A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA H ISTORICA 76, 2003
Wi t o l d Ja r n o
g a r n i z o n p i o t r k o w s k i w o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m
(1921-1939)
W pierw szych latac h istn ien ia II R zeczypospolitej P io trk ó w T r y b .1 ^najdował się w granicach O G Kielce, k tó rem u podlegał do jesieni 1921 r. ‘osną tego ro k u - po zakończeniu w ojny polsko-bolszew ickiej - W ojsko °>skie p rz y stą p iło d o dem obilizacji, w ynikiem czego było m . in. jeg o Przekształcenie w organ izację p o k o jo w ą. P roces ten zo stał o statec zn ie ^ k o ń c z o n y 15 XJ 1921 r., kiedy to form alnie zlikw idow ano dotychczas ‘stniejące okręgi generalne, a na ich m iejsce u tw o rzo n o dziesięć okręgów Wrpusów. Jednym z nich był O K IV Ł ódź, w składzie k tó reg o znalazło Sl£ 16 pow iatów : dziewięć z daw nego O G Ł ó d ź2 o ra z siedem ze zlik- w*dowanego O G Kielce. W śród tych o statn ich - op ró cz pow iatów częs- tochovvskiego, koneckiego, opoczyńskiego, radom szczańskiego, w ieluńskiego włoszczow skiego - znalazł się rów nież pow iat p io trk o w sk i3. T ak więc . ^1 1921 r. wszystkie dow ództw a, oddziały i form acje w ojskow e znajdujące S|? na w ym ienionych obszarach przeszły pod każdym względem pod rozkazy dowódcy O K IV Ł ódź.
W m om encie u tw o rz en ia O K IV Ł ó d ź jeg o o b sz a r w ynosił o k o ło ' >8 tys. k m 2, zam ieszkiw ało go 2590 tys. m ieszkańców . P ow iat piotrkow ski
W artykule użyto następujących skrótów: CAW - C entralne Archiwum Wojskowe; Dep. O )t:t)urlanient; DOK IV - D ow ództwo Okręgu K orpusu nr IV Łódź; DI* - Dywizja Piechoty; * * * . - Dziennik Rozkazów; K O P - K orpus Ochrony Pogranicza; M az. - Mazowiecki; y ^ ° j s k - M inisterstwo Spraw Wojskowych; OG - Okręg G eneralny; OK IV Łódź - Okręg “ rPusu nr IV Łódź; pal - pułk artylerii lekkiej; pap - pułk artylerii polowej; pp - pułk C^choty; pSK - pułk Strzelców Kaniowskich; PW - przysposobienie wojskowe; SG Sztab
nWalny; Tryb. - Trybunalski; W F - wychowanie fizyczne.
, Z dawnego OG Łódź w skład OK IV Łódź weszło dziewięć powiatów: brzeziński, nowski, łaski, łęczycki, łowicki, łódzki, rawski, sieradzki i skierniewicki,
j W latach 1922-1927 w składzie OK IV Łódź znajdował się również przejściowo powiat '¡niecki, włączony następnie do OK V K raków.
pod w zględem pow ierzchni - w ynoszącej 2088 k m 2, co d aw ało 8,8% ogólnego obszaru okręgu - znalazł się n a trzecim m iejscu spośró d pow iatów tw orzących O K IV Ł ó d ź4. P ow iat ten zam ieszkiw ało w tym czasie około 197 tys. ludzi, co stanow iło 7,5% ogółu m ieszkańców okręgu. S pośród nich aż 87,4% stanow ili Polacy; 9,1% - Żydzi, 3,0% - N iem cy oraz 0,5% - ludność o innym pochodzeniu narodow ościow ym . N ow y w ojskow y podział terytorialny (w postaci okręgów korpusów ) nadal nie pokryw ał się z podziałem adm inistracyjnym , czego najlepszym przykładem m oże być w łaśnie O K IV Łódź, w skład którego wchodziły: (1) cztery pow iaty należące d o województwa w arszaw skiego - kutnow ski, łowicki, raw ski i skierniew icki (20% obszaru okręgu); (2) osiem pow iatów należących do w ojew ództw a łódzkiego - brzeziń-ski, łabrzeziń-ski, łęczycki, łódzki, piotrkow brzeziń-ski, radom szczańbrzeziń-ski, sieradzki i wieluński (55% obszaru okręgu); (3) cztery pow iaty należące do w ojew ództw a kielec-kiego - częstochow ski, konecki, opoczyński i włoszczowski (25% obszaru o k rę g u )5. Pow yższa sytuacja uległa znacznej p opraw ie w 1938 r. (rys. 1), kiedy to d o k o n a n o istotnych zm ian granic w ojew ództw , w w yniku których w skład O K IV Ł ódź wchodziło odtąd 14 pow iatów należących d o wojew ódz-tw a łódzkiego oraz jedynie dw a pow iaty należące d o w ojew ódzódz-tw a kieleckiego (częstochow ski i w łoszczow ski)6.
Z godnie z p o k o jo w ą organizacją W ojska Polskiego, n a obszarze O K IV Ł ó d ź stacjonow ały w latach 1921-1939 trzy dywizje: 7 D P (dow ództw o w C zęstochow ie), 10 D P (dow ództw o w Ł odzi) i 26 D P (dow ództw o w Skierniew icach). W szystkie one składały się z trzech pułków piechoty o raz jednego pułku artylerii polow ej (od 1932 r. lekkiej). P ierw szą z nich (7 D P ) tw orzyły 27 pp i 7 p ap /p al stacjonujące w C zęstochow ie, 25 pp - w P iotrkow ie T ryb. (w 1924 r. II b atalio n przeniesiony d o T om aszo w a M az., o czym szerzej dalej) o raz 74 p p w L ublińcu (od 1927 r. na obszarze OK V K raków ). W skład drugiej (10 D P ) w chodziły trzy pułki strzelców kaniow skich dyslokow ane następująco: 28 - w Ł odzi, 30 - ek sterytorialnie w W arszaw ie (w latach 1921-1924 II b atalio n w T om aszow ie M az.) i 31
w Łodzi (w 1935 r. przeniesiono d o Sieradza I b atalio n , zaś dw a lata później II b atalio n ) o raz 10 p ap /p al - w Ł odzi (w latach 1925-1931 III dyw izjon stacjonow ał ek sterytorialnie w m . R óżan). Z kolei trzecią dywizję (26 D P ) tworzyły: 10 pp w Łowiczu (do 1935 r. III batalion w Skierniewicach),
4 Po powiecie radom szczańskim (2113 km 2) i wieluńskim (2101 km 2).
5 Ponadto w latach 1922-1927 w składzie OK IV Łódź znajdował się pow iat lubliniecki, należący administracyjnie do województwa śląskiego.
6 CAW: DOK IV, sygn. 1.371.4, t. 3 i 14. Plan przejścia D owództwa OG Łódź z organizacji obecnej na organizację pokojow ą i przem ianow anie n a D O K IV z 26 IX 1921 r.; D odatek tajny nr 9 do Dz.Rozk. MSWojsk z 30 VII 1938 r., poz. 97; Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1920/1921, Warszawa 1921, s. 309; J . Suski, Statystyka narodowościowa Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wyników spisu ludności z 30 IX 1921 r., W arszawa 1921, s. 4-5.
1. Okręg K orpusu nr IV Łódź w latach 1921-1939
(Powiat lubliniecki w latach 1922-1927 wchodził w skład OK IV, po czym został włączony w skład OK V K raków )
pp i 26 p ap /p al w Skierniew icach (II dyw izjon tego pułk u stacjonow ał 1927 r. eksterytorialnie we W łocław ku), 37 p p Ziem i Łęczyckiej im. ks. ■*ózefa P oniatow skiego w K u tn ie (do 1929 r. III b atalio n w Łęczycy)7.
7 CA W: Dz.Rozk. D O K IV, Rozkaz nr 92 z 20 IX 1924 r„ poz. 3 i Rozkaz tajny n r 47 ' XI 1924 r., poz. 2; Dep. Dowodzenia Ogólnego M SW ojsk, sygn. 1.300.22, t. 13. Pismo Szefa Dep. IV Budownictwa MSWojsk w sprawie dyslokacji jednostek 26 D P z 26 X 1926 r., 1 ^6. R ozkaz o zorganizowaniu Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 4 w Tomaszowie
z 25 X 1927 r.; Biuro Personalne MSW ojsk, sygn. 1.300.18, t. 48. R ozkaz o przeniesieniu batalionu 37 pp z Łęczycy do K utna z 28 III 1929 r.; Dep. Artylerii MSW ojsk, sygn. *•300.34, t. 14. Rozkaz Dep. Dowodzenia Ogólnego z 18 IX 1935 r. N atom iast A. Kozuba! {Zarys historii wojennej 37 Łęczyckiego Pułku Piechoty im. ks. Józefa Poniatowskiego, wyd. II, Warszawa 1937, s. 28) podał, iż przeniesienie III batalionu 37 pp z Łęczycy do K utna nastąpił0 w 1927 r.
T ery to rialn ie garnizonow i piotrkow skiem u podlegały w latach 1921-1939 dw a pow iaty, należące d o kw ietnia 1938 r. do różnych w ojew ództw : p ow iat p iotrkow ski d o w ojew ództw a łódzkiego o ra z opoczyński d o kieleckiego. W ów czas to - ja k w spom niano - ten ostatni został przyłączony d o wojew ódz-tw a łódzkiego, dzięki czemu garnizon piotrkow ski znajdow ał się o d tąd w granicach jednego ju ż tylko w ojew ództw a. Z godnie z o rg an izacją służby lo kalno-garnizonow ej, n a czele tutejszego garn izo n u stali zaw sze kolejni dow ódcy dyslokow anego tu jesienią 1921 r. 25 pp. W ynikało to z ogólnej dyrektyw y, aby dow ódcam i właściwych g arnizonów byli zasadniczo najstarsi stopniem i starszeństwem oficerowie m ający stały przydział służbowy w danym garnizonie. K o m endę garnizonu tw orzyło także - oprócz dow ódcy garnizonu - czterech oficerów : d o spraw bezpieczeństw a i dyscypliny, k w a teru n k o w o - -ew idencyjny, ośw iatow y o raz p łatnik. P o n a d to kom endzie tej podlegały bezpośrednio rów nież tzw. zakłady garnizonow e, jak : łaźnia, pralnia, świetlica czy areszt8.
