Tom I, zeszyt 1 – 2005
MARCIN OKULSKI
Z PROBLEMATYKI ZDOLNOS´CI PRAWNEJ
I ZDOLNOS´CI DO CZYNNOS´CI PRAWNYCH
OSÓB FIZYCZNYCH W ROSYJSKIM PRAWIE CYWILNYM
Miar ˛a racjonalnego działania ustawodawcy jest troska o dobro wspólne, przejawiaj ˛aca sie˛ zarówno w akceptacji przyrodzonych praw, wolnos´ci i zdol-nos´ci człowieka, jak równiez˙ w stymulacji, kontroli i ocenie jego aktywzdol-nos´ci, takz˙e w obszarze stosunków cywilnoprawnych. Prawo cywilne przenika co-dzienne z˙ycie człowieka, niejednokrotnie zupełnie niezauwaz˙alnie, kreuje i podtrzymuje wie˛zi mie˛dzyludzkie. Zostawia jednak szeroki margines na własn ˛a aktywnos´c´ jednostek, które w drodze swoich działan´ staj ˛a sie˛ podmio-tami okres´lonych praw i obowi ˛azków. Poniz˙sze rozwaz˙ania s ˛a prób ˛a ogl ˛adu pozycji prawnej człowieka w aspekcie jego zdolnos´ci prawnej i zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych, poprzez pryzmat dos´wiadczen´ doktryny rosyjskiego i radzieckiego prawa cywilnego, jak równiez˙ współczesnego ustawodawstwa Federacji Rosyjskiej.Kluczowym słowem dla okres´lenia człowieka jako podmiotu prawa jest wynikaj ˛acy z rosyjskiej (radzieckiej) tradycji legislacyjnej, odwołuj ˛acej sie˛ do wzorców prawa rzymskiego, termin obywatele ((D"0*">,)1. On tez˙ ot-wiera tytuł 3, podrozdziału 2. Osoby (94P"), rozdziału I „Postanowienia ogólne” (?$V4, B@:@0,>4b), zamieszczonego w cze˛s´ci 1. Kodeksu Cywil-nego Federacji Rosyjskiej (dalej: k.c.FR)2. W obecnie obowi ˛azuj ˛acym
rosyj-Mgr MARCIN OKULSKI − asystent Katedry Prawa Cywilnego i Poste˛powania Cywilnego,
WZNPiE w Tomaszowie Lubelskim; adres do korespondencji: ul. Lwowska 80, 22-600 Tomaszów Lubelski.
1Słowo graz˙danin jest podstaw ˛a terminu graz˙danskoje prawo ((D"0*">F8@, BD"&@ −
prawo cywilne), podobnie jak jego łacin´ski ekwiwalent semantyczny civis osnow ˛a zwrotu ius civile.
2Do tej pory w Federacji Rosyjskiej uchwalono trzy cze˛s´ci nowego kodeksu cywilnego:
skim kodeksie cywilnym ustawodawca uzupełnił go zwrotem osoby fizyczne (L424R,F84, :4P"). Nie oznacza to jednak utoz˙samiania obu terminów, bowiem juz˙ z art. 2 p. 1 u.4 k.c.FR wynika, z˙e w stosunkach, w których uczestnicz ˛a obywatele innych pan´stw, b ˛adz´ osoby nieposiadaj ˛ace obywatel-stwa, moz˙liwe jest odejs´cie zasad ich dotycz ˛acych na mocy Prawa Federalne-go (K,*,D":\>Z6 1"8@>)3, co z uwagi na ochrone˛ słusznych interesów pan´stwa jest w pełni zrozumiałe.
Zasad ˛a jest wypowiedziana w art. 1 p. 1 k.c.FR równos´c´ uczestników stosunków cywilnoprawnych, zabezpieczenie praw i ich s ˛adowa ochrona. Ograniczenie praw moz˙e nast ˛apic´ na podstawie aktu o randze ustawowej i jedynie w takiej mierze, w jakiej zastosowanie jest konieczne w celu ochro-ny konstytucyjochro-nych podstaw ustrojowych pan´stwa, moralnos´ci, zdrowia, praw i interesów prawnych innych osób, obrony kraju i bezpieczen´stwa pan´stwa (art. 1. p. 2 u.3 k.c.FR).
Aby jednak zgodnie z zasad ˛a autonomii woli stron, odzwierciedlon ˛a w art. 1 p. 2 u.1 k.c.FR, podmioty prawa cywilnego mogły realizowac´ swoje upraw-nienia, powinny byc´ wyposaz˙one w pewien potencjał, którego wyzwolenie w znacznej mierze wynika z woli ustawodawcy, umoz˙liwiaj ˛acy im stanie sie˛ podmiotami praw i obowi ˛azków, jak równiez˙ kreowanie swojej sytuacji pra-wnej poprzez skuteczne os´wiadczenia woli. Taki potencjał okres´lany jest ter-minami zdolnos´c´ prawna (BD"&@FB@F@$>@FH\) i zdolnos´c´ do czynnos´ci praw-nych (*,,FB@F@$>@FH\).
Ugruntowana w doktrynie prawa definicja, maj ˛aca swoje ustawowe odbicie w art. 17 p. 14, identyfikuje zdolnos´c´ prawn ˛a ze zdolnos´ci ˛a bycia podmiotem praw i obowi ˛azków, czyli kims´, kto moz˙e posiadac´ okres´lone prawa i moz˙e
'D"0*">F846 8@*,8F C@FF46F8@6 K,*,D"P44. Q"FH\ 2, K1 @H 26.01.1996 (. No14-K1;
'D"0*">F846 8@*,8F C@FF46F8@6 K,*,D"P44. Q"FH\ 3, K1 @H 26.11.2001 (. No146-K1.
W pierwszej cze˛s´ci kodeksu cywilnego FR zawarto trzy rozdziały: rozdział I („Postanowienia ogólne”), rozdział II („Prawo własnos´ci i inne prawa rzeczowe”), rozdział III („Cze˛s´c´ ogólna prawa zobowi ˛azaniowego”). Rozdziały dziel ˛a sie˛ na podrozdziały, w obre˛bie których mniejsz ˛a jednostk ˛a podziału s ˛a tytuły. W tytułach zas´ zawieraj ˛a sie˛ artykuły, których tres´c´ pogrupowana jest niekiedy w punktach. Uste˛p stanowi najmniejsz ˛a jednostke˛ podziału. Niekiedy w ramach tytułów pojawiaj ˛a sie˛ artykuły, których zawartos´c´ pogrupowana jest w paragrafach lub w pod-paragrafach.
3Poje˛cie Prawa Federalnego jest w zasadzie toz˙same z poje˛ciem ustawy obowi ˛azuj ˛acym
na gruncie prawa polskiego.
4Art. 17 p. 1 k.c.FR brzmi: „EB@F@$>@FH\ 4<,H\ (D"0*">F84, BD"&" >,FH4
@$b2">->@FH4((D"0*">F8"b BD"&@FB@F@$>@FH\) BD42>",HFb & D"&>@6 <,D, 2" &F,<4 (D"0*"->"<4”. Tres´c´ tego artykułu najlepiej przetłumaczyc´ moz˙na, jak sie˛ wydaje, w naste˛puj ˛acy sposób: „Uznaje sie˛, z˙e wszyscy obywatele (osoby fizyczne – przyp. M. O.) w równej mierze maj ˛a zdolnos´c´ posiadania praw i niesienia obowi ˛azków (zdolnos´c´ prawna)”.
byc´ obarczony okres´lonymi obowi ˛azkami5. Definiowanie zdolnos´ci prawnej
idem per idem nie prowadzi do wyjas´nienia jej natury. Dlatego w rosyjskiej nauce prawa podejmowane s ˛a dyskusje zmierzaj ˛ace do wyjas´nienia tego poje˛-cia. Na ich tle zarysowuj ˛a sie˛ w tym zakresie pewne róz˙nice stanowisk.
Jeden z pogl ˛adów, zasługuj ˛acy na podtrzymanie, opiera sie˛ na słusznym załoz˙eniu, z˙e wszelka zdolnos´c´ to wrodzony (przyrodzony) dar, uzdolnienie6, pewien stan stwarzaj ˛acy człowiekowi okres´lone moz˙liwos´ci. Jez˙eli nadamy takiemu spostrzez˙eniu sens prawny, to pod zdolnos´ci ˛a prawn ˛a be˛dziemy rozu-miec´ przyrodzon ˛a moz˙nos´c´ człowieka bycia podmiotem prawa. St ˛ad juz˙ tylko
krok do stwierdzenia, z˙e zdolnos´c´ prawna nie ma charakteru normatywnego7.
