 r.