W skład g arnizonu piotrkow skiego w okresie m iędzyw ojennym (tab. 1) w chodził - ja k o najw iększa d y slokow ana tu form acja - 25 pp. Z o stał on sform ow any u schyłku 1918 r. w K ielcach, zaś pow stały kilkanaście m ie-sięcy później b atalio n zapasow y tego pułk u skierow ano latem 1919 r. na postój stały do M iechow a. W latach 1919-1921 25 pp w raz z 26 pp tw orzył X III B rygadę Piechoty, należącą organizacyjnie - o b o k X IV B ry-gady P iechoty - do częstochow skiej 7 D P. Z p o k o jo w ą o rg an izacją arm ii, dywizje piechoty przeszły jesienią 1921 r. z dotychczasow ego system u b ry -gadow ego n a system trójkow y, dzięki czem u było m ożliw e zw iększenie liczby dywizji z 21 d o 30. Posiadały one o d tąd w swoim składzie już tylko po trzy pułki piechoty, a nie ja k dotychczas po cztery. R e o rg a n iz a -cja nie o m in ęła rów nież i 7 D P , k tó ra jesien ią 1921 r. p rzeszła pod ro zk azy D O K IV. S pośród pułków piechoty w chodzących d o ty ch cz as w jej skład, dw a odeszły do innych dywizji (11 pp d o 23 G órnośląskiej D P i 26 pp d o 5 D P ), zaś kolejne dw a stały się częściam i składow ym i zreo rg an izo w an ej 7 D P (25 pp w P io trk o w ie T ry b . i 27 p p w C zęstochow ie). L atem 1922 r. d o 7 D P dołączono także dyslokow any w L u b -lińcu 74 p p 9.
* CAW , D z.Rozk. D OK IV. Rozkaz n r 115 z 30 XII 1927 r.; D odatek tajny nr 9 do D z.Rozk. MS Wojsk z 30 VII 1938 r., poz. 97; Dep. Dowodzenia Ogólnego MSW ojsk, sygn. 1.300.22, t. 6. O rganizacja służby lokalno-garnizonowej na stopie pokojowej z 3 X 1925 r.; O ddział I Sztabu Głównego, sygn. 1.303.3, t. 129. O rganizacja władz garnizonowych n a stopie pokojowej z 13 VIII 1934 r.
I abela 1: Skład garnizonu piotrkow skiego w latach 1921-1939
L.p. Jednostka K om entarz
1 25 pp I i III batalion w latach 1921-1939 oraz 11 batalion w latach 1921-1924 i 1930-1939
2 K om enda Rejonu (do 1938 r. Powiatowa Kom enda Uzupełnień) - funkcjonowała Uzupełnień w latach 1918-1939
3 Rejonowy Inspektorat Koni
istniał w latach 1927-1934
4 Wojskowy szpital istniał w latach 1921-1923, następnie funkcjonowała tu w latach rejonowy 1923-1924 garnizonowa izba chorych 25 pp
5 Pluton żandarm erii istniał w latach 1921-1924, następnie do 1939 r. znajdował się tu jedynie posterunek żandarm erii
6 Składnica wojenna 74 pp
istniała najpraw dopodobniej przez cały okres międzywojenny 7 K om enda rejonu działała w latach 1923-1929, przekształcona następnie w
komen-pułkowego W F i PW 25 pp
dę obwodu WF i PW 25 pp, któ ra funkcjonowała do 1939 r.
Ź r ó d ł o : CAW , Dz. Rozk. D OK IV. Rozkazy z lat 1921-1939.
Ja k p o d an o , b atalio n zapasow y 25 p p stacjonow ał w M iechow ie, d o k ąd też cały pułk pow rócił 24 IV 1921 r. z rejonu W łodzim ierza W ołyńskiego. W raz z rozpoczęciem pokojow ej reorganizacji, w yznaczono m u n a m iejsce stałego p ostoju P io trk ó w T ry b ., d o k ąd przybył on 15 października. Pułkiem dow odził w owym czasie ppłk Alojzy W ir-K o n a s10. N ienajlepsze w arunki lokalow e nie pozw oliły jed n ak zakw aterow ać całości jed n o stk i w jednym kom pleksie koszarow ym , lecz zm usiły w ładze w ojskow e do oddzielnego rozlokow ania poszczególnych batalionów , i tak w 1921 r.: I i II - stacjonowały w tzw. koszarach krakow skich przy ul. K rakow skiej 34 (obecnie ul. K ra k o w -skie Przedm ieście), zaś III b atalion - w tzw. k o sza rac h p ofranciszkańskich Przy ul. Z am kow ej 21. W edług danych z 1923 r., dyslokacja pułku w yglądała następująco: dow ództw o 25 p p i III b atalio n - koszary przy ul. Z am kow ej 21; I i II batalion - koszary przy ul. K rakow skiej 34, m agazyn prow iantow y, tabory pułku i kuźnia - ul. B ujnow ska 43 (obecnie ul. F ra n k lin a R oosevelta); m agazyn broni i ru sz n ik a rn ia - ul. S zpitalna; m agazyn m ateriałó w pędnych ~ ul. 3 M aja 7, o ra z oficer adm inistracyjny - ul. T o w a ro w a " .
Po przejściu n a stopę pok o jo w ą 25 pp składał się w latach 1921-1924 z dow ództw a, b atalio n u sztabow ego, trzech batalio n ó w piechoty o ra z kad ry
10 Poprzedni dow ódca ppłk Władysław Mielnik objął we wrześniu 1921 r. dow ództwo 67 pp. " CAW: 7 D P, sygn. 1.313.7, t. 3. Rozkaz dowództwa 7 D P nr 74 z 28 IX 1921 r„ poz. 1; Dz.Rozk. DOK IV. R ozkaz tajny nr 47 z 21 XI 1924 r., poz. 2; W. Juszkiewicz, Zarys historii wojennej 25 Pułku Piechoty, W arszawa 1928, s. 33; W. M akulcc, 25 Pułk Piechoty, P ru szk ów 1995, s. 14; „G azeta Piotrkow ska" 1921, n r 1, s. 3.
batalionu zapasowego (skadrow any daw ny batalion zapasowy). D ow ództw o pułku w tym czasie wchodziło w skład wspom nianego batalionu sztabowego, w ram ach którego znajdowały się ponadto kom pania C K M i tzw. kom pania specjalistów (plutony techniczne). Batalion piechoty tworzyło z kolei dow ództw o batalionu i trzy kom panie strzeleckie, każda po trzy plutony piechoty oraz po jednym patrolu sanitarnym i sekcji administracyjnej. Trzy lata później - rozkazem z 21 II 1924 r. - obowiązująca dotąd organizacja pułków piechoty uległa zmianie. Zniesiono wówczas batalion sztabowy i kadrę batalionu zapasowego, a na ich miejsce utw orzono drużynę dow ódcy pułku o raz dw a plutony: łączności i pionierów. Zgodnie z now ą strukturą, 25 pp składał się odtąd z drużyny dowódcy, dwóch samodzielnych plutonów oraz trzech batalionów . Drużynę dowódcy pułku stanowił poczet dowódcy oraz kw aterm istrz, zaś batalion piechoty tworzyły: poczet dow ódcy (względnie drużyna batalionu detaszow anego), trzy kom panie strzeleckie oraz k o m p an ia C K M i broni towarzyszących. K ażd a z trzech kom panii strzeleckich składała się z drużyny dow ódcy kom panii oraz trzech plutonów strzeleckich (podzielone na cztery drużyny, a te - na sekcje fizylierskie i grenadierskie), zaś k om pania C K M i broni towarzyszących - z drużyny dowódcy, dwóch plutonów po cztery C K M oraz plutonu broni towarzyszących. Jednocześnie d o k o n an o wówczas podziału pułków piechoty na pułki o norm alnych stanach pokojow ych i pułki 0 stanach wzmocnionych. Piotrkow ski 25 pp znalazł się w pierwszej z wymie-nionych grup i zgodnie z pokojowym etatem m iał liczyć: 1422 żołnierzy, 54 konie, 1298 karabinów i pistoletów, 78 C K M i R K M , 54 garłacze, trzy działa piechoty i trzy moździerze. Z kolei etat pokojowy batalionu wynosił 408 żołnierzy, kom panii strzeleckiej - 140 i kom panii C K M i broni towarzyszących - 1 1 3 . Niezmiernie trudno jest odtworzyć wewnętrzną organizację poszczególnych pułków piechoty, gdyż ta ulegała częstym zmianom. W ynikały one z kadrow ania trzecich kompanii, bądź trzecich batalionów lub też z różnego rodzaju przeobrażeń strukturalnych, jak np. w odniesieniu do 25 pp przekształcenie II batalionu w Batalion Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 4 w Tom aszow ie M az., jego całkow ita likwidacja w 1929 r. i konieczność odtw orzenia owego batalionu, co nastąpiło dopiero po roku. K a d ro w an ia kom panii d o k onyw ano z reguły w okresie zimowym, kiedy to w pułkach pozostaw ało - ze względów oszczęd-nościowych - znacznie mniej żołnierzy. W edług danych z czerwca 1927 r., na dziewięć kom panii strzeleckich 25 pp - tylko jedna była skadrow ana, zaś pozostałe to: jedna kom pania podoficerska, jed n a kom pania rekrucka dla K O P oraz po trzy kom panie rekruckie zwykłe i starszego rocznika12.
1J CA W: Dep. Piechoty MSW ojsk, sygn. 1.300.28, t. 13. O rganizacja pułku piechoty na stopie pokojowej z 21 II 1924 r.; Dep. Dowodzenia Ogólnego MSW ojsk, sygn. 1.300.22, t. 47. R eferat o pułkach piechoty z czerwca 1927 r.; M . Cieplewicz, Organizacja, wyposażenie 1 wyszkolenie broni głównych Wojska Polskiego tv lalach ¡921-1926, „Studia i M ateriały do Historii W ojskowości” 1990, t. X XX III, s. 274-275; tenże, Wojsko Polskie tv lalach 1921-1926- Organizacja, wyposażenie, wyszkolenie, W rocław -W arszaw a-K raków 1998, s. 99-100.