Trudnos´ci w opisywaniu zdolnos´ci prawnej spowodowały nie tylko brak szerokiego zainteresowania przedstawicieli doktryny rosyjskiej i radzieckiej wyjas´nieniem jej istoty, ale takz˙e „zepchnie˛cie” zdolnos´ci prawnej do katego-rii specyficznego prawa podmiotowego (FJ$X,8H4&>@, BD"&@)8. To wyj ˛at-kowe prawo podmiotowe rozpatrywane jest przy tym jako konkretna moz˙nos´c´ poste˛powania, powi ˛azana relacyjnie z abstrakcyjn ˛a moz˙nos´ci ˛a, jak ˛a jest zdol-nos´c´ prawna. Abstrakcyjna moz˙zdol-nos´c´ stanowi istote˛, która przejawia sie˛ w konkretnej moz˙nos´ci9. Pogl ˛ad ten jest nie do przyje˛cia, zwaz˙ywszy na to, z˙e w zakres tres´ci zdolnos´ci prawnej nie sposób wpisac´ moz˙nos´ci z˙ ˛adania konkretnego zachowania od podmiotu, na którym ci ˛az˙y okres´lony obowi ˛azek. Jez˙eli uznac´ zdolnos´c´ prawn ˛a za prawo (zespół uprawnien´), to jak wskazac´ i nazwac´ podmiot, na którym ci ˛az˙y odpowiadaj ˛acy temu prawu obowi ˛azek10.
5 Por. !. ;. = , R " , & ", AD"&@FB@F@$>@FH\ 4 *,,FB@F@$>@FH\ L424R,F84N :4P
8"8 FJ$X,8H@& (D"0*">F84N BD"&, w: EJ$X,8HZ (D"0*">F8@(@ BD"&", D,*. G. +. !$@&", ;@F8&": 3>FH4HJH (@FJ*"DFH&" 4 BD"&" C!= 2000, c. 6; 3. K. 1 " 6 P , &, 'D"0*">, (L424R,F84, :4P"), w: C@FF46F8@, (D"0*">F8@, BD"&@. D,*. 1. '. 7DZ:@&", ]. A. '"&-D4:@&", IR,$>48, ;@F8&" 2001, F. 21, 2 42*; !. ;. = , R " , & ", ? BD"&@FB@F@$>@-FH4 4 *,,FB@F@$>@BD"&@FB@F@$>@-FH4 L424R,F84N :4P, „'@FJ*"DFH&@ 4 BD"&@” 2001, No2, c. 29 4 F:. 6 Por. E. 3. ? 0 , ( @ &, E:@&"D\ DJFF8@(@ b2Z8", M@F8&": CJFF846 b2Z8, 1988,
F. 618.
7 Stanowisko takie zajmuje np. !. ;. Nieczajewa wskazuj ˛ac, z˙e skoro zdolnos´c´ prawna
to cecha nierozerwalnie zwi ˛azana z osob ˛a (przyrodzona), nieprawidłowe byłoby mówienie, z˙e „przesłank ˛a zdolnos´ci prawnej s ˛a ustawy i inne akty prawne, działania obywateli”, które pomi-mo z˙e nie s ˛a prawnie przewidziane, to na pomi-mocy zasad ogólnych i sensu ustawodawstwa cywil-nego kreuj ˛a prawa cywilne i obowi ˛azki. Ani ustawa, ani inny akt nie mog ˛a − jej zdaniem − i nie kreuj ˛a zdolnos´ci prawnej jako okres´lonego stanu osoby fizycznej”; zob. = , R " , & ", dz. cyt., F. 7.
8 Tamz˙e, s. 7.
9 %. !. ; J F 4 >, 7 &@BD@FJ @ F@@H>@T,>44 (D"0*">F8@6 BD"&@FB@F@$>@FH4
4 FJ$X,8H4&>ZN BD"&, „%,FH>48 9'I”, 1964, No 17, %ZBJF8 3, F. 109.
Prawo podmiotowe jest moz˙nos´ci ˛a okres´lonego zachowania podmiotu, w kon-kretnym stosunku cywilnoprawnym, a moz˙nos´c´ ta posiada zabezpieczenie w obowi ˛azku prawnym nałoz˙onym na drug ˛a strone˛ tego stosunku. Natomiast zdolnos´c´ prawna nie moz˙e byc´ uznana za jakikolwiek element stosunku cy-wilnoprawnego, wi ˛az˙ ˛acy jej posiadacza z inn ˛a osob ˛a obarczon ˛a konkretnym obowi ˛azkiem.
Bez w ˛atpienia istnieje s´cisła relacja pomie˛dzy zdolnos´ci ˛a prawn ˛a a pra-wem podmiotowym, bowiem zdolnos´c´ prawna warunkuje moz˙nos´c´ korzystania z okres´lonych praw. Nawet jes´liby zgodzic´ sie˛ na kwalifikacje˛ zdolnos´ci pra-wnej jako prawa podmiotowego, jak zauwaz˙aj ˛a inni przedstawiciele rosyjskiej nauki, nalez˙ałoby wskazac´ na róz˙nice pomie˛dzy zdolnos´ci ˛a prawn ˛a a innymi
prawami11. W s´wietle takiego porównania moz˙na wyróz˙nic´ trzy istotne jej
cechy. Zdolnos´c´ prawna posiada niepowtarzaln ˛a tres´c´, a jej przeznaczenie ma charakter gwarancyjny, zabezpieczaj ˛acy prawn ˛a moz˙liwos´c´ korzystania z okres´lonych praw przez osobe˛ fizyczn ˛a, ma równiez˙ moz˙liwos´c´ wyste˛powa-nia w roli podmiotu posiadaj ˛acego okres´lone obowi ˛azki. Stanowi nierozerwal-ny zwi ˛azek zdolnos´ci prawnej z osob ˛a, która j ˛a posiada.
Próby lakonicznego definiowania zdolnos´ci prawnej jako zdolnos´ci osoby do posiadania prawa i dz´wigania obowi ˛azków12, b ˛adz´ zdolnos´ci bycia
pod-miotem prawa13 czy tez˙ bycia podmiotem praw i obowi ˛azków14, powoduj ˛a
niedosyt, nie opisuj ˛ac w sposób wystarczaj ˛acy szerokiego tres´ciowo poje˛cia. Wskazuj ˛ac na abstrakcyjny charakter zdolnos´ci prawnej wyraz˙ono takz˙e po-gl ˛ad, z˙e jest ona „sumarycznym wyraz˙eniem wszystkich dopuszczonych przez porz ˛adek prawny praw i obowi ˛azków” i jest niezalez˙na od ilos´ci
przysłu-guj ˛acych jednostce w kaz˙dym dowolnym momencie praw podmiotowych15.
W zwi ˛azku z tym, wszystkie przysługuj ˛ace człowiekowi prawa s ˛a nieodł
˛acz-z˙e podmiotem takim nie be˛dzie z pewnos´ci ˛a jakis´ „inny konkretny człowiek, ani inna organiza-cja o charakterze kolektywnym, [...] nie be˛dzie [...] pan´stwo. W przeciwnym wypadku koniecz-ne byłoby udzielenie odpowiedzi na pytanie: jaka jest tres´c´ tego obowi ˛azku? Ale takie pytanie, oczywis´cie, zostanie bez odpowiedzi”; zob. ?. !. 7 D " F " & R 4 8 @ &, _D4*4R,F84, L"8HZ & F@&,HF8@< (D"0*">F8@< BD"&,, ;@F8&" 1958, F. 39.
11Zob. 'D"0*">F8@, BD"&@. IR,$>48, H. I, D,*. +. !. EJN">@&, ;@F8&": 32*"H
#+7, 1998, F. 115, 2 42*.
121. '. 7 D Z : @ & ", ]. A. ' " & D 4 : @ & ", C@FF46F8@, (D"0*">F8@, BD"&@,
;@F8&" 2001, F. 23, 2 42*.
13%. 3. E 4 > " 6 F 8 4 6, CJFFF8@, (D"0*">F8@, BD"&@, ;@F8&" 2002, F. 97. 14E. =. # D " H J F \, ?. E. 3 @ L L ,, 'D"0*">F8@, BD"&@, ;@F8&" 1967, F. 25. 15E. =. # D " H J F \, ? F@@H>@T,>44 (D"0*">F8@6 BD"&@FB@F@$>@FH4 4
nie zwi ˛azane z istnieniem zdolnos´ci prawnej. Nie moz˙na jej jednak traktowac´ li tylko jako elastycznej formy zmieniaj ˛acej swój kształt w zalez˙nos´ci od ilos´ci praw podmiotowych, przysługuj ˛acych okres´lonej osobie w danym mo-mencie. Zdolnos´c´ prawna jest co prawda warunkiem korzystania z praw pod-miotowych, brakuje jednak relacji odwrotnej, co oznacza, z˙e ograniczenie tych praw nie umniejsza jakos´ciowo zdolnos´ci prawnej, której byt jest nie-zalez˙ny od bytu prawa podmiotowego. Nalez˙y wie˛c zgodzic´ sie˛ ze stanowis-kiem, z˙e zdolnos´c´ prawna człowieka nie ustanie nawet wtedy, gdy pozbawi sie˛ go wszystkich praw16.
