Tomasz Gajownik
Pierwsze lata kariery stefana
antoniego Mayera jako oficera
polskiego wywiadu: przyczynek do
biografii
Echa Przeszłości 10, 277-286
2009
ECHA PRZESZŁOŚCI X, 2009 PL ISSN 1509-9873
Tomasz Gajownik
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
PIERWSZE LATA KARIERY
STEFANA ANTONIEGO MAYERA
JAKO OFICERA POLSKIEGO WYWIADU.
PRZYCZYNEK DO BIOGRAFII*
W polskiej historiografii ostatnich dw udziestu la t zauw ażalny je st stały postęp w od niesieniu do publikacji naukowych poświęconych dziejom pol skich służb specjalnych okresu m iędzywojennego XX w.1 A naliza udostępnia nych n a coraz w ięk szą skalę m ateriałów archiw alnych um ożliw iła zaprezen tow anie szeregu u staleń zw iązanych z organizacją, funkcjonowaniem central nych i terenow ych organów w yw iadu i kontrwywiadu wojskowego oraz ich cyw ilnych odpowiedników. Liczne artykuły i monografie poświęcone tem a ty ce przekrojowej tylko pobieżnie opisują, w zależności od poruszanej proble m atyki, bardziej szczegółowe zagadnienia, jakie pojawiają się w toku żm ud nej pracy nad archiwaliam i. Do takich zagadnień n ależy zaliczyć prezentację środowiska oficerów w yw iadu i kontrw yw iadu II RP. Pierw sze wzm ianki (biogramy) odnajdujemy w pracach Andrzeja Pepłońskiego2. Próbę w yp ełn ie
* C h ciałb y m podziękow ać m gr. K o n rad o w i P a d u sz k o w i z a cen n e u w a g i w zbogacające te k s t i pom oc p rz y n a d a n iu o sta te cz n e g o k s z ta łtu m aszy n o p iso w i pu b lik acji.
1 W d o ro b k u polskiej h isto rio g ra fii, w o d n ie s ie n iu do dziejów słu żb sp ecjaln y ch o k re su m iędzyw ojennego, szczeg ó ln ą rolę o d g ry w a ją p ra c e a u to r s tw a A n d rz e ja P ep ło ń sk ieg o i A n d rz eja M isiu k a , k tó re z p e rsp e k ty w y c z a su n a le ż y u z n a ć z a k a n o n l ite r a tu r y n a u k o w ej d la osób, k tó re ch cą pro w ad zić b a d a n ia z teg o z a k re s u . W k w e s tii p o lsko-niem ieckiej ry w a liz ac ji w yw iadow czej godne o d n o to w a n ia s ą p u b lik a c je ta k ic h autorów , j a k H e n ry k C w ięk, L esze k G o n d e k czy W ład y sław K ozaczuk. P ro b le m a ty k a o rg a n iz ac ji i fu n k c jo n o w an ia w y w ia d u K o rp u s u O ch ro n y P o g ra n icz a z n a la z ła sw oje o d zw ierc ie d len ie w p ra c a c h M a rk a Jab ło n o w sk ie g o i J e rz e g o P rochw icza. Z m łodszego p o k o len ia badaczy, n a le ż y zw rócić u w a g ę n a p u b lik a c je ta k ic h autorów , j a k P io tr K ołakow ski, R o b e rt M ajzner, K o n ra d P a d u s z e k , W ojciech S k ó ra, P a w e ł S k u b isz, A d a m Szym a- now icz, W ojciech Ś leszyński.