K olejną reorganizację pułków piechoty p rzep ro w ad zo n o w październiku *930 r., kiedy to podzielono w szystkie pułki na trzy typy: n o rm aln y (w tym 1 ^ PP), w zm ocniony oraz o stanach zbliżonych d o s tru k tu ry w ojennej. ^ zależności od tego pułki m iały różne etaty. P ułk p io trk o w sk i - będący w pierwszej grupie - m iał liczyć 56 oficerów o raz oko ło 1500 podoficerów 1 szeregow ych. P rzy jęto ró w n ież w ów czas ja k o z a sad ę, iż p u łk i b ę d ą Posiadać w okresie zim owym po jednym batalio n ie starszego rocznika, szkolnym i skadrow anym , zaś w okresie letnim jeden b atalio n starszego r°cznika i dw a bataliony rekruckie. P o d an y powyżej e tat nie był ściśle Przestrzegany, szczególnie w odniesieniu d o oficerów , n a to m ia st nieco więcej służyło w pułku podoficerów i szeregowych (tab. 2). W a rto tak że zw rócić uwagę na w ystępującą w 25 p p - po d o b n ie ja k i w większości pozostałych Pułków - zależność m iędzy szarżą a n arodow ością żołnierzy. N iem al całość ^ d r y oficerskiej i podoficerskiej stanow ili żołnierze n arodow ości polskiej, Zaś przedstaw iciele m niejszości n arodow ych - co było niem al regułą - służyli w w ojsku, posiad ając przew ażnie najniższe stopnie wojskow e.
'abela 2: Stan faktyczny 25 pp w dniu 1 V 1933 r.
N arodowość Oficerowie Podoficerowie Szeregowcy R a zem
Polacy 39 134 1 069 1 242 Rusini 1 339 340 Żydzi 62 62 N iem cy __ _ 3 3 Inna 1 _ _ 1 I^azem 40 135 1 473 1 648
r o d l o : CA W, D O K IV, sygn. 1.371.4, t. 111. W ykaz stanu faktycznego 25 pp z dnia 1 V 1933 r.
O prócz w łasnych re k ru tó w (corocznie około 600), pułki szkoliły rów nież szeregowych d la jed n o stek K O P , i tak np. 25 p p w 1931 r. przeszkolił 207 żołnierzy dla 29 b atalio n u K O P . W następnych latach stru k tu ra pułku nie u'cgła ju ż większym zm ianom , gdyż zlikw idow ano jedynie drużynę dow ódcy Pułku, a na jej miejsce u tw o rzo n o dow ództw o i kw aterm istrzo stw o pułku ° raz kom p an ię ad m in istracy jn ą13.
W listopadzie 1924 r. n astąp iła zm iana zakw atero w an ia II batalio n u (dow odzonego w ów czas przez m jr. T ad eu sza Podw ysockiego), k tó ry został Przeniesiony d o T o m aszow a M az. ja k o b atalio n detaszow any. Z ajął on koszary przy ul. Jeziornej 20, opuszczone właśnie przez II b atalio n 30 pSK
13 CAW, Dcp. Kawalerii MSWojsk, sygn. 1.300.30, t. 8. Rozkaz wykonawczy o wprowadzeniu ^ życie organizacji pułków piechoty na stopie pokojowej z października 1930 r.; E. Kozłowski,
(dołączył on do reszty pułku w W arszaw ie), i lokal przy ul. Pilicznej 6. W m aju 1927 r., m ieszczący się w Skierniew icach, B atalion Szkolny Piechoty O K IV został przeniesiony d o G ró d k a Jagiellońskiego n a terenie O K X Skutkiem tego - dla potrzeb szkolenia szeregowych z pułków piechoty stacjo-nujących na obszarze O K IV Ł ódź, a posiadających co najm niej sześć klas - przem ianow ano 25 X 1927 r. detaszow any w T om aszow ie M az. II batalion 25 pp na Szkołę P odchorążych R ezerw y P iechoty nr 4. P od względem organizacyjnym i adm inistracyjnym podlegała o n a dow ódcy 25 pp, na tych sam ych zasadach, co pozostałe dw a batalio n y pułku. N astęp n ie w sierpniu 1928 r. przem ian o w an o ją n a B atalion P odchorążych R ezerw y P iechoty n r 4 (dow ódca - ppłk Stanisław D ąbek), któ ry 28 lipca następnego ro k u zlikw ido-wano, a cały jego dotychczasow y personel przeniesiono do pow stającej właśnie Szkoły P odchorążych Rezerwy Piechoty w Z am brow ie. W w yniku tego 25 pp posiadał w swoim składzie przez najbliższy rok zaledwie dw a bataliony (I i III), n a to m ia st II batalio n w okresie zimy 1929/30 r. m iał jed y n ie w yznaczonego dow ódcę, lecz de fa c to nie istniał. Z o stał on o dtw orzony w P io trk o w ie Tryb. dopiero latem 1930 r. na bazie pozostałych batalionów (na jego miejsce postoju w yznaczono koszary przy ul. K rakow skiej 34)14.
Tabela 3: O bsada dowódcza 25 pp w latach 1921-1939
Stanowisko O bsada personalna Okres sprawow ania funkcji
Dowódcy puł- ppłk/płk Alojzy W ir-K onas 16 X 1920 r. - 1 VI 1923 r.
ku i jedno- płk Henryk Weiss 1 VI 1923 r. - 15 I 1925 r.
cześnie ko- ppłk/płk dypl. Zygm unt Dzwonkowski 15 I 1925 r. - 6 X 1926 r. mendanci gar- ppłk Józef Kowzan 6 X 1926 r. - 15 III 1928 r. nizonu p io tr- płk dypl. Bronisław Regulski 15 III 1928 r. - 28 II 1929 r.
kowskiego ppłk Ludwik Maciejewski 12 III 1929 r. - 18 1 1931 r. płk dypl. d r Władysław K ulm a 18 I 1931 r. - 12 XI 1935 r.
płk dypl. A dam Świtalski 12 XI 1935 r. - wrzesień 1939 r. Dowódcy m jr Kazimierz Bogaczewicz 15 XI 1921 r. - 1922 r.
I batalionu kpi. Stanisław D ąbek 1923 r.
m jr K arol K urek 1924 r. - 1925 r.
mjr SG Alfred Krajewski wrzesień 1926 r. - 1929 r.
mjr Tadeusz Mirski-Woleński 2 I 1930 r. - kwiecień 1932 r.
mjr dypl. Mieczysław Fularski kwiecień 1932 r. - 15 XI 1933 r.
m jr dypl. Zygm unt Pawłowicz 15 XI 1933 r. - 28 IV 1936 r.
mjr Józef Popek 28 IV 1936 r. - ?
mjr Stanisław Juszczakiewicz ? - wrzesień 1939 r.
14 CAW: 25 pp, sygn. 1.320.25, t. 3 i 4. Rozkazy 25 pp z 1929 i 1930 r.; D ep. Dowodzenia Ogólnego MSW ojsk, sygn. 1.300.22, t. 66. Powstanie Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 4 z 25 X 1927 r.; D z.Rozk. D O K IV. R ozkaz tajny n r 47 z 21 XI 1924 r„ poz. 2 i Rozkaz nr 33 z 2 VII 1928 r„ poz. U .
Tabela 3 (cd.)
Stanowisko O bsada personalna Okres sprawow ania funkcji
Dowódcy ** batalionu mjr Ryszard Żołędziowski kpt. Franciszek Studziński mjr/ppłk Tadeusz Podwysocki kpt. Stanisław Błażejewski mjr Józef Marcickiewicz kpt. Zygm unt Bobrowski
15 XI 1921 r. - 1922 r. 1923 r. 1924 r. - 1928 r. 1929 r. - kwiecień 1933 r. 6 IV 1933 r. - 1937 r. ? ? - wrzesień 1939 r. dow ódcy *11 batalionu kpt. Franciszek Studziński mjr Ludwik Czyżewski mjr Ignacy Pilwiriski mjr dypl. Julian Michalik
mjr Jan Kłoś mjr Stefan Kalenkowski mjr Krzesław Krzyżanowski 15 XI 1921 r. - 1922 r. 1923 r. - 1929 r. 15 IV 1929 r. - 1931 r. 1931 r - 1933 r. 22 XII 1933 r. - 23 IX 1935 r. 23 IX 1935 r. - ? ? - wrzesień 1939 r.
2ród ! o : U stalenia własne autora na podstawie: CAW: 25 pp, sygn. 1.320.25, t. 3-16; 7 DP,
sygn. 1.313.7, t. 3, 5-7; Dz.Personalny M SW ojsk z lat 1921-1939; D z.Rozk. D OK IV z lat 1921-1939; Rocznik Oficerski 1923, W arszawa 1923, s. 197; W. M akulec, 25 Pułk Piechoty, Pruszków 1995, s. 14 i 23.
W 1932 r. n astąp iła kolejna pow ażna zm iana dyslokacji podo d d ziałó w Pułku, co było zw iązane z opuszczeniem przez w ojsko dotychczasow ych 0szar przy ul. K rakow skiej 34. S tacjonujące tu dotychczas dw a batalio n y
1 II) zostały przeniesione d o obiektów koszarow ych przy ul. J. Piłsudskiego ^1 i 122 (obecnie ul. W ojska Polskiego), w k tórych m ieściła się wcześniej aa ra batalionu zapasow ego 74 pp. Nie popraw iło to sytuacji kw aterunkow ej Pp, któ ry w latach 1932-1939 stacjonow ał aż w pięciu p u n k ta c h m iasta: A leja 3 M aja 21 - dow ództw o pułku; (2) ul. Z am k o w a 21 - I b atalion; ' ' tzw. koszary p o m onopolow e przy ul. J. P iłsudskiego 121 - II b atalion; ' J tzw. koszary poinw alidzkie przy ul. J. P iłsudskiego 122 - III b atalion; . ' ul. W olb o rsk a 6 - k o m p an ia przeciw pancerna, cztery p lu to n y pułkow e lylerii, łączności, pionierów i konnych zw iadow ców ), ta b o ry oraz m a- §<izyny15
, W. Makulec, 25 Pułk..., s. 15; W. Kozłowski, Działania wojenne wokół miasta. Jego ''°na tv ¡939 r., [w:] Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, red. B. Baranowski, Łódź 1989, s. 510; Q^ ż k a Adresowa. Informator Piotrkowa i okolic, Piotrków T ryb. 1931, s. 18, 26 i 37; Spis ( °neMów telefonicznych w Piotrkowie i okolicy, Piotrków Tryb. 1927, s. 4; Spis abonentów tjy Znych miasta Piotrkowa, Piotrków Tryb. 1929, s. 2; Spis abonentów sieci telefonicznych '* ° J i okręgu poczt i telegrafów w Warszawie, w miastach Białymstoku i Łodzi z okolicą na s( r > W arszawa 1936, s. 151. Niestety, w literaturze istnieje rozbieżność dotycząca miejsca ^jo n o w an ia po 1932 r. II i III batalionu 25 pp, gdyż W. Kozłowski (Działania.... s. 510) a*’ iż przy ul. J. Piłsudskiego 121 stacjonował III batalion, zaś pod numerem 122 - 11 batalion.