Potencjał cywilnoprawny jednostki, wyraz˙ony w zdolnos´ci prawnej, uwi-doczniony zostaje w realizacji jej praw i wykonywaniu obowi ˛azków. Przysłu-guj ˛ace zas´ człowiekowi prawa i cie˛z˙ar jego obowi ˛azków moz˙na opisac´ poje˛-ciem tres´ci zdolnos´ci prawnej (F@*,D0">4, BD"&@FB@F@$>@FH4). W art. 18 k.c.FR rosyjski ustawodawca przedstawił otwarty katalog praw i obowi ˛azków, których podmiotami mog ˛a byc´ obywatele (osoby fizyczne). Zgodnie z nim, kaz˙dy moz˙e miec´ maj ˛atek oparty na prawie własnos´ci, dziedziczyc´, byc´ testa-torem, prowadzic´ przedsie˛biorstwo lub zajmowac´ sie˛ inn ˛a niezakazan ˛a przez prawo działalnos´ci ˛a. Osoba fizyczna ma prawo samodzielnie b ˛adz´ z innymi osobami (fizycznymi, prawnymi) powoływac´ do z˙ycia osoby prawne, doko-nywac´ czynnos´ci prawnych i byc´ stron ˛a stosunków zobowi ˛azaniowych. Ze zdolnos´ci prawnej wypływa moz˙nos´c´ decydowania o miejscu zamieszkania, podejmowania intelektualnej działalnos´ci, której owoce chronione s ˛a prawem, a takz˙e posiadania maj ˛atkowych i osobistych niemaj ˛atkowych praw.
Uz˙ywaj ˛ac w art. 17 p. 2 k.c.FR czasownika powstac´ (&@2>48>JH\)17 w odniesieniu do pocz ˛atku zdolnos´ci prawnej, ustawodawca, jak mogłoby sie˛ wydawac´, wskazuje na niezalez˙nos´c´ (bior ˛ac pod uwage˛ znaczenie słowa &@2>48>JH\) powstania zdolnos´ci prawnej od norm prawa pozytywnego. Uznaj ˛ac tak ˛a niezalez˙nos´c´ przyznamy tym samym brak uprawnienia do jej wartos´ciowania ze wzgle˛du na wiek, płec´, rase˛, wyznanie, a to prowadzi do aprobaty, wypowiedzianej w art. 1 p. 1 k.c.FR zasady równos´ci podmiotów
16Por. ). 3. ; , 6 , D, CJFFF8@, (D"0*">F8@, BD"&@, R. 1. A@ 4FBD"&:,>>@<J
4 *@B@:>,>>@<J 8 42*. 1902, ;@F8&" 1997, F. 84; E. =. # D " H J F \, EJ$X,8HZ (D"0-*">F8@(@ BD"&", ;@F8&" 1950, F. 6.
17Słowu &@2>48>JH\ przypisywane s ˛a naste˛puj ˛ace znaczenia: powstac´, utworzyc´ sie˛,
wytworzyc´ sie˛, zrodzic´ sie˛, wznikn ˛ac´ (arch). Podawane przez autorów słownika jego synonimy to: >"R"H\Fb (rozpocz ˛ac´ sie˛, otrzymac´ pocz ˛atek) @$D"2@&"H\Fb (tworzyc´ sie˛, ukształtowac´ sie˛), 2"D@*4H\Fb (rozpocz ˛ac´ z˙ycie, pojawic´ sie˛). Zob. #@:\T@6 DJFF8@-B@:\F846 F:@&"D\, ;@F8&"−%"DT"&": CJFF846 b2Z8, %,*2" A@&T,N>", 1986, F. 138.
prawa. Równos´c´ ta nie oznacza niczego innego, jak tylko identyczn ˛a tres´c´ zdolnos´ci prawnej kaz˙dego człowieka18. Nie moz˙na wie˛c zgodzic´ sie˛ z twier-dzeniem, z˙e zdolnos´c´ prawna niektórych osób fizycznych moz˙e miec´
specjal-ny charakter na wzór specjalnej zdolnos´ci prawnej osób prawspecjal-nych19.
Nierozerwalnos´c´ zdolnos´ci prawnej z osob ˛a ludzk ˛a potwierdza brzmienie art. 22 k.c.FR. Z jego tres´ci wynika bezskutecznos´c´ ograniczenia kogokolwiek w zdolnos´ci prawnej i zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych w inny sposób, niz˙ w porz ˛adku i przypadkach przewidzianych przez prawo. Dopuszczalnos´c´ usta-wowej reglamentacji ograniczenia zdolnos´ci prawnej i porównanie jej w tym aspekcie ze zdolnos´ci ˛a do czynnos´ci prawnych, wydaje sie˛ przeczyc´ postawio-nej wczes´niej tezie, popartej argumentem natury je˛zykowej, o niemoz˙nos´ci ingerencji w zdolnos´c´ prawn ˛a. Czy w rzeczywistos´ci mamy do czynienia z ograniczeniem zdolnos´ci prawnej, czy jedynie z ograniczeniem pewnych praw? Rosyjskie prawo nie przewiduje pozbawienia obywatela zdolnos´ci prawnej. Nie wylicza takz˙e okolicznos´ci, na podstawie których dałoby sie˛ jednoznacznie stwierdzic´, z˙e nakładane na osobe˛ fizyczn ˛a, „dolegliwos´ci” powinny byc´ rozumiane jako ograniczenie zdolnos´ci prawnej, a nie jedynie jako pozbawienie moz˙liwos´ci korzystania z okres´lonych uprawnien´ i bycia podmiotem konkretnych obowi ˛azków. Konstytucja Federacji Rosyjskiej w art. 87 p.p. 2, 3 i art. 88 wskazuje co prawda okolicznos´ci potwierdzaj ˛ace
kompe-tencje˛ pan´stwa do ograniczenia praw i wolnos´ci obywateli20, nie kojarzy
jednak tych faktów z ograniczeniem zdolnos´ci prawnej.
18Nie moz˙na uznac´ za odste˛pstwo od zasady równos´ci faktycznej b ˛adz´ prawnej
niemoz˙no-s´ci (niemoz˙liwoniemoz˙no-s´ci) korzystania z okres´lonych praw i bycia podmiotem okres´lonych obowi ˛az-ków (chorzy psychicznie, niepełnoletni) Ograniczenie to nie dotyczy przeciez˙ zdolnos´ci pra-wnej, w której ta równos´c´ sie˛ wyraz˙a, a jedynie okres´lonych praw. (Por. a. C. % , D $ , F, ?F>@&>Z, BD@$:,<Z BD"&@FJ$X,8H>@FH4 & F@&,HF8@< (D"0*">F8@< 4 F,<,6>@< BD"-&,, ;@F8&" 1994, F. 53). Takz˙e niemoz˙nos´c´ korzystania ze swoich praw przez dziecko pocze˛-te, ale nienarodzone (nasciturus) nie dowodzi, z˙e nie posiada ono zdolnos´ci prawnej. Tym bardziej, z˙e interesy dziecka nienarodzonego podlegaj ˛a ochronie prawnej. Prawo rosyjskie dopuszcza np. do spadkobrania równiez˙ takie osoby, które zostały pocze˛te za z˙ycia spadkodaw-cy i urodziły sie˛ z˙ywe juz˙ po otwarciu spadku (por. art. 1163 p. 3 i art. 1166 k.c.FR).
19= , R " , & ", dz. cyt., F. 8.
20Ograniczenie takie moz˙e byc´ dokonane na s´cis´le okres´lony w prawie federalnym czas
i na wypadek nadzwyczajnych okolicznos´ci: wprowadzenie stanu wojennego (agresja skierowa-na przeciw Federacji Rosyjskiej, bezpos´rednia groz´ba agresji) albo stanu skierowa-nadzwyczajnego. Wprowadzaj ˛ac stan wojenny albo nadzwyczajny Prezydent Federacji Rosyjskiej powiadamia o tym Rade˛ Federacji i Dume˛ Pan´stwow ˛a. Zob. 7@>FH4HJP4b CK @H 12 *,8"$Db 1993 (., FH. 87-88, „C@FF46F8"b ("2,H"” @H 25 *,8"$Db 1993 (.