2 A. Pepłoński, W yw iad a dyplom acja I I Rzeczypospolitej, W arszaw a 2004; idem , K o n trw yw ia d
n ia tej luki podjął również Konrad Paduszek, którego ostatn ie publikacje prezentują postacie zw iązane z prowadzonym i przez w yw iad polski d ziała niam i na kierunku wschodnim 3. K w estia ta sta ła się jednym z postulatów autora niniejszego tekstu , jako nieodzowny elem en t badań nad polsko-litew sk ą ryw alizacją wyw iadow czą w okresie m iędzyw ojennym XX w.4
W iększość oficerów, którzy m ieli za sobą „dwójkarską” działalność, zosta ła skierow ana do służby zasadniczej lub znalazła m iejsce w szeregach dyplo macji p aństw a polskiego. N iew ielk a grupa pozostała zaś w strukturach Od działu II Sztabu G eneralnego (SG) Wojska Polskiego. S tefan Antoni Mayer, który ze służbą wyw iadow czą zetknął się już na początku la t dwudziestych, od m om entu powołania do pracy w organach O ddziału II SG do 1928 r. organizował i kierował pracam i terenow ych placówek w yw iadu i kontrw y wiadu. N a tym polu osiągnął znaczące wyniki, czego dowodem było pow ierze nie m u dwukrotnie stan ow iska kierow nika największej terenowej placówki Oddziału II - E kspozytury nr 1 w W ilnie. W okresie spraw ow ania tej funkcji (1923-1924 i 1926-1928) zapoznał się z warunkam i pracy wywiadowczej na trzech różnych pod w zględem operacyjnym obszarach: Prus W schodnich, R e publiki Litewskiej i Związku Sowieckiego. W 1928 r. przeszedł do pracy w Centrali, gdzie przez okres dwóch la t kierował W ydziałem IIb (Kontrwy wiadem ), a n astęp n ie w latach 1930-1939 piastow ał stanow isko szefa Wy działu II (Wywiadowczego)5.
Urodzony 25 w rześn ia 1895 r. w Rawie Ruskiej Stefan M ayer ukończył gim nazjum w Stryju, tam też u zyskał m aturę w 1913 r.6 W tym sam ym roku rozpoczął stu d ia na W ydziale Praw nym lwowskiego uniw ersytetu, ale nauki nie ukończył ze w zględu na wybuch I wojny światowej. W sierpniu 1914 r. zgłosił się jako ochotnik do służby w Legionach Polskich. Otrzymał przydział do 3. pułku II Brygady. Przeszedł szlak bojowy aż do m om entu przedarcia się resztek oddziałów legionowych pod Rarańczą, by n astęp n ie służyć w II Kor pusie. Służba ta trw ała aż do bitw y pod K aniow em 7, gdzie został w zięty do niewoli. Zbiegł z transportu niem ieckiego i udał się do Kijowa, a stam tąd w m iejsce form owania jednostek I Korpusu w czerwcu 1918 r. N atrafił jed
3 K. P a d u sz e k , M e a n d ry k a rie ry W ikto ra T o m ira D r y m m e ra w w y w ia d z ie I I R zeczyp o sp o li
tej, „ P rz eg ląd H istoryczno-W ojskow y” 2008, n r 4, s. 4 7 -6 4 ; idem , „ D w ó jka rska " p rz es zło ść S ta n i sła w a Z a ćw ilich o w skieg o , „N iepodległość i P a m ię ć ” 2007, n r 25, s. 6 7 -8 7 .
4 T. G ajow nik, R yw a liza c ja w y w ia d o w c za P o lski i L itw y w la ta c h 1 9 2 1-1939. P ro b le m a ty
k a b a d a w c za [w d ru k u ].
5 A. P e p ło ń sk i, K o n trw y w ia d ..., s. 26.
6 C e n tr a ln e A rc h iw u m W ojskow e, A k ta P e rs o n a ln e S te fa n a A n to n ieg o M a y e ra , sygn. 1769/89/3362 (dalej: CAW, AP); A. P e p ło ń sk i, K o n trw y w ia d ....