T ru d n e w arunki lokalow e piotrkow skiego pułku (stare obiekty koszarow e, rozmieszczone d o tego w kilku miejscach m iasta) były pow szechnie zauważane nie tylko przez k ad rę dow ódczą jed n o stk i, ale także i przez zwykłych żołnierzy. O to co n a ten tem at n apisał jeden z szeregowych: ,,W garnizonie naszym w arunki lokalne m am y nieszczególne, gdyż p u łk ro zlo k o w an y jest w trzech m iejscach, je d n a k jesteśm y d u m n i, że stacjonujem y w prastarym grodzie T ry b u n a lsk im ” 16. P om im o to, szkolenie żołnierzy przebiegało bez większych problem ów , dzięki dużem u poświęceniu kadry oficerskiej i podoficer' skiej. W ykorzystyw ano do tego celu trzy place ćwiczeń poło żo n e w rejonie ul. W olborskiej (tzw. M eszcze I, II i III) o ra z o d d alo n y od P io trk o w a T ryb o ok. 12 km poligon w Przy głowie.
N a zakończenie om aw iania największej jednostki garnizonu piotrkowskiego, trzeba jeszcze choć k ró tk o w spom nieć o postaw ie 25 pp w d n iach zam achu m ajow ego 1926 r. P oczątkow o zajął on postaw ę w yczekującą, jed n ak ż e już 13 m aja stacjonujący w Tom aszow ie M az. II b atalio n m jr. T. Podw ysockiego p o p arł m arszałk a Józefa Piłsudskiego, zaś następ n eg o d n ia m jr SG Alfred K rajew ski - n a w yraźny rozkaz zbuntow anego gen. bryg. S tanisław a N ałęcza M ałachow skiego (dow ódca 10 D P ) - aresztow ał dow ódcę 25 pp ppłk. SG Z ygm unta D zw onkow skiego oraz jego zastępcę ppłk. A ntoniego Lisowskiego- W ieczorem 14 m aja p ododdziały pułk u obsadziły rejon dw o rca kolejow ego, starając się jednocześnie przejąć k o n tro lę nad linią kolejow ą C zęstocho- w a -K o lu szk i. P o kilkugodzinnym intern o w an iu zw olniony został dow ódca p u łk u , k tó ry okazyw ał je d n a k n ad a l chw iejną p o staw ę, nie p o p iera jąc jednoznacznie ani legalnego rząd u , ani zb u n to w an y ch w ojskow ych.
O prócz 25 pp, w skład garnizonu p iotrkow skiego w chodziły również - w różnych latach - organy w ykonaw cze służby p o borow ej, rem ontu, sanitarnej o ra z żandarm erii. Były to instytucje w ojskow e niezbędne dla praw idłow ego funkcjonow ania sił zbrojnych, a ich dyslokow anie w Piotrkow ie T ry b . w płynęło n a pow iększenie tutejszego g arnizonu i jego większą ró ż n o -rodność.
Służba p o b o ro w a zajm ow ała się uzupełnianiem sił zb rojnych w re k ru ta o ra z ad m in istro w an iem i prow adzeniem ew idencji rezerw . W tym celu jesienią 1921 r. podzielono obszar O K IV Ł ódź na dziesięć kom end uzupełnień (podlegał im o b szar obejm ujący od jednego do trzech p o w iató w )17. Jedną z nich była P K U w P iotrkow ie T ryb. (daw na P K U 2 p p L egionów w tymże m ieście), w skład której weszły w ów czas dw a pow iaty: p io trk o w sk i i ra d o m -szczański. T en stan rzeczy przetrw ał zaledw ie kilka lat, gdyż 6 VII 1927 r. p rz y stąp io n o do tw orzenia P K U w R ad o m sk u (rozpoczęła urzędow anie
16 „W iarus" 1935, n r 17, s. 406.
17 Były to PKU: Brzeziny, Częstochowa, Końskie, K utno, Łask, Łódź-M iasto, Łódż-Powiul, Piotrków Tryb., Skierniewice i Wieluń.
24 1 1928 r.), k tó ra m iała adm inistrow ać pow iatem radom szczańskim . W k o n -sekwencji, P K U w Piotrkow ie T ryb. podlegał o dtąd tylko pow iat piotrkow ski. ■*eJ k o m en d an ta m i w okresie m iędzyw ojennym byli kolejno: płk W itold H ulanicki (1921-1922 r.), płk S tefan B orow ski (1922 r.), płk S tanisław Mirecki (1923 r.), płk W ładysław M łocki (1924-1927 r.), m jr W ładysław Spławiński (1927-1929 r.), ppłk F ranciszek Sobolewski (1930-1933 r.), ppłk dypl. W itold S tankiew icz (1934-1938 r.) o ra z ppłk W acław H ryniew ski (1938—1939 r.). P io trk o w sk a kom en d a uzupełnień (od 1 IX 1938 r. przem ia- now ana na K o m en d ę R ejonu U zupełnień) m ieściła się p o czątk o w o przy u*- 3 M aja 21, n astępnie w połow ie lat dw udziestych zo stała przeniesiona na ul. P iastow ską 4 (obecnie ul. Z łota), zaś w 1932 r. n a ul. P iłsudskiego *08 i 12], gdzie urzędow ała do w ybuchu w ojny18.
W P io trk o w ic T ry b . istniał rów nież w la ta c h 1927-1934 R ejonow y Inspektorat K oni będący organem w ykonaw czym służby rem o n tu w zakresie CNV¡dencji, przeglądu i p o b o ru koni o raz środków tran sp o rto w y ch przew i-dzianych dla potrzeb w ojska. W latach 1921-1926 pow iat p iotrkow ski pod tym względem podlegał istniejącej wówczas K om endzie U zupełnień K oni w C zęstochow ie19. Po jej likw idacji, u tw orzono w k ońcu 1927 r. n a obszarze IV pięć R ejonow ych In sp e k to rató w K oni: w C zęstochow ie, Ł odzi, Sieradzu, Skierniew icach o ra z P iotrkow ie T ry b . W skład tego ostatniego " m ieszczącego się przy ul. 3 M aja 21 - wchodziły trzy pow iaty: konecki, opoczyński i piotrkow ski. N a jego czele w latach 1927-1930 stał m jr A rtu r Stankiewicz, a następnie m jr Józef N ytko d o 1 X 1934 r., kiedy to inspektorat Piotrkow ski został zlikw idow any. Podlegające m u d o tą d pow iaty konecki 1 opoczyński przyłączono do Rejonowego Inspektoratu K oni w Skierniewicach, ?aś pow iat piotrkow ski - do R ejonow ego Insp ek to ratu K o n i w C zęstochow ie, ^ składzie któ reg o znajdow ał się d o w ybuchu w ojny20.
Pod względem zao p atrzen ia intendenckiego garnizon piotrk o w sk i p o d -d a ł kierow nictw u R ejonu In ten -d e n tu ry w C zęstochow ie, a po jego likwi-dacji w kw ietniu 1929 r. - kierow nictw u R ejonu In ten d e n tu ry Ł ódź II. Irzeb a tu je d n a k dodać, iż po 1929 r. om aw iany garnizon zao p atry w ał
“ Zob. przyp. 6; CAW, D z.Rozk. D O K IV z lat 1921-1939; Archiwum Państwowe w Piotrkowie Tryb., A kta M iasta Piotrkowa, sygn. 2432. Pismo starosty powiatu piotrkowskiego
M agistratu M iasta Piotrkow a Tryb. z 29 II 1932 r.; Kalendarz W ojskowy na 1928 r., red. • -Jastrzębski, W arszawa 1927, s. 169-173; Spis abonentów telefonicznych w Piotrkowie..., s. 8; Pis abonentów telefonicznych miasta Piotrkowa..., s. 7; Spis abonentów sieci..., s. 151; Książka kre so w a ..., s. 17 i 36.
18 Oprócz powiatu piotrkowskiego, podlegało jej jeszcze pięć innych powiatów: częstochowski, °necki, opoczyński, radomszczański i włoszczowski.
“ CAW, D z.Rozk. MSWojsk nr 32 z 22 XI 1927 r., poz. 383: nr 26 z 25 VIII 1931 r., P°z- 329 i nr 7 z 17 IX 1934 r., poz. 126. W 1939 r. obszar OK IV był podzielony na trzy ‘nsPektoraty koni w Łodzi, Częstochowie i Skierniewicach, a istniejący od 1927 r. inspektorat ^ Sieradzu został zlikwidowany w 1932 r.
się bezpośrednio w m ateria ł intendencki w utw orzonej w ów czas Składnicy M ateria łu Intendenckiego w C zęstochow ie21.