Niedopuszczalne jest takz˙e zrzeczenie sie˛ w pełni, b ˛adz´ w cze˛s´ci zdolnos´ci prawnej i zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych (p. 3 art. 22 k.c.FR). Stwierdza-j ˛ac Stwierdza-jednak, z˙e na mocy przepisu prawa, w drodze wyStwierdza-j ˛atku, czynnos´ci prawne zmierzaj ˛ace do ograniczenia zdolnos´ci prawnej i zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych mog ˛a miec´ miejsce, ustawodawca − jak sie˛ wydaje − postrzega zdolnos´c´ prawn ˛a jako konstrukcje˛ wieloelementow ˛a, w zwi ˛azku z czym cze˛s´-ciowe pozbawienie zdolnos´ci prawnej polegałoby na „zuboz˙eniu” jej o okres´-lony element w trybie ustawowym lub w drodze czynnos´ci prawnej. Jak wczes´niej ustalilis´my, takie rozumienie zdolnos´ci prawnej jest nietrafne, po-niewaz˙ ograniczenie moz˙e dotyczyc´ wył ˛acznie okres´lonego prawa, nie zas´ cechy człowieka istotowo z nim zwi ˛azanej. Totez˙ ograniczenia dotycz ˛ace np. uczestnictwa osób fizycznych w niektórych typach spółek (art. 66 p. 4 u. 5, art. 82 p. 3 k.c.FR) czy tez˙ uniemoz˙liwienie wyboru miejsca zamieszkania, ograniczenie wolnos´ci wyboru zaje˛cia itp., wynikaj ˛ace z faktu zgodnego z prawem pozbawienia wolnos´ci, nie s ˛a ingerencj ˛a w zdolnos´c´ prawn ˛a, a je-dynie w okres´lone prawa i wolnos´ci.
Poje˛cie zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych, utrwalone w art. 21 p. 1 k.c.FR, jest rozwinie˛ciem definicji ustawowej zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych,
zawartej w art. 11 poprzednio obowi ˛azuj ˛acego kodeksu cywilnego RSFRR21,
któr ˛a rozumiano jako zdolnos´c´ nabywania praw cywilnych i kreowania swoich obowi ˛azków. Poszerzenie definicji zdolnos´ci prawnej nie niwecz ˛ac sensu swojej kodeksowej poprzedniczki sprawiło, z˙e zdolnos´c´ do czynnos´ci prawnych, jako faktyczna moz˙nos´c´ (zdolnos´c´) podmiotu dokonuj ˛acego czyn-nos´ci prawnych lub podejmuj ˛acego okres´lone działania maj ˛ace znaczenie prawne i nakierowane na powstanie, zmiane˛, zniesienie lub realizacje˛ praw
cywilnych22, jest postrzegana jako zjawisko dynamiczne23. Obecnie
obo-wi ˛azuj ˛acy w Federacji Rosyjskiej kodeks cyobo-wilny okres´la zdolnos´c´ do
czyn-21'D"0*">F846 8@*,8F CEKEC(Kodeks Cywilny Rosyjskiej Socjalistycznej
Federacyj-nej Republiki Radzieckiej). Opublikowany po raz pierwszy w „%,*@<@FH4 %E CEKEC” 1964, N024, FH. 407, podlegał licznym zmianom. Jego postanowienia maj ˛a moc prawn ˛a w zakresie
stosunków cywilnoprawnych, o ile nie sprzeciwiaj ˛a sie˛ aktom prawnym Federacji Rosyjskiej, przyje˛tym po 12 czerwca 1990, i innym aktom obowi ˛azuj ˛acym na terytorium tego pan´stwa (por. „A@FH">@&:,>4, %E CK” @H 14.07.1992, N0 3301-1).
22E:@&"D\ (D"0*">F8@(@ BD"&", D,*. %. %. 1":,FF846 ;@F8&" 1997, F. 49. 23Dynamike˛ jako ceche˛ zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych podkres´la np. !. ;.
Niecza-jewa (dz. cyt., c. 9); por. takz˙e: 'D"0*">F846 8@*,8F C@FF46F8@6 K,*,D"P44. Q"FH\ B,D&"b. ="JR>@-BD"8H4R,F846 8@<<,>H"D46, D,*. G. +. !$@&", !. _. 7"$":84>, %. A. ;@2@:4>, ;@F8&": 32*"H,:\FH&@ #+7, 1996, c. 50.
nos´ci prawych jako „zdolnos´c´ obywatela swoimi działaniami nabywac´ i reali-zowac´ prawa cywilne, tworzyc´ dla siebie obowi ˛azki cywilne i spełniac´ je”.
O ile zdolnos´c´ prawna ma charakter niezmienny, stabilny, o tyle zdolnos´c´ do czynnos´ci prawnych, postrzegana z perspektywy działan´ podmiotu ni ˛a obdarowanego i w aspekcie potencjalnej moz˙liwos´ci ingerencji ustawodawcy w jej kształt, uwydatnia swój plastyczny charakter. Ewolucja poje˛cia zdolnos´-ci do czynnos´zdolnos´-ci prawnych ma swoje uzasadnienie w postulatach uczonych, apeluj ˛acych o to, aby ustawodawca przyznaj ˛ac obywatelom (osobom fizycz-nym) zdolnos´c´ nabywania praw i kreowania obowi ˛azków, przyznał im
zara-zem moz˙nos´c´ realizacji praw i wypełniania obowi ˛azków24. Tak pojmowana
zdolnos´c´ ł ˛aczy w sobie zdolnos´c´ do dokonywania czynnos´ci prawnych (F*,:-8@FB@F@$>@FH\) oraz zdolnos´c´ do odpowiedzialnos´ci deliktowej (*,:48H@-FB@F@$>@FH\). Nie jest zatem zdolnos´ci ˛a „wył ˛acznie” do czynnos´ci pra-wnych, ale równiez˙ do innych działan´ wywołuj ˛acych skutki prawne.
Warunkiem powstania pełnej zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych, zgodnie z tres´ci ˛a art. 21 p. 1 k.c.FR, jest osi ˛agnie˛cie pełnoletnos´ci, czyli ukon´czenie osiemnastego roku z˙ycia. Wyj ˛atek od tej reguły ogólnej został ustanowiony juz˙ w p. 2 tego artykułu, bowiem pełn ˛a zdolnos´c´ do czynnos´ci prawnych nabywa sie˛ takz˙e z chwil ˛a wst ˛apienia w zwi ˛azek małz˙en´ski. Tak nabytej zdolnos´ci nie traci sie˛ po rozwi ˛azaniu małz˙en´stwa, chociaz˙by nast ˛apiło to przed ukon´czeniem osiemnastego roku z˙ycia (art. 21 p. 2 u. 2 w zw. art. 13 Kodeksu Rodzinnego Federacji Rosyjskiej). Dopuszczalnos´c´ wste˛powania w zwi ˛azek małz˙en´ski osób niepełnoletnich poniz˙ej szesnastego roku z˙ycia wy-nika z aprobaty przez pan´stwo rosyjskie odmiennos´ci etniczno-kulturowych mieszkan´ców Federacji, które przenikaj ˛ac równiez˙ płaszczyzne˛ prawa, oddzia-łuj ˛a na tres´c´ norm prawa wewne˛trznego obowi ˛azuj ˛acego w granicach tzw.
Podmiotów Federacji Rosyjskiej (EJ$R,8TZ C@FF46F8@6 K,*,D"P44)25.
24%. A. ' D 4 $ " > @ &, ?F>@&>Z, BD@$:,<Z FJV,FH&@&">4b 4 2"V4HZ
(D"0*">-F84N BD"&, ;@F8&" 1970, c. 11.
25Rosyjska Federacja zgodnie z art. 5 Konstytucji składa sie˛ z równoprawnych
podmio-tów. W stosunkach wzajemnych z organami władzy pan´stwowej wszystkie Podmioty Federacji Rosyjskiej s ˛a mie˛dzy sob ˛a równe w prawach. W Pan´stwie Rosyjskim wyodre˛bnia sie˛ 88 pod-miotów (stan na grudzien´ 2005 r.), ale ich liczba zmniejszy sie˛, bowiem przeprowadzono juz˙ referenda na rzecz poł ˛aczenia mniejszych jednostek w wie˛ksze organizmy terytorialne. Obecnie w składzie Federacji Rosyjskiej jest 21 republik, 48 obwodów, 7 krajów, 1 obwód autonomicz-ny, 9 okre˛gów autonomicznych, 2 miasta o znaczeniu federalnym. Zob. http://www.gov. ru/main/regions/regioni-44.html,http://ru.wikipedia.org/wiki/EJ$R,8TZ_C@FF46F8@6_K,*,-D"P44
Pojawienie sie˛ pełnej zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych powinno byc´ s´wia-dectwem dojrzałos´ci prawnej osoby fizycznej, któr ˛a nalez˙y postrzegac´ jako komponent „pełnej” dojrzałos´ci człowieka, wyraz˙aj ˛acej sie˛ sumarycznie w dojrzałos´ci fizycznej, psychicznej i społecznej. Nie sposób jednak nie za-uwaz˙yc´ braku wielu jej cech u młodego człowieka zawieraj ˛acego zwi ˛azek małz˙en´ski przed ukon´czeniem osiemnastego roku z˙ycia. Jes´liby nawet uznac´ jego dojrzałos´c´ fizyczn ˛a, to łatwo wskazac´ niedostatki dojrzałos´ci psychicznej przejawiaj ˛acej sie˛ w racjonalnym kierowaniu swoim poste˛powaniem. Błe˛dem byłoby tez˙ uznac´ jego pełn ˛a gotowos´c´ do samodzielnego wypełniania ról społecznych.
Zasad ˛a jest, jak wspomnielis´my wczes´niej, zachowanie pełnej zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych przez byłych małz˙onków, bez wzgle˛du na ich wiek po rozwi ˛azaniu małz˙en´stwa. Nie oznacza to jednak braku prawnej moz˙liwos´ci ograniczenia ich zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych. Na kanwie art. 29 p. 1 k.c.FR s ˛ad jest uprawniony do uznania kaz˙dego za niezdolnego do czynnos´ci prawnych, z powodu niemoz˙nos´ci rozumienia przez niego znaczenia swoich czynów i kierowania swoim poste˛powaniem wskutek rozstroju psychicznego. Takz˙e uznaj ˛ac małz˙en´stwo za niewaz˙ne s ˛ad moz˙e postanowic´ o utracie przez niepełnoletniego (byłego „małz˙onka”) pełnej zdolnos´ci do czynnos´ci pra-wnych. S ˛ad, któremu ustawodawca nakres´la w tej materii elastyczne ramy działania, upowaz˙niony jest równiez˙ do oznaczenia momentu utraty zdolnos´ci (art. 21 p. 2 u. 3 k.c.FR). Moz˙liwos´c´ ograniczenia zdolnos´ci prawnej jako zjawiska o charakterze niepodzielnym nalez˙y, jak sie˛ wydaje, wykluczyc´. Nie budzi jednak w ˛atpliwos´ci przyznanie s ˛adowi przez ustawodawce˛ kompetencji ograniczenia zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych (art. 30 p. 1 k.c.FR). Skorzys-tanie przez s ˛ad z przysługuj ˛acych mu w tej mierze uprawnien´ uwarunkowane jest istnieniem przesłanek wskazanych w ustawie, a ramy działania s ˛adu wyznaczaj ˛a, zgodnie z u. 1 p. 1 art. 30 k.c.FR, przepisy prawa poste˛powania cywilnego. Ograniczenie zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych moz˙e nast ˛apic´, gdy na skutek naduz˙ywania napojów alkoholowych lub s´rodków narkotycz-nych obywatel (osoba fizyczna) stawia swoj ˛a rodzine˛ w cie˛z˙kim połoz˙eniu materialnym. Dodatkowo s ˛ad ustanawia nad nim kuratele˛. Samodzielnos´c´ osoby nie posiadaj ˛acej pełnej zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych w dokonywa-niu czynnos´ci prawnych ogranicza sie˛ do drobnych spraw z˙ycia codziennego. Zgoda kuratora jest warunkiem dokonywania przez ni ˛a innych czynnos´ci prawnych, jak równiez˙ otrzymywania wynagrodzenia za prace˛, renty (emery-tury), i innych dochodów. Jednakz˙e obje˛ty kuratel ˛a „samodzielnie ponosi odpowiedzialnos´c´ maj ˛atkow ˛a wynikaj ˛ac ˛a z czynnos´ci prawnych i za wyrz ˛a-dzon ˛a przez niego szkode˛” (art. 30 p. 1 u. 3 k.c.FR).
Odste˛pstwem od zasady nabywania pełnej zdolnos´ci do czynnos´ci
praw-nych wraz z uzyskaniem pełnoletnos´ci jest emancypacja26. Prowadzi ona do
wyzwolenia niepełnoletniego spod opieki rodzicielskiej, ale takz˙e do samo-dzielnej odpowiedzialnos´ci emancypowanego za zobowi ˛azania. Koniecznos´c´ wprowadzenia instytucji emancypacji do nowego kodeksu cywilnego uzasad-nia sie˛ dynamicznymi zmianami ekonomiki rosyjskiej, na skutek reform gos-podarczych ostatniego dziesie˛ciolecia XX w., które przyczyniły sie˛ takz˙e do zmiany mentalnos´ci obywateli27.
Pod poje˛ciem emancypacji utrwalonym w art. 27 k.c.FR nalez˙y rozumiec´ ogłoszenie niepełnoletniego, który ukon´czył szesnas´cie lat, w pełni zdolnym do czynnos´ci prawnych, jez˙eli pracuje na podstawie umowy o prace˛ (kon-trakt), albo za zgod ˛a rodziców zajmuje sie˛ działalnos´ci ˛a gospodarcz ˛a. Na tle tej wyj ˛atkowej regulacji rodz ˛a sie˛ pytania: czy stwierdzenie przekroczenia okres´lonej granicy wieku (ł ˛acznie z innymi koniecznymi przesłankami) jest wystarczaj ˛ace dla prawnego urzeczywistnienia emancypacji?; czy nieistotny jest, a przez to niekonieczny do zweryfikowania, stopien´ rozwoju psychiczne-go i społecznepsychiczne-go „kandydata” do uwolnienia spod władzy rodzicielskiej i ob-darzenia go pełn ˛a zdolnos´ci ˛a do czynnos´ci prawnych?; czy motywów zgody rodziców nie nalez˙y oceniac´ w s´wietle zasady dobra dziecka?
Droge˛ do wyzwolenia spod opieki rodziców otwiera bez w ˛atpienia stosow-ne os´wiadczenie niepełnoletniego, chociaz˙ ustawa przemilcza ten fakt. Eman-cypacja dochodzi do skutku na mocy postanowienia organu opieki i kurateli przy obopólnej zgodzie rodziców, a w ich braku − przedstawicieli ustawo-wych. W uzasadnionych przypadkach moz˙liwe jest zaste˛pcze wyraz˙enie zgody przez s ˛ad, jes´li nie wyraziło jej jedno lub z˙adne z obojga rodziców. Badaj ˛ac przesłanki emancypacji organ opieki i kurateli, a tam gdzie to konieczne
26
Emancipatio– w prawie rzymskim oswobodzenie dzieci spod władzy ojca (paterfami-lias) wskutek pozornej sprzedaz˙y windykacyjnej. Przed panowaniem cesarza Justyniana
eman-cypacji dokonywano w drodze mancipatio, czyli aktu kupna-sprzedaz˙y. Dla wyzwolenia syna wymagana była trzykrotna jego sprzedaz˙ tej samej osobie. Na skutek trzeciej sprzedaz˙y syn stawał sie˛ wolny od władzy ojcowskiej: Si pater <ter> filium venum duit, a patre filius liber
esto (Gai Institutiones, Commentarius primus: de personis, 132 (G. I, 132)). Emancypacja
córek (G. I, 134) i wnuków (G. I, 135a) naste˛powała po jednokrotnej sprzedaz˙y. Za panowania Justyniana do emancypacji prowadziło os´wiadczenie woli złoz˙one przez ojca, potwierdzone przez dziecko. Zob. W. R o z w a d o w s k i, Gai Institutiones.Instytucje Gaiusa. Tekst
i przekład, Poznan´: Przeds. Wydawn. Ars boni et aequi, 2003, s. 25-27 nn.; C4<F8@, R"FH>@, BD"&@, D,*. 3. #. ="&4P846, 3. E. A,H,DF846, ;@F8&": IR,$>48, 1994, c. 89 4 F:.
27_. # , F B " : @ &, AD,*,:Z BD"& >,F@&,DT,>>@:,H>4N ^<">P4B4D@&">>ZN
takz˙e s ˛ad, powinien ws´ród wielu okolicznos´ci ocenic´ trwałos´c´ i stabilnos´c´ z´ródła dochodów niepełnoletniego, jak równiez˙ ich wysokos´c´.