Innym niezm iernie w ażnym zagad n ien iem d la poko jo w ej służby sił zbrojnych była o ch ro n a stanu zdrow otnego w ojska i o d pow iedni d o b ó r re k ru ta. Z ajm ow ała się tym służba zdrow ia, której organem w ykonaw czym w g arn iz o n ie p io trk o w sk im był w latac h 1921-1923 w ojskow y szpital rejonow y liczący ok. 300 łóżek. W jego skład w chodziła k o m en d a szpitala, am b u lato riu m dentystyczne, a p te k a o raz trzy oddziały: chirurgiczny, ch o ró b w ew nętrznych i zakaźnych o ra z ch o ró b skórnych i w enerycznych. M ieścił się on przy ul. 3 M aja 21, a jego k o m en d an ta m i byli kolejno: m jr lek. m ed. L eonard Szm urło w latach 1921-1922 i m jr lek. m ed. A dam B orkow ski do czasu likwidacji szpitala. N astąp iło to 1 X II 1923 r., po czym n a jego bazie utw o rzo n o w P iotrkow ie T ryb. garn izo n o w ą izbę chorych 25 pp, m ieszczącą się w budynku daw nego szpitala rejonow ego - n a k ró tk o , bowiem została zlikw idow ana w iosną 1924 r. P odlegała o n a bezpośrednio naczelnem u lek a-rzowi tutejszego garnizonu, którym był naczelny lekarz 25 pp. S tanow isko to zajm ow ali m. in. (dane niepełne): kp t. lek. m ed. Izrael W ilczer w latach 1921-1923 o ra z m jr lek. m ed. Jó z e f G aller w latach trzydziestych. G a r-nizonow a izba chorych 25 pp była przeznaczona d la chorych, k tó ry ch czas leczenia nie przekraczał 3 -4 tygodni, z tego też względu liczba łóżek była w nich niew ielka i w ynosiła ok. 30. O d w iosny 1924 r. nie było ju ż w Piotrkow ie 1 ryb. żadnych organów rejonow ych służby zdrow ia, a leczeniem ch o ry ch zajm o w ał się personel sa n ita rn y 25 p p , podleg ły naczelnem u lekarzow i pułku (był jednocześnie naczelnym lekarzem g arn iz o n u )22.
Ze względu n a swą niewielką liczebność (ok. 1,5 tys. żołnierzy) garnizon p iotrkow ski nie posiadał własnej parafii w ojskow ej i w spraw ach w yznania rzy m sk o k a to lick ieg o podlegał d o 1926 r. starszem u k ap elan o w i R ejonu D u szp a sterstw a K atolickiego w C zęstochow ie (ks. W ilhelm ow i K oppelow i do 1922 r., a następnie ks. Józefow i Ż elaznow skiem u)23. Jego zasadniczym zadaniem było zapew nienie obsługi duszpasterskiej we w szystkich form acjach w ojskow ych stacjonujących na obszarze d anego rejonu d u szp asterstw a oraz sp ra w o w an ie n a d z o ru nad p ro w a d z o n ą w nich d z ia ła ln o śc ią religijno- -ośw iatow ą. Po zaw arciu w 1925 r. k o n k o rd a tu m iędzy P olską a W atykanem ,
21 Zob. przyp. 6; CAW, D z.Rozk. D O K IV z lat 1921-1939.
22 CAW: D z.Rozk. D OK IV. Rozkaz tajny nr 74 z 30 XI 1923 r., poz. 3; Oddział V Sztabu MS Wojsk, sygn. 1.300.11, t. 20. O bsada sanitariatu OK IV z listopada 1921 r.; A. Felchner, Służba zdrowia Wojska Polskiego (od jesieni 1918 r. do mobilizacji w 1939 r.), Łódź 1990, cz. 2, s. 438-445; tenże, Szpitale wojskowe II Rzeczypospolitej, „W ojskowy Przegląd Historyczny” 1996, R. XLI, nr 3, s. 122; tenże, Sytuacja zdrowotna ludności powiatu piotrkowskiego iv pierwszych latach II Rzeczypospolitej, „Piotrkow skie Zeszyty H istoryczne” 1998, t. 1, s. 61.
21 Rejon D uszpasterstwa K atolickiego w Częstochowie istniejący w latach 1921-1927 obejmował następujące powiaty: częstochowski, konecki, opoczyński, piotrkowski, radomszczański i włoszczowski oraz w latach 1922-1927 pow iat lubliniecki.
obszar całego k ra ju podzielono na 75 parafii w ojskow ych, na czele k tórych stali w ojskow i proboszczow ie. U tw orzenie owych parafii sp ow odow ało, że dotychczasow e rejony d u szpasterstw a katolickiego stały się zbędne, toteż nakazano ich sto p n io w ą likwidację, k tó rą w odniesieniu d o O K IV Ł ódź zakończono ostatecznie w 1928 r. O bszar tego okręgu został podzielony na cztery p arafie w ojskow e, k tó ry ch siedziby u lo k o w an o w C zęstochow ie, Łodzi, Łow iczu i Skierniew icach. Od tego też czasu garnizon piotrkow ski Podlegał proboszczow i wojskowej parafii Św. Jerzego w Ł o d zi24.
W latach 1921-1924 stacjonow ał rów nież w P iotrkow ie T ry b . plu to n żandarm erii, w chodzący w raz z sześciom a innym i plu to n am i (trzy w Ł odzi ° raz po jednym w C zęstochow ie, K u tn ie i Skierniew icach) w skład 4 D yw iz-jonu Ż andarm erii. D ow ódcą piotrkow skiego p lu to n u żandarm erii był w latach 1921-1922 chorąży O nufry O leksiuk, a przez następ n e dw a lata por. Jó ze f Kędzierski. D o w ództw o tego p lu to n u m ieściło się przy ul. Bykowskiej 121; n*e istniał on długo, gdyż 20 III 1924 r. został zlikw idow any w raz z trzem a 'nnym i p lu to n am i 4 D yw izjonu Ż andarm erii (dw om a w Ł odzi i jednym w K utnie). O dtąd dyw izjon ten składał się jedynie z trzech p lutonów (C zęstochow a, Ł ó d ź i Skierniewice) podzielonych n a zm ienną liczbę p o sterunków . W raz z likw idacją p lu to n u żandarm erii w P iotrkow ie T ry b . u sta -now iono tu posteru n ek żandarm erii podległy bezpośrednio dow ódcy p lu to n u Zandarm erii w Częstochow ie. P o steru n ek ten, liczący ok. 10 ża n d arm ó w , Pełnił sw oją służbę na obszarze trzech pow iatów p iotrkow skiego, opoczy ń -skiego i koneckiego; m iał swoją siedzibę w P iotrkow ie T ry b . przy ul. Piłsudskiego 41. Jego ostatnim dow ódcą w 1939 r. był st. w achm istrz Jan Ł anik25.
W tym miejscu w arto przybliżyć kilka aspektów funkcjonow ania garnizonu Piotrkow skiego, ja k np. działalność k u ltu raln o -o św iato w a, rozwój sp o rtu , °bchody świąt i uroczystości, czy też zw iązków wojska z m iastem i regionem . Niestety, z b ra k u d anych owe zagadnienia m o żn a przedstaw ić jed y n ie n a Przykładzie 25 pp, k tó ry swą liczebnością zdecydow anie g ó ro w a ł nad Pozostałym i instytucjam i w ojskow ym i dyslokow anym i w P iotrkow ie I ryb.
W arm ii polskiej okresu m iędzyw ojennego pow ażny nacisk kładziono na rozwój działalności k ulturalno-ośw iatow ej, m ającej zlikw idow ać w ystępujący
24 CAW: D z.Rozk. D O K IV. Rozkaz tajny n r 7 z 29 V 1929 r., poz. 2; Dz.Rozk. ^SW ojsk nr 4 z 4 II 1928 r., poz. 36; Rocznik Oficerski 1932, W arszawa 1932, s. 898;
O d z ic m k o w sk i, B. S p y c h a ła , Duszpasterstwo wojskowe tv> Drugiej Rzeczypospolitej, W arszawa l9i*7, s. 92-94.
25 CAW , 4 Dywizjon Żandarm erii, sygn. 1.375.4, t. 101. Rozkaz dow ództw a dywizjonu w sprawie jego reorganizacji i likwidacji czterech plutonów z 11 Ul 1924 r., t. 111. M ateriały 110 historii dywizjonu z lat 20., t. 148. O bsada 4 Dywizjonu Żandarm erii z 24 1 1924 r.;
^ M a k u le c , K . W ią c z c k , Dzieje 25 Pułku Piechoty w latach 1918-1939, Piotrków Tryb. 1991, s. 22.
w wojsku analfabetyzm , a p o n ad to dokształcić k adrę zaw odow ą i przygotow ać żołnierzy d o zaw odu. Zw alczaniem analfabetyzm u zajm ow ały się żołnierskie szkoły początkow e, w których w yodrębniono cztery stopnie n au czan ia. D w a pierw sze obejm ow ały nauczanie czytania, p isania i p o d staw m atem aty k i, zaś dw a pozostałe - naukę wiedzy ogólnej, historię Polski, pogadanki o ówczesnej sytuacji politycznej, społecznej i gospodarczej o raz o trad y c jach W ojska Polskiego. Z reguły pierw sze dw a stopnie nau czan ia p ro w a d zo n e były na szczeblu kom panii, a trzeci i czw arty n a szczeblu b atalio n u . D ziałalność o św iato w ą w 25 pp p ro w a d z o n o przy w ydatnej pom o cy m iejscow ych nauczycieli szkół pow szechnych, dzięki czem u przyjęto am b itn e założenie, aby ani jeden szeregowiec po odbyciu służby wojskowej nie opuścił szeregów pułku ja k o analfabeta; brak danych nie pozw ala określić, na ile ów plan udało się zrealizow ać.