Emancypacja nie otwiera jednak drogi do posiadania wszystkich praw i obowi ˛azków, czego potwierdzeniem jest postanowienie S ˛adu Najwyz˙szego i Naczelnego S ˛adu Arbitraz˙owego Federacji Rosyjskiej. Zgodnie z jego tres´ci ˛a emancypowany niepełnoletni posiada w pełnym zakresie wszystkie prawa i obowi ˛azki, z wyj ˛atkiem tych, których posiadanie uzalez˙nione jest od osi ˛ag-nie˛cia ustawowo okres´lonej granicy wieku28.
Podmioty prawa, które nie korzystaj ˛a z dobrodziejstwa emancypacji czy tez˙ nie uzyskuj ˛a pełnej zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych na skutek zawarcia zwi ˛azku małz˙en´skiego, posiadaj ˛a we˛z˙szy zakres moz˙nos´ci nabywania praw i obowi ˛azków. Ograniczenie takie znajduje swoje uzasadnienie mie˛dzy innymi w stopniu ich dojrzałos´ci, która ewoluuje wraz z wiekiem. Maj ˛ac na uwadze kryterium wieku, rosyjski ustawodawca zdecydował arbitralnie o podziale niepełnoletnich na grupy, przyznaj ˛ac im zarazem odpowiedni zakres zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych. Pierwsz ˛a grupe˛ tworz ˛a małoletni, którzy ukon´czyli szósty rok z˙ycia, a nie ukon´czyli czternastu lat (art. 28 p. 1 k.c.FR), drug ˛a zas´ niepełnoletni od czternastego do osiemnastego roku z˙ycia (art. 26 p. 1 k.c.FR).
Pozycja prawna małoletnich nie pozwala im samodzielnie dokonywac´ czynnos´ci prawnych. W ich imieniu mog ˛a to czynic´ rodzice, przysposabiaj ˛acy lub opiekunowie. Ograniczenie nie dotyczy jednak drobnych czynnos´ci pra-wnych z˙ycia codziennego, czynnos´ci nakierowanych na bezpłatne uzyskanie korzys´ci, niewymagaj ˛acych potwierdzenia notarialnego albo rejestracji pan´-stwowej. Małoletni moz˙e swobodnie rozporz ˛adzac´ s´rodkami przekazanymi mu w tym celu przez przedstawicieli ustawowych albo za ich zgod ˛a przez osoby trzecie (art. 28 p. 2 k.c.FR). Za zobowi ˛azania, których z´ródłem s ˛a wspomnia-ne czynnos´ci prawwspomnia-ne, odpowiedzialnos´c´ maj ˛atkow ˛a ponosz ˛a rodzice, przyspo-sabiaj ˛acy lub opiekunowie małoletniego. Mog ˛a jednak uwolnic´ sie˛ od tej odpowiedzialnos´ci, jes´li udowodni ˛a, z˙e za naruszenie stosunku zobowi ˛azanio-wego nie ponosz ˛a winy. Kodeks cywilny przewiduje takz˙e odpowiedzialnos´c´
28Zob. A@FH">@&:,>4, A:,>J<" %,DN@&>@(@ EJ*" C@FF46F8@6 K,*,D"P44 4
A:,->J<" %ZFT,(@ !D$4HD"0>@(@ EJ*" C@FF46F8@6 K,*,D"P44 @H 1 4`:b 1996 (., N06/8, B. 16; Ograniczenia te dotycz ˛a np.: moz˙liwos´ci posiadania broni (zob. 1"8@> CK ?$ @DJ044, FH. 13), odbywania słuz˙by wojskowej (zob. 1"8@> CK ? &@4>F8@6 @$b2">>@FH4 4 &@,>>@6 F:J0$,, FH. 19), dokonania przysposobienia (zob. A@FH">@&:,>4, A:,>J<" %,DN@&>@(@ EJ*" CK @H4 4`:b 1997 (., N09 ? BD4<,>,>44 FJ*"<4 2"8@>@*"H,:\FH&" BD4
opiekunów prawnych za szkode˛ wyrz ˛adzon ˛a przez małoletnich (art. 28 p. 3 k.c.FR). Zbyt ogólnie uje˛ty w art. 28 k.c.FR zakres czynnos´ci prawnych dozwolonych małoletniemu, opisany cze˛s´ciowo zwrotami subiektywnej oceny – „drobne czynnos´ci prawne dnia codziennego” (<,:84, $ZH@&Z, F*,:84), czy „czynnos´ci nakierowane na nieodpłatne uzyskanie korzys´ci” (F*,:84, N"BD"&:,>>Z, >" $,2$@2<,2*>@, B@:JR,>4, &Z(@*Z), nie daje włas´ciwe-go wyobraz˙enia o tym, jakimi włas´ciwie s´rodkami upowaz˙niony jest rozporz ˛a-dzac´ małoletni, zwaz˙ywszy chociaz˙by na stopien´ zamoz˙nos´ci jego rodziców, subiektywizm oceny wartos´ci s´wiadczenia, rozmiarów korzys´ci itp.
Szerszym zakresem zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych obje˛te s ˛a osoby w wieku od czternastego do osiemnastego roku z˙ycia. Jednakz˙e niektóre ich czynnos´ci prawne nie mog ˛a byc´ skuteczne bez zgody prawnych opiekunów (np. sprzedaz˙ maj ˛atku, zawarcie umowy darowizny). Zgoda taka jest koniecz-na takz˙e do podejmowania innych czynnos´ci, z których wypływaj ˛a okres´lone skutki prawne, jak choc´by podje˛cie działalnos´ci gospodarczej (art. 27, p. 1 k.c.FR in fine). Obowi ˛azek wyraz˙enia zgody, a równoczes´nie pomocy nie-pełnoletnim przez przedstawicieli ustawowych, a takz˙e prawo kontroli ich działan´ nie dotyczy (w sensie prawnym) korzystania przez nich z uprawnien´ wymienionych w art. 26 p. 2 k.c.FR. Zgodnie z jego tres´ci ˛a osoby w wieku od czternastu do osiemnastu lat maj ˛a prawo rozporz ˛adzac´ swoim zarobkiem, stypendium i innymi dochodami, realizowac´ swoje prawa wynikaj ˛ace z autor-stwa dzieła naukowego, literackiego i dzieła sztuki, wynalazku i innego rezul-tatu swojej działalnos´ci intelektualnej, która podlega ochronie prawnej. Przy-sługuje im równiez˙ prawo wnoszenia wkładów do instytucji kredytowych i rozporz ˛adzania nimi. Podobnie jak osoby małoletnie, mog ˛a byc´ stron ˛a drob-nych czynnos´ci prawdrob-nych dnia codziennego i indrob-nych, które ustawodawca wymienił w p. 2 art. 28 k.c.FR. Ukon´czywszy szesnas´cie lat niepełnoletni moz˙e zostac´ członkiem spółdzielni (8@@B,D"H4&).
Wskazane w p. 2 art. 26 k.c.FR czynnos´ci prawne, podejmowane samo-dzielnie przez niepełnoletnich w wieku od czternastego do osiemnastego roku z˙ycia, stanowi ˛a jedynie wyłom w regule podstawowej, uzalez˙niaj ˛acej waz˙nos´c´ czynnos´ci prawnych dokonywanych przez nich, od pisemnej zgody ich przed-stawicieli ustawowych (art. 26 p. 1 k.c.FR). Przy czym taka zgoda moz˙e miec´ charakter naste˛pczy. Jak podkres´laj ˛a przedstawiciele rosyjskiej nauki, zasada ta funkcjonuje jedynie w przypadku, gdy czynnos´c´ prawna podlega notarial-nemu potwierdzeniu, jak równiez˙ pan´stwowej rejestracji. W praktyce wszyst-kie pozostałe czynnos´ci prawne dokonywane s ˛a bez zachowania pisemnej my zgody i w tym konteks´cie koniecznos´c´ naste˛pczego jej wyraz˙ania w for-mie pisemnej jawi sie˛ jako nonsens. W zwi ˛azku z tym pojawia sie˛ postulat
usunie˛cia z kodeksu cywilnego „podobnego rodzaju niez˙yciowych, sztucznych zasad obci ˛az˙aj ˛acych tekst ustawy”29.
Moz˙liwos´c´ swobodnego dysponowania przez niepełnoletniego dochodami wymienionymi w art. 26 p. 2 par. 1 k.c.FR moz˙e zostac´ na wniosek jego przedstawicieli ustawowych wył ˛aczona, b ˛adz´ ograniczona przez s ˛ad, jez˙eli istniej ˛a ku temu uzasadnione podstawy (np. nieracjonalne gospodarowanie wynagrodzeniem, wydawanie pienie˛dzy na rozwi ˛azły tryb z˙ycia itp.). W tej sytuacji dysponentem dochodów osoby niepełnoletniej w wieku od czternastu do osiemnastu lat s ˛a jego przedstawiciele ustawowi.
Osoby, które pomimo braku przepisanego prawem wieku posiadaj ˛a pełn ˛a zdolnos´c´ do czynnos´ci prawnych, bowiem uzyskały j ˛a w trybie art. 21 p. 2 k.c.FR (zawarcie zwi ˛azku małz˙en´skiego przez niepełnoletniego) lub art. 27 k.c.FR (emancypacja), traktowane s ˛a z woli ustawodawcy jako osoby pełno-letnie. Nie s ˛a wie˛c obje˛te zasie˛giem działania norm dotycz ˛acych ograniczenia zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych niepełnoletnich, ale regulacj ˛a art. 30 k.c.FR, który dopuszcza ograniczenie zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych osób pełnoletnich naduz˙ywaj ˛acych napojów alkoholowych lub s´rodków narkotycz-nych, co lez˙y u podstaw cie˛z˙kiego połoz˙enia materialnego ich rodzin. Skutki s ˛adowego ograniczenia tej zdolnos´ci s ˛a rygorystyczne – od niemoz˙liwos´ci dokonywania czynnos´ci prawnych (oprócz drobnych czynnos´ci prawnych dnia codziennego), po niemoz˙nos´c´ otrzymywania wynagrodzenia, renty i innych dochodów. Rozporz ˛adzanie dochodami czy dokonywanie czynnos´ci prawnych przez ograniczonego w zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych jest moz˙liwe za zgod ˛a ustanowionego przez s ˛ad kuratora. Odpowiedzialnos´c´ maj ˛atkow ˛a wyni-kaj ˛ac ˛a z czynnos´ci prawnych i za wyrz ˛adzon ˛a szkode˛ ponosi jednak wył ˛acz-nie sam obarczony ogranicze˛acz-niem.
Instytucje˛ ograniczenia zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych warto postrzegac´ jako wyraz troski ustawodawcy o rodzine˛, a zarazem troski o interesy czło-wieka, którego zdolnos´c´ ograniczono, nie zas´ jako oddziaływanie represyjno--prewencyjne, walke˛ z alkoholizmem czy narkomani ˛a. Wydaje sie˛, z˙e tak s´cisła formuła art. 30 k.c.FR nie dopuszcza analogicznego jej stosowania wobec osób dotknie˛tych innymi przypadłos´ciami (uzalez˙nieniami), które takz˙e maj ˛a bezpos´redni wpływ na sytuacje˛ materialn ˛a ich rodzin.
Jakkolwiek ograniczenie zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych lez˙y w kompe-tencji s ˛adu, to prawu rosyjskiemu znane s ˛a przypadki, gdy zdolnos´c´ ta dozna-je ograniczenia w trybie administracyjnym. Okolicznos´ci ˛a uzasadniaj ˛ac ˛a taki
tryb jest zamiar osoby fizycznej cierpi ˛acej na rozstrój psychiczny prowadze-nia działalnos´ci zawodowej, zwi ˛azanej ze „z´ródłem zwie˛kszonego niebezpie-czen´stwa”. Rozstrzygnie˛cia dotycz ˛acego wspomnianego ograniczenia
dokonu-je nie s ˛ad, ale umocowana prawnie komisja lekarska30. Podobne
kompeten-cje, jak wspomniana komisja, maj ˛a organy opieki i kurateli31 wobec osób,
które na skutek przeciwwskazan´ zdrowotnych wyliczonych w Postanowieniu Rz ˛adu FR z 1 maja 1996 r. nie mog ˛a stac´ sie˛ stron ˛a okres´lonych stosunków rodzinnoprawnych32.
Granic ˛a ingerencji ustawodawcy w zakres zdolnos´ci do czynnos´ci pra-wnych jest nadanie s ˛adowi kompetencji uznania osoby fizycznej za niezdoln ˛a (w pełni) do czynnos´ci prawnych. Przyczyn ˛a wydania takiego postanowienia moz˙e stac´ sie˛ stwierdzenie u obywatela (osoby fizycznej) rozstroju psychicz-nego, wskutek którego nie moz˙e on zrozumiec´ znaczenia swoich działan´ i pokierowac´ nimi. Trudno zrozumiec´ motywy, dla których ustawodawca zdecydował sie˛ porzucic´ dos´wiadczenia lingwistyczne twórców poprzedniego kodeksu cywilnego i spos´ród terminów wskazuj ˛acych na przyczyny uznania osoby fizycznej za niezdoln ˛a do czynnos´ci prawnych usun ˛ał te najbardziej wyraziste i przekonuj ˛ace, a pozostałe zast ˛apił innymi o „łagodniejszym” semantycznie wydz´wie˛ku. Zwrot „choroba psychiczna” (*JT,&>"b $@:,2>\) zast ˛apiony został terminem „rozstrój psychiczny” (BF4N4R,F8@, D"FFHD@6-FH&@). Trudno jednak uznac´ je za ekwiwalenty znaczeniowe. W poje˛ciu roz-stroju psychicznego nie odnajdziemy tez˙ tres´ci terminu „upos´ledzenie umysło-we” (F:"$@J<4,), co moz˙e powodowac´ utrudnienia na płaszczyz´nie stosowa-nia prawa, bowiem norma wypływaj ˛aca z art. 29 k.c.FR nie obejmuje swoim zasie˛giem, jak sie˛ wydaje, osób upos´ledzonych umysłowo, których prawa i interesy wymagaj ˛a przeciez˙ podobnej ochrony, jak osób dotknie˛tych rozstro-jem psychicznym. Moz˙na jednak przyj ˛ac´, z˙e zwrot „rozstrój psychiczny” ma konwencjonalny charakter, co pozwalałoby pogodzic´ sie˛ z mys´l ˛a, z˙e jego
301"8@> CK F 2 4`:b 1992 (., N03185-1$, ? BF4N4"HD4R,F8@6 B@<@V4 4
("D">-H4bN BD"& (D"0*"> BD4 ,. @8"2">44, FH. 6.
31Zgodnie z art. 34 k.c.FR organami opieki i kurateli s ˛a jednostki samorz ˛adowe. 32A@FH">@&:,>4, AD"&4H,:\FH&" C@FF46F8@6 K,*,D"P44 @H1 <"b 1996 (., No542,
?$ JH&,D0*,>44 A,D,R>b 2"$@:,&">46, BD4 8@H@DZN :4P@ >, <@0,H JFZ>@&4H\ D,-$,>8", BD4>bH\ ,(@ B@* @B,8J (B@B,R4H,:\FH&@), &2bH\ & BD4,<>J` F,<\`, E1 CK, 1996, No 19, FH. 2304. W mys´l tego postanowienia nie moz˙e przysposobic´ dziecka, ani byc´
jego opiekunem czy kuratorem, ani takz˙e utworzyc´ rodziny zaste˛pczej osoba, która np.: choruje na nowotwór złos´liwy o dowolnej lokalizacji, jest narkomanem, toksykomanem, alkoholikiem, jest obarczona chorob ˛a, która doprowadziła do inwalidztwa I i II grupy, wył ˛aczaj ˛acego zdol-nos´c´ do pracy, itp.
zakres znaczeniowy rozszerza sie˛ poza znaczenie nominalne, a tym samym mies´ci sie˛ w nim równiez˙ poje˛cie upos´ledzenia umysłowego. W przeciwnym razie modyfikacja art. 29 p. 1 wydaje sie˛ konieczna.
Nie sposób nie zwrócic´ uwagi na zagroz˙enia, jakie niesie ze sob ˛a uznanie osoby fizycznej za niezdoln ˛a do czynnos´ci prawnych. Chociaz˙ twierdzenie, z˙e takie uznanie prowadzi do „s´mierci cywilnej” jednostki, jest dalece wyol-brzymione, bowiem pozostaj ˛a przy niej jej podstawowe prawa i wolnos´ci, to z pewnos´ci ˛a kreuje ono tak ˛a sytuacje˛, w której prawa osoby niezdolnej do czynnos´ci prawnych mog ˛a byc´ zagroz˙one ingerencj ˛a podmiotów ustanowio-nych dla ich ochrony. Istotny jest wie˛c włas´ciwy dobór opiekuna, który w imieniu swojego podopiecznego, zgodnie z art. 29 p. 2, dokonuje czynnos´-ci prawnych. Stan niezdolnos´czynnos´-ci do czynnos´czynnos´-ci prawnych trwa do momentu, w którym s ˛ad, ustalaj ˛ac, z˙e odpadły podstawy jej orzeczenia, uznaje osobe˛ fizyczn ˛a, co do której takie orzeczenie zapadło, zdoln ˛a na nowo do czynnos´ci prawnych.