Ściśle z ośw iatą zw iązana była działalność k u ltu ra ln a , k tó ra w 25 pp przejaw iała się m. in. w organizow aniu różnego ro d zaju p o g ad a n ek i wy-cieczek, przedstaw ień teatrzyku żołnierskiego i w ystępów o rk iestry pułkow ej, polegała też n a oglądaniu film ów i słuchaniu radia, czytaniu książek i prasy- T ym celom służyły: kasyno w ojskow e, b iblioteka p u łk o w a czy świetlica żołnierska, k tó rą uroczyście o tw a rto 25 X I 1928 r., przy okazji wręczenia 25 pp sztan d a ru pułkow ego. Pieniądze n a ten cel ze b ran o dzięki ogrom nej ofiarności m ieszkańców P io trk o w a T ry b . (zgro m ad zo n o oko ło 50 tys. zł). Świetlicę u rząd zo n o w nadbu d o w an y m piętrze w p o d w ó rzu k o szar pofran - ciszkańskich; znalazły tam m iejsce scena d la po trzeb teatrzy k u żołnierskiego z d u żą salą n a kilkaset krzeseł o raz biblioteka; był też now oczesny o dbiornik radiow y. Z owej świetlicy w następnych latach korzystali żołnierze całego garnizonu. O rganizow ano tu p o n ad to różnego rodzaju uroczystości i imprezy, ja k np. okolicznościow e bale, sylwester, odczyty, czy też akadem ie z okazji świąt państwowych. D la potrzeb kulturalno-ośw iatow ych garnizon piotrkow ski d y sponow ał p o n a d to kasynem oficerskim przy ul. L egionów 12 (obecnie ul. Jaro sław a D ąbrow skiego), kasynem podoficerskim przy ul. W olborskiej o ra z ogniskiem podoficerskim przy ul. L egionów l 26.
N iem niej w ażną rolę w ogólnym w yszkoleniu żołnierzy odgryw ał sport, dlatego też, dzięki dużem u w sparciu w ojskow ych w ładz okręgow ych, w ciągu zaledw ie kilku lat n a d ro b io n o ogrom ne zaległości w tym zakresie. We w szystkich g arnizonach pow stały prow izoryczne b oiska o ra z kluby sportow e zajm ujące się n a co dzień p o p u lary zacją w ychow ania fizycznego i gier sp o rto w y c h w je d n o stk a c h . T e o sta tn ie były najw ażniejszym ogniw em w rozw oju sp o rtu w ojskow ego, poniew aż prow adziły po k ilkanaście różnych sekcji, z któ ry ch w 25 p p najaktyw niej działały sekcje: strzelecka, piłki
“ K. Satora, Opowieści wrześniowych sztandarów, Warszawa 1990, s. 65; Książka adresowa...» s. 37 i 68; Spis abonentów sieci..., s. 151; „W iarus” 1935, nr 17, s. 406.
nożnej i lekkoatletyczna. W połow ie lat dw udziestych o g ro m n e sukcesy święciła sekcja strzelecka pułku, gdyż jej zespół oficerski trzy k ro tn ie z rzędu (w 1924, 1925 i 1926 r.) uzyskiw ał m istrzostw o O K IV Ł ódź, zdobyw ając tym sam ym n ag ro d ę p rzechodnią dow ódcy okręgu, zaś w 1924 r. - m ist-rzostwo arm ii. P o d o b n e sukcesy m iał n a sw oim koncie zespół szeregowych 25 pp, k tó ry wywalczył rów nież trzy k ro tn ie pod rząd tytuł m istrzow skiego Pułku O K IV Ł ódź. R ów nie d o b re wyniki osiągnął pułk w pięcioboju, zdobyw ając n a w łasność kolejną n ag ro d ę p rzech o d n ią dow ódcy okręgu, po wy graniu w latach 1925-1927 m istrzo stw okręgow ych. D la p rz y k ła d u , w zaw odach o m istrzo stw a O K IV Ł ódź rozegranych w Ł odzi w dniach l0'1 2 IX 1925 r. w pięcioboju w ojskow ym 25 pp zajął i m iejsce z wynikiem '63 punktów (II miejsce wywalczył 37 pp z 189 p u n k tam i;, zaś indyw idualnie z'vyciężył w nim kpr. Szopa (im ienia nie ustalo n o ) rów nież z piotrkow skiego Pułku. T ak że n a kolejnych zaw odach okręgow ych ro zegranych w Łodzi w dniach 6 -8 V III 1926 r. zaw odnicy 25 pp w klasyfikacji punktow ej zajęli i miejsce. P o d o b n e sukcesy reprezentacja p iotrkow skiego pu łk u odnosiła również i n a rozgryw anych corocznie zaw odach dywizyjnych. D la przykładu: w 1923 r. n a 25 konkurencji aż 14 wygrali zaw odnicy 25 pp, w tym np. k*eg 4 x 100 i 4 x 400 m etrów , rzut dyskiem , oszczepem i gran atem , bieg na 800 i 1500 m etrów o raz na 4 km na przełaj, pięciobój lekkoatletyczny, skok o tyczce, a także rozgryw ki w piłce nożnej. W szystko to spow odow ało, Ze zaczęto dostrzegać osiągnięcia sportow e pułku, co znalazło swoje odbicie w ówczesnej prasie: „D o b rze zrozum iany i racjonalnie prow ad zo n y sp o rt w Pułku dał w ybitne rezultaty, czego dow odem jest zdobyw anie większości nagród o m istrzostw o O K n r IV i w ojska polskiego” ; „P u łk ten m oże Srniało rościć sobie pretensje d o jednego z najbardziej usportow ionych w Polsce”27.
W spom niane wyżej form y oddziaływ ania w ychow aw czego na żołnierzy nic w yczerpują całokształtu wysiłku, jaki k ład zio n o w ich wyszkolenie; służyły tem u rów nież uroczystości z okazji św iąt w ojskow ych, państw ow ych 1 religijnych. N iew ątpliw e najw ażniejszym z nich, o b chodzonym bardzo Uroczyście, było święto pułkow e, m ające swój specjalny pro g ram i szczególną oprawę, a p rz ygotow ania d o niego zajm ow ały zazwyczaj kilka tygodni ! były połączone z cyklem p o g ad an ek o bojow ych tradycjach jed n o stk i, ^k szta łto w a ł się wówczas w arm ii schem at św iąt pułkow ych: zaczynały się °ne m szą p o ra n n ą , po czym n astępow ała uroczysta defilada, a następnie Wspólne zabaw y i zaw ody sportow e, przy szerokim w spółudziale m iejscowych społeczności o ra z przedstaw icieli w ładz w ojskow ych i cyw ilnych. Oczywiście,
” Życie wojska DOK IV i sam orządu łódzkiego, W arszawa 1928 (dodatek specjalny ’’^olski Zbrojnej” ), s. 16; „Żołnierz Polski” 1923, nr 34, s. 20; „Stadion” 1925, n r 40, s. 11, 1926> nr 33, s. 14.
k ażd a jed n o stk a obchody świąt w ojskow ych w zbogacała charakterystycznym 1 d la siebie elem entam i, co d o daw ało im właściwego kolo ry tu .
W p rz y p ad k u 25 p p święto pułkow e w ypadało 28 w rześnia; d a tę tę przyjęto dla uczczenia boju pod S arnam i w 1920 r. O b chody tego święta p rz ed staw iam n a p rzy k ład zie z 2 7-28 IX 1927 r. P ierw szego d n ia cały g arn iz o n uczestniczył w n ab o żeń stw ie ża ło b n y m za poległych żołnierzy pułku, a wieczorem odbył się capstrzyk i w ystępy w okalno-m uzyczne w sali im. J a n a K ilińskiego, urządzone przez podoficerów . N astępnego d n ia, po uroczystej m szy dla g arnizonu w K ościele św. Jack a, m iał m iejsce wspólny obiad żołnierski w k o szarach p ofranciszkańskich, p o p o łu d n iu rozegrano zaw ody strzeleckie, zaś w ieczorem baw iono się w kasynie oficerskim i p o d ' oficerskim . W święcie pułkow ym uczestniczyli licznie zaproszeni goście, m. in. gen. bryg. M ieczysław D ąb k o w sk i (dow ódca 7 D P ), płk SG Adam N ałęcz N ieniew ski (dow ódca piechoty dywizyjnej 7 D P ) i m jr W a cła^ Wilniewczyc (zastępca dow ódcy 27 pp) oraz przedstawiciele w ładz i społeczeń-stwa, w śród nich Stanisław K aczyński (staro sta piotrkow ski). W ielką atrakcja była rów nież defilada p ododdziałów 25 pp, k tó rą pop ro w ad ził m jr L u d w i k
Czyżewski (dow ódca III batalio n u ). W p o d o b n y sp osób w yglądały również kolejne o b chody św ięta pułkow ego, będące podniosłym i w ydarzeniam i dla całego g arnizonu piotrkow skiego i m iejscow ego społeczeństw a. O p ró cz nich uroczystościam i hucznie obchodzonym i były: Święto N iepodległości (11 listo p a d a ), Święlisto Ż ołnierza (15 sierpnia), rocznice w ybuchu p o w stań n a ro -dow ych i uchw alenia K on sty tu cji 3 M aja, św ięta religijne poszczególnych w yznań, im ieniny m arszałk a J. Piłsudskiego (19 m arca); p o n a d to uroczyście przyjm ow ano wizyty przedstaw icieli najw yższych w ładz państw ow ych i woj-skow ych. Szczególnie podniosły ch a ra k te r m iały także uroczystości żałobne po śm ierci J. P iłsudskiego 12 V 1935 r.: w garnizonie p io trk o w sk im od-p ra w ia n o m sze żało b n e, w szystkie b u d y n k i k o szaro w e od-p o k ry to kirem , a 25 pp wysłał swoją delegację w raz z pocztem sztandarow ym na uroczystości p ogrzebow e d o W arszaw y28.
W ojsko nie było tw orem zaw ieszonym w próżni, lecz częścią sk ład o w i organizm u państw ow ego, z którym łączyły go różne p ow iązania polityczne, społeczne, ekonom iczne czy kulturalne, o charakterze dw u stro n n y m , opartym n a „o b o p ó ln ej sym biozie” , z której obie stro n y czerpały korzyści. Z każdym rokiem co raz m ocniej zacieśniały się w zajem ne więzi w ojska z władzam i cywilnymi i lokalnym i społecznościam i, co pozytyw nie w pływ ało n a bardziej życzliwy stosunek ludności cywilnej do w ojska. T em u celowi służyła zarów no w sp o m n ian a ju ż w spółpraca w ładz ośw iatow ych w akcji zw alczania an a l' fabetyzm u i szerzeniu szeroko rozum ianej kultury w wojsku, ja k i popularyza-cja sp o rtu , w ychow ania fizycznego o raz idei obro n n o ści w społeczeństwie.