Niew ˛atpliwe jest istnienie silnego zwi ˛azku pomie˛dzy poje˛ciem zdolnos´ci prawnej a poje˛ciem zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych, niemniej jednak trudno je utoz˙samiac´. Zdolnos´c´ prawna jest przyrodzonym fundamentem, na którym mog ˛a byc´ konstruowane poszczególne uprawnienia i obowi ˛azki jednostki, natomiast zdolnos´c´ do czynnos´ci prawnych jest narze˛dziem prawnym ich realizacji, przez co modeluje sytuacje˛ prawn ˛a wyposaz˙onego w ni ˛a człowieka. Zdolnos´c´ prawna nie jest cech ˛a normatywn ˛a, z kolei zdolnos´c´ do czynnos´ci prawnych wyraz˙aj ˛aca sie˛ w moz˙liwos´ci podejmowania okres´lonych czynnos´ci przez podmiot prawa jest silnie zakorzeniona w przepisach prawa. Nie moz˙na wi ˛azac´ zdolnos´ci prawnej, w przeciwien´stwie do zdolnos´ci do czynnos´ci prawnych, ani z wiekiem, ani ze stanem zdrowia osoby fizycznej. Zdolnos´c´ prawna jest poje˛ciem statycznym, dynamika zas´ jest wpisana w poje˛cie zdol-nos´ci do czynzdol-nos´ci prawnych.
LITERATURA
# , F B " : @ & _.: AD,*,:Z BD"& >,F@&,DT,>>@:,H>4N ^<">P4B4D@&">>ZN (D"0*">, „C@FF46F8"b _FH4P4b” 2001, N0 8.
R o z w a d o w s k i W.: Gai Institutiones. Instytucje Gaiusa. Tekst i przekład, Poznan´: Przeds. Wydawn. Ars boni et aequi, 2003.
#@:\T@6 DJFF8@-B@:\F846 F:@&"D\, ;@F8&"−%"DT"&": CJFF846 b2Z8, %,*2" A@&T,N>" 1986.
# D " H J F \ E. =., 3 @ L L , ?. E.: 'D"0*">F8@, BD"&@, ;@F8&" 1967.
# D " H J F \ E. =: ? F@@H>@T,>44 (D"0*">F8@6 BD"&@FB@F@$>@FH4 4
FJ-$X,8H4&>ZN BD"&, „E@&,HF8@, (@FJ*"DFH&@ 4 BD"&@” 1949, N0 8. # D " H J F \ E. =.: EJ$X,8HZ (D"0*">F8@(@ BD"&", ;@F8&" 1950.
% , D $ , F a. C.: ?F>@&>Z, BD@$:,<Z BD"&@FJ$X,8H>@FH4 & F@&,HF8@<
(D"0*">F8@< 4 F,<,6>@< BD"&,, ;@F8&" 1994.
7 D " F " & R 4 8 @ & ?. !.: _D4*4R,F84, L"8HZ & F@&,HF8@< (D"0*">F8@<
BD"&,, ;@F8&" 1958.
7 D Z : @ & " 1. ', ' " & D 4 : @ & " ]. A.: C@FF46F8@, (D"0*">F8@,
BD"&@, ;@F8&" 2001, 2 42*.
; , 6 , D ). 3.: CJFFF8@, (D"0*">F8@, BD"&@, R.1. A@ 4FBD"&:,>>@<J
4 *@B@:>,>>@<J 8 42*. 1902, ;@F8&" 1997.
; @ 2 @ : 4 > %. A.: 'D"0*">F846 8@*,8F C@FF46F8@6 K,*,D"P44. Q"FH\
B,D&"b. ="JR>@-BD"8H4R,F846 8@<<,>H"D46, ;@F8&": 32*"H,:\FH&@ #+7 1996, c. 50.
; J F 4 > %. !.: 7 &@BD@FJ @ F@@H>@T,>44 (D"0*">F8@6 BD"&@FB@F@$>@FH4
4 FJ$X,8H4&>ZN BD"&, „%,FH>48 9'I” 1964, N0 17, %ZBJF8 3.
C4<F8@, R"FH>@, BD"&@. IR,$>48, D,*. 3. #. ="&4P846, 3. E. A,H,DF846,
;@F8&" 1994.
= , R " , & " !. ;.: AD"&@FB@F@$>@FH\ 4 *,,FB@F@$>@FH\ L424R,F84N :4P
8"8 FJ$X,8H@& (D"0*">F84N BD"&, w: EJ$X,8HZ (D"0*">F8@(@ BD"&", D,*.
G. +. !$@&", ;@F8&": 3>FH4HJH (@FJ*"DFH&" 4 BD"&" C!= 2000, c. 6.
? 0 , ( @ & 3. K. E. 3.: E:@&"D\ DJFF8@(@ b2Z8", M@F8&": CJFF846 b2Z8 1988.
E 4 > " 6 F 8 4 6 %. 3.: CJFFF8@, (D"0*">F8@, BD"&@, ;@F8&" 2002.
'D"0*">F8@, BD"&@. IR,$>48, H.1, 2 D,*. +. !. EJN">@&, ;@F8&": 32*"H. #+7 1998.
Z´RÓDŁA
'D"0*">F846 8@*,8F CEKEC(Kodeks Cywilny Rosyjskiej Socjalistycznej Federa-cyjnej Republiki Radzieckiej). Opublikowany po raz pierwszy w: „%,*@<@FH4
%E CEKEC” 1964, N0 24.
7@>FH4HJP4b CK @H12 *,8"$Db 1993 (., FH. 87-88, „C@FF46F8"b ("2,H"” @H 25
*,8"$Db 1993 (.
A@FH">@&:,>4, A:,>J<" %,DN@&>@(@ EJ*" C@FF46F8@6 K,*,D"P44 4 A:,>J
-<" %ZFT,(@ !D$4HD"0>@(@ EJ*" C@FF46F8@6 K,*,D"P44 @H 1 4`:b 1996 (., N0 6/8, B. 16; 1"8@> CK ?$ @DJ044, FH. 13.
A@FH">@&:,>4, A:,>J<" %,DN@&>@(@ EJ*" CK @H 4 4`:b 1997 (., N0 9
? BD4<,>,>44 FJ*"<4 2"8@>@*"H,:\FH&" BD4 D"FF<@HD,>44 *,: @$ JFH">@&:,>44 JFZ>@&:,>4b.
ON THE PROBLEMS OF LEGAL CAPACITY AND THE NATURAL PERSON’S CAPACITY FOR LEGAL ACTS IN THE RUSSIAN CIVIL LAW CODE
S u m m a r y
The principles of equality in civil law relations as stated in the article 1, section 1 of the civil law code in Russia and the principality of autonomy of the will of both sides formulated in the article 1, section 2, point 1 the civil law code of the Russian Federation are the bases for civil law subjects to profit from authorization which is vested to them. However, in order to accomplish them efficiently natural person should be equipped with a certain potential, which to great extent depends on the will of a legislator. The potential is described by the terms legal capacity and capacity for legal acts. Any ability is an inborn gift, talent which gives a human being specified powers. The legal capacity should be understood as an innate possibility of a human being to be a subject of law which exludes crediting with normative character. It is groundless to reduce the legal capacity to the category of subject law as well as admitting the possibility of setting limits. Such limits in reality may be applied to only a definite law.
The capacity for legal acts in the view of a legislator, is the ability of a citizen to achieve and carry into effect his civil laws, both creating and executing his duties. Contrary to legal capacity it is restricted depending on eg. the level of physical, psychical and social maturity. The full capacity for legal acts is gained by people who come of age (eighteen years and older) as well as the people who before that age got married or were emancipated at the age of sixteen as a result of getting employed or conducting economic activity. The justified circumstances for limiting the capacity for legal acts of anybody who acquired the full capacity for legal acts is abusing alcohol, taking drugs which leads to financial difficulties of their families. In order to protect the rights of an individual in case of mental disability, the court is entitled to announce the capacity for legal acts of a given person null and void.
Słowa kluczowe:osoba fizyczna, zdolnos´c´ prawna, zdolnos´c´ do czynnos´ci prawnych. Key words: natural person, legal capacity, capacity for legal acts.