N iezm iernie w ażną kw estią, na k tó rą zw rócono uw agę w w ojsku II R P, była likw idacja analfabetyzm u w wojsku. T ak ż e w pu łk u p iotrkow skim zJawisko to n a p o czątku lat dw udziestych było niem al pow szechne, dlateg o lez kilku oficerów ośw iatow ych nie było w stanie sam odzielnie p odołać temu zadaniu. W ciągu kilku lat w ładze g arnizonu podjęły ścisłą w spółpracę ' miejscowym oddziałem Polskiej M acierzy Szkolnej (organizacja ta prow adziła nauczanie w szkołach elem entarnych i średnich). P o czątkow o k ursy dla a nalfabetów odbyw ały się w koszarach, przy czynnej pom ocy nauczycieli P e r k o w s k ic h szkół pow szechnych, zaś od 1929 r. - w p io trk o w sk ich szkołach pow szechnych (m. in. w szkole im. K sięcia Józefa P oniatow skiego Pfzy ul. Piłsudskiego 37 i szkole im. M ik o łaja R eja przy ul. L egionów 23)29.
Inną w ażną kw estią była w spółpraca w ładz garnizonow ych z w ładzam i tk a ln y m i, polegająca głów nie na regulow aniu stosunków ' w łasnościow ych G ru c h o m ości znajdujących się w gestii d o w ództw a garn izo n u o ra z w spół-działaniu przy przepro w ad zan iu corocznego p o b o ru . Dzięki działalności ° rganizacyjno-propagandowej m łodzież z pow iatu piotrkow skiego w większości daw ała do p o b o ru , dla przykładu: w 1923 r. na 4493 m ężczyzm pow ołanych
pob o ru nie staw iło się 527 (czyli 11,5% ogółu), zaś w 1932 r. n a 3240 Powołanych nie staw iło się zaledwie 158 (czyli tylko 5% ogółu poborow ych).
G arnizon odgryw ał rów nież wielką rolę w rozw oju gospodarczym regionu, &dyż zam ów ienia w ojskow e i p ryw atne zakupy kad ry zapew niały pracę dużej grupie ro b o tn ik ó w , rzem ieślników i chłopów . N iezależnie od d ostaw br°ni i am unicji, garnizon p otrzebow ał stale wielu innych p ro d u k tó w , ja k nP u m u n d u ro w a n ia i oporządzenia, żyw ności, koni i zw ierząt pociągow ych, Czy też m ateriałó w budow lanych d o staw iania now ych obiektów i ro zpo- Wszechniania now inek technicznych typu: elektryczność, kanalizacja. W szystkie le Potrzeby stw arzały handlow i, przem ysłow i, rzem iosłu i rolnictw u o g ro m n ą szansę zbytu p ro d u k tó w , w pływ ając jednocześnie na zm niejszenie panującego w k raju bezro b o cia. Z am ó w ien ia w o jsk a o ra z p ry w a tn e zak u p y k ad ry zapewniały pracę dużej grupie ro b o tn ik ó w i rzem ieślników o raz um ożliwiły Przetrwanie w latach kryzysu wielu zakładom i w arsztato m , k tó re m iały w°Wczas k ło p o ty ze zbytem swych tow arów i usług. O grom ny był rów nież wPływ garnizonu n a rozw ój i opłacalność p rodukcji rolnej, gdyż dzienne sP°życie żołnierza wynosiło: 800 g chleba, 250 g m ięsa, 350 g jarzy n , 700 g Zlem niaków , 50 g słoniny o ra z 32 g cu k ru , zaś n a dzienną rację k o n ia Wojskowego sk ład ało się: 4,5 kg ow sa, 4 kg siana i 1,5 kg słomy, l a k więc w Powiecie piotrkow skim w ojsko było najw iększym o d b io rcą p ro w ia n tu * Paszy, poniew aż w ciągu tylko jednego ro k u pułk piechoty zużywał: 50 ton żyta, 500 to n ow sa, 395 to n ziem niaków , 130 to n m ięsa, 28 to n
* W. M akulec, 25 Pułk..., s. 19; Życie wojska D O K IV i samorządu łódzkiego, W arszawa 928 (dodatek specjalny „Polski Zbrojnej” ), s. 15; „D ziennik N arodow y” 1928, n r 101, s. 3.
słoniny i 200 to n jarz y n . Z tego też w zględu w o k olicznych gm inach przeciętne ceny w ym ienionych arty k u łó w były wyższe śred n io o 0,2-1 zł niż w p o zo stały c h 30.
N a wszelkie m ateriały i p ro d u k ty kw aterm istrzostw o tutejszego garnizonu dysponow ało ściśle określonym i kw otam i, więc dla oszczędności sta ra ło się zakupyw ać je bezpośrednio u producentów , dzięki czemu znacznie oszczędzano. Producenci także byli z tego zadow oleni, gdyż mieli zapew niony stały o d b ió r w ytw arzanych przez nich tow arów , co z kolei p o d n o siło jakość p ro d u k tó w , aby nie stracić in tratn y ch zam ów ień w ojskow ych31.
J a k w spom niałem , p o zakończeniu działań w ojennych i przejściu sił zbrojnych n a organizację pok o jo w ą, celem w ładz w ojskow ych stało si? stw orzenie system u zdolnego przygotow ać m łodzież d o służby wojskowej, z program em w ychow ania fizycznego, czem u m iało służyć zorganizow anie na obszarze całego k raju zajęć w ychow ania fizycznego i przysposobienia wojskow ego. Spraw ą wielkiej wagi bowiem podnoszenie spraw ności fizycznej o raz w zm acnianie tężyzny społeczeństw a, w tym szczególnie m łodzieży szkolnej. Ju ż w 1922 r. PW (zwane d o października 1923 r. Przysposobieniem Rezerw ) zostało w prow adzone do szkół średnich ja k o p rzed m io t pozaprog- ram ow y, k tó ry m iał przygotow ać m łodzież szkolną d o przyszłej służby wojskowej. P race z zakresu PW były kierow ane i p ro w a d zo n e według w ojskow ego podziału terytorialnego, zgodnie z którym u tw o rz o n o dziesięć okręgów PW odpow iadających obszarom poszczególnych k o rp u só w . K ażdy z okręgów dzielił się na trzy rejony PW , a te n a obw ody składające się z jednego lub kilku pow iatów . Z godnie z pow yższym , O K IV Ł ó d ź został podzielony na trzy rejony PW: 7, 10 i 26 D P . G a rn izo n p iotrkow ski znalazł się w składzie pierwszego z nich, który w 1923 r. obejm ow ał osiem powiatów: częstochow ski, konecki, lubliniecki, opoczyński, piotrkow ski, radom szczański, wieluński i włoszczowski. D w a lata później władze w ojskow e zreorganizow ały istniejącą stru k tu rę PW , zgodnie z k tó rą dotychczasow e rejony PW prze-m ian o w an o n a rejony dyw izyjne PW , zaś obw ody PW - na rejony pułkow e PW . N a d al więc o b sza r O K IV Ł ó d ź był p o d zielo n y n a trzy rejony dyw izyjne PW 7, 10 i 26 D P (daw ne rejony PW ), jed n ak now ym elem entem było utw orzenie we wszystkich rejonach dyw izyjnych rejonów pułkow ych PW . R ejon dywizyjny PW 7 D P składał się tym razem z siedm iu pow iatów należących d o trzech rejonów pułkow ych PW: 25, 27 i 74 pp. Pierwszy z nich m iał siedzibę w P iotrkow ie T ry b . i obejm ow ał zasięgiem swego d ziałania trzy pow iaty: konecki, opoczyński i piotrkow ski. W październiku
1927 r. - po w łączeniu p ow iatu lublinieckiego w skład O K V w K rakow ie
30 J. Odzicmkowski, Armia i społeczeństwo II Rzeczypospolitej, W arszawa 1996, s. 141-147, 153, 156 i 169-170.
' rejon PW 74 p p został podp o rząd k o w an y właściwym w ładzom w ojskow ym w K rak o w ie, p rzez co liczba rejonów pułkow ych podległych rejonow i dywizyjnemu P W 7 D P zm alała d o dw óch. P o kolejnych dw óch latach Przem ianow ano dotychczasow e rejony pułkow e PW na obw ody W F i PW , składające się od jednego do trzech pow iatów . K o m e n d a n to m obw odów ^ i PW podlegali właściwi kom endanci pow iatow i W F i PW (po jednym na każdy pow iat). Z godnie z powyższym , kom endzie obw o d u 25 pp p o d -porządkow ane były trzy ko m en d y p o w iato w e W F i P W w K o ń sk ic h , ^Pocznie i P iotrkow ie T ry b ., k tórych teren działan ia o d p o w iad ał obszarow i właściwego p o w iatu 32.
W październiku 1936 r., w ram ach kolejnej reorganizacji PW , istniała w Piotrkow ie T ryb. - o prócz działających ju ż wcześniej trzech kom end Pow iatow ych - tak że k o m en d a m iejska PW w tym że m ieście. O d tąd komendzie obw odow ej 25 pp podlegały cztery kom endy (jedna m iejska 1 trzy pow iatow e). Stan ten przetrw ał niezm ieniony aż d o w ybuchu w ojny33 (tab. 4).
*abela 4: Organizacja terytorialna obwodu WF-' i PW 25 pp w latach 1929-1939
K om enda obwodu W F i PW K om endy powiatowe (względnie miejskie) W F i PW oraz podległe im powiaty
k °tn en d a obwodu 25 pp w Piotrkowie Tryb.
1. K om enda pow iatow a w K ońskich - pow iat konecki
2. K om enda powiatowa w Opocznie - pow iat opoczyński
3. K om enda pow iatow a w Piotrkowie Tryb. - pow iat piotrkow ski
4. Komenda miejska w Piotrkowie Tryb. - miasto Piotrków Tryb. (utworzona w 1936 r.) ■i .
d 1 o: CA W: 10 pp, sygn. 1.320.10, t. 101. Podział terytorialny organizacji pracy PW z 5 IX 1929 r.; D z.Rozk. MSWojsk. D odatek Tajny nr 7 z 8 X 1936 r„ poz. 1; Dz.Rozk. D O K IV z lat 1929-1939.
Powstała w końcu lat dwudziestych kom enda obw odow a PW w Piotrkow ie , ryb. zo stała um ieszczona w b u d y n k u zajm ow anym przez d o w ó d z tw o i PP> przy ul. 3 M aja 21, w którym m ieściła się n ajp ra w d o p o d o b n iej do ^ 9 r. N iestety, lokalizacji kom endy pow iatow ej PW w P iotrk o w ie lry b . n*c udało się ustalić. Być m oże ulokow ano ją rów nież w jed n y m budynku VVraz z k o m en d ą obw odow ą PW 25 pp, je d n a k tru d n o to jed n oznacznie
52 CAW: D z.Rozk. D O K IV. Rozkaz tajny n r 60 z 9 X 1923 r., poz. 1; D O K IV, sygn. p ^*-4, t. 109. Organizacja PW na czas pokoju z 15 XII 1925 r.; 10 pp, sygn. 1.320.10, t. 101.
'’dział terytorialny pracy PW z 5 IX 1929 r.
rozstrzygnąć. W iadom o n ato m iast, iż społeczny k o m itet pow iatow y PW i W F m ieścił się przy ul. Piłsudskiego 5234.
P ro g ram w yszkolenia PW był b ard zo zbliżony d o p ro g ra m u w ojskow ego w zakresie w yszkolenia strzeleckiego, fizycznego i bojow ego, co m iało przygotow ać członków PW d o odbycia skróconej - dzięki tem u - służby wojskowej. Od czasu d o czasu organ izo w an o rów nież k o n cen tracje o d -działów PW , zaś niem al co ro k u latem urząd zan o różnego ro d z aju obozy. Szczególną tro sk ą w ładze W F i PW otaczały tzw. obozy letnie, n a których obow iązyw ał ład i porząd ek w ojskow y. N a obszarze O K IV Ł ó d ź jednym z m iejsc, w k tórych często o rg anizow ano obozy PW , był Sulejów pod P iotrkow em T ryb. Ju ż w lipcu 1924 r. w jego okolicach zostały ro z lo k o -w ane d-wie grupy obozó-w : gru p a szkolna (sześć k o m p an ii) -w Przygło-wie o raz g ru p a pozaszk o ln a (dwie kom panie) w K u rn ę d zy nad Pilicą. W n a-stępnych latach jeszcze k ilk ak ro tn ie odbyw ały się w Sulejowie i P iotrkow ie T ry b . różnego rodzaju obozy PW , np. w 1934 r. obozy d ru ży n harcerskich w ram ach P W 35.
W latach II R P w garnizonie piotrkow skim p ro w a d zo n o rów nież akcje szkolenia w ojskow ego kobiet i dziew cząt - tzw. P rzysposobienie W ojskow e K obiet. O jego p oczątkach na Ziemi P iotrkow skiej nic nie w iadom o, udało się jed y n ie ustalić, iż k o m e n d a n tk ą p io trk o w sk ieg o h u fc a PW K o b i e t
w latach 1935-1939 była in stru k to rk a D a n u ta G a m p fó w n a. P row ad ziła ona zajęcia dla dziew cząt w w ieku szkolnym w G im n azju m Ż eńskim przy ul. Juliusza Słow ackiego 9 i w Państw ow ej Szkole H andlow ej przy Pasażu R u dkow skiego36.
Nie należy zapom inać, iż działaniam i na rzecz u m acn ia n ia system u obro n n eg o p ań stw a oraz szeroko rozum ianej wiedzy obro n n ej zajm ow ały się także liczne organizacje p aram ilitarn e , k o m b atan c k ie i społeczno-poli-tyczne. W iele z nich istn ia ło rów nież i w P io trk o w ie T ry b ., ja k np.: Zw iązek Z aw odow y O ficerów R ezerw y i Zw iązek Z aw odow y P o d c h o rą -żych R ezerw y przy Z w iązku O ficerów R ezerw y - n a ul. S łow ackiego (num eru nie ustalono), Zw iązek Z aw odow y P odoficerów A rm ii Polskiej i S tow arzyszenie Byłych W ojskow ych A rm ii Polskiej - na ul. Legionów 12, F ed eracja Polskich Zw iązków O brońców O jczyzny (nie u stalo n o lo k a-lizacji), K o m e n d a P ow iatow a „Z w iązku S trzeleckiego” - n a ul. P iłsuds-kiego 52, o rganizacja K olejow a PW - na ul. B ujnow skiej 3, Związek P eow ow iaków - n a ul. Żelaznej 4, oraz Zw iązek L egionistów - na ul. S łow ackiego 837.
34 Książka adresowa..., s. 39.
35 CAW , D O K IV, sygn. 1.371.4, t. 222. Plan obozów letnich P W i W F w O K I V na 1934 r., „Stadion” 1924, n r 47, s. 11.
36 W. Makulcc, 25 Pułk..., s. 20-21. 37 Książka adresowa..., s. 39 i 67.
Szczególnie do b rze u k ład ała się w spółpraca garn izo n u p iotrkow skiego z Polskim C zerw onym K rzyżem , którego tutejszy oddział często k orzystał z pom ocy 25 p p podczas szkolenia personelu. R ów nież wielu żołnierzy " głównie z 25 p p - należało do tej organizacji, m . in. ppłk lek. m ed. Jó ze f Galler (w latach 1934-1939 naczelny lekarz 25 pp) zajm ow ał stanow isko w iceprezesa za rzą d u p io trk o w sk ieg o o d d ziału P olskiego C zerw onego Krzyża.
Zw iązek g arnizonu z lok aln ą społecznością był w idoczny - ja k ju ż W spomniano - podczas obchodów św iąt państw ow ych, kościelnych i w ojs-kowych; z ro k u na ro k zacieśniała się ich w spółpraca. W ażną rolę w tym Procesie odgryw ały różne im prezy tow arzyskie i bale, n iek tó re organizow ane Wyłącznie dla żołnierzy (np. przyjęcia z okazji ślubów oficerów ), ale jed n ak W|?kszość tego typu uroczystości odbyw ała się z udziałem zaproszonych gości (zabaw y taneczne, bale sylw estrow e i karnaw ałow e). W e w szystkich Uczestniczyła o rk iestra pułkow a, k tó ra z czasem stała się w P iotrkow ie 1 ryb. nieodzow nym elem entem wszystkich św iąt i uroczystości. Szczególna rola w zacieśnianiu zw iązków w ojska z m iejscow ą ludnością p rzypadła Cotygodniow ym p o ra n k o m m uzycznym n a pow ietrzu, cieszącym się o g ro m n ą P o p u la rn o śc ią w całym pow iecie. P o n a d to m iejscem częstych s p o tk a ń tow arzyskich kad ry dow ódczej z lokalnym i w ładzam i i elitam i były k asyna w°jskow e w P iotrkow ie T ryb. T u ta j tak że odbyw ały się przedstaw ienia teatru żołnierskiego 25 pp, n a k tórego przedstaw ienia przychodzili licznie P 'otrkow ianie38.
Jak więc widać, w latach 1921-1939 garnizon p io trk o w sk i odgryw ał Wielką rolę w życiu m iasta i całego p ow iatu, w pływ ając na jego rozw ój sPołeczno-gospodarczy oraz zacieśnianie kon tak tó w w ojska ze społeczeństwem, ¿decydow anie wybijał się w tym względzie stacjonujący tu w latach 1921-1939 pp, k tó ry ludność P io trk o w a T ryb. szybko uznała za swój, wyrazem CZego było ufundow anie m u w 1928 r. sztan d aru pułkow ego. O p ró cz niego, w skład tutejszego garnizonu w chodziło jeszcze - zm iennie na przestrzeni at - kilka innych instytucji w ojskow ych (jak np. k o m en d a uzupełnień, SzPital w ojskow y, plu to n żandarm erii czy in sp ek to rat koni), o których Pamięć niem al zupełnie zaginęła. W szystkie one w raz z 25 pp stanow iły klasyczny niewielki garnizon (liczył ok. 1,5 tys. żołnierzy) lat międzywojennych.
ju ż w sp o m n ian o , jego w aru n k i lok alo w e m im o w ysiłków p o d e -jm ow anych przez władze cywilne i w ojskow e - nie uległy znaczącej popraw ie, &dyż do 1939 r. 25 pp stacjonow ał w kilku obiektach koszarow ych, ro z -rzuconych po całym mieście, starych i w nienajlepszym stanie technicznym . S tarano się i u czy n io n o wiele, aby p o p ra w ić sta n d a rd życia żołnierzy tutejszego g arn iz o n u , m . in. ro z b u d o w u jąc koszary i p o zy sk u jąc kilk a
budynków na cele m ieszkalne dla kadry oficerskiej i podoficerskiej garnizonu- D ziałania te w spierała aktyw nie m iejscow a ludność, chętnie uczestnicząc w zbió rk ach pieniężnych n a cele w ojskow e, co d o d a tk o w o sprzyjało zacieś-nianiu więzi z m iejscow ą ludnością. W ojsko w rosło n a stałe w panoram ę m iędzyw ojennego P io trk o w a T ry b ., zaś stacjonujący tu 25 pp był jedni} z najlepszych wizytów ek Ziemi P iotrkow skiej, o którym to pam ięć jest k u ltyw ow ana do chwili obecnej.
Wi t o l d Ja r n o
G ARRISON IN PIO T R K Ó W TRYBUNALSKI (1921-1939)
Following the demobilisation o f the Polish Army in 1921, the country was divided into ten military districts. One o f these was the IV th C orps D istrict in Łódź. This district emcompassed three infantry divisions, which included the 7th Infantry Division stationed in Częstochowa, Lubliniec and Piotrków Trybunalski.
This article is about the history o f garrison in Piotrków Trybunalski, mostly about his conversion from the war organisation th at obliged in 1921 to the peace time structures. The history of our garrison during peace time was finished in A ugust in 1939 together with declaration o f mobilization.
The fundam ental part is dedicated to particular activity o f detachm ents which were stationatcd in Piotrków Trybunalski. The biggest from them was 25 Infantry Regiment (7th Infantry Division), but during 1921-1939 there were a lot of smoler regiments which were created our garrison. He was under authority o f IVth Corps District in Łódź o f the Polish
Army-There is also a distribution o f soldiers daily life, educational, sports and culture activity and cooperation with param ilitary organisations. As well are m entioned: M ilitary Hospital and platoon o f military police.