7 W połow ie lu te g o 1918 r. II B ry g a d a L egionów p rz e d a rła się p rzez lin ię fro n tu a u s tr ia c k o -rosyjskiego w okolicach R a ra ń c z y i p o łączy ła z je d n o s tk a m i II K o rp u su . W m a ju pododdziały tej fo rm acji z o sta ły otoczone, w to k u w a lk , p rzez w o jsk a n iem iec k ie po K an io w em i zm u szo n e do k a p itu la c ji, szerzej zob. S. C zerep , I I B r y g a d a L e g io n ó w P o ls k ic h j a k o u c z e s tn ik w a lk
z trze m a za b o rca m i w la ta c h 1 9 1 4 -1 9 1 8 , [w:] P o ls k a m y ś l w o jsko w a n a p rz e s tr ze n i dziejów . I X O gólnopolskie F o ru m H isto rykó w W ojskowości, pod red. W. B. Ł ac h a i in., O lszty n 2008, s. 359.
P ierw sze lata kariery Stefan a A ntoniego Mayera. 2 7 9
nak na m om ent kapitulacji8. Powrócił w ięc do Kijowa, by stam tąd wyruszyć w drogę do M oskwy z pocztą do p rzedstaw icieli organizujących się tam pol skich władz cywilno-wojskowych. D otarłszy na miejsce, otrzym ał rozkaz uda n ia się do północnej Rosji. Trafił do M urm ańska, gdzie brał czynny udział w tw orzeniu polskich formacji wojskowych. Początkowo był dowódcą działo- nu w baterii oficerskiej, a n astęp n ie adiutantem Oddziału M urm ańskiego. W grudniu 1919 r. powrócił do Polski w szeregach tej jednostki. Za udział w w alkach otrzym ał Krzyż Virtuti M ilitari V k lasy oraz francuskie odznacze n ie Croix de Guerre.
Znajomość nie tylko język a rosyjskiego, ale też niem ieckiego predestyno w ała M ayera do służby ofensywnej (jak określano ów cześnie wywiad). Jego dośw iadczenie zostało wykorzystane w toku procesu rewindykacji Pomorza - od lutego 1920 r. był szefem sekcji ofensywnej dowództwa Frontu Pomor skiego, a w m arcu tegoż roku otrzym ał stanow isko referenta w referacie organizacyjnym E kspozytury O ddziału II N aczelnego D owództwa Wojska Polskiego w Grudziądzu9.
N iekorzystna sytuacja na froncie polsko-bolszew ickim sprawiła, iż na ten odcinek działań m ilitarnych kierowano nie tylko gros jednostek liniowych, ale także personel wywiadowczy, którego zadaniem było w zm ocnienie już funkcjonującej służby ofensywnej i defensywnej. Porucznik S. M ayer z dniem 9 lipca 1920 r. otrzym ał przydział do referatu wyw iadu ofensywnego Grupy Operacyjnej Jazdy, gdzie służył do m om entu rozpoczęcia kontrofensyw y wojsk polskich w połowie sierpnia 1920 r.10 Od 17 sierpnia do 2 w rześnia otrzym ał pierw sze w pełni sam odzielne stanow isko szefa Oddziału II do wództw a Grupy Operacyjnej „Dolna W isła”11.
Jego w ysiłki w celu podniesienia efektyw ności pracy wywiadowczej zo stały docenione przez przełożonych. Z dniem 12 w rześn ia 1920 r. otrzymał
8 21 m a ja 1918 r. dow ódca I K o rp u s u gen. J ó z e f D o w bór-M uśnicki p o d p isa ł d o k u m e n t m ają cy c h a r a k te r u ltim a tu m (tzw. d ru g a um o w a) z dow ództw em w o jsk n iem ieck ich , k tó rej k o n se k w e n c ją było ro zfo rm o w an ie i ro z b ro je n ie tej form acji. Zob. R. Ju rk o w s k i, R o la l K o rp u su
Polskiego gen. J ó ze fa D ow bór-M u śn ickieg o w k s z ta łto w a n iu się sy tu a cji p o lity c z n e j w g u b e rn i m iń s k ie j i m o h y lew s kiej n a p rzeło m ie 1 9 1 7 /1 9 1 8 ro k u , [w:] P o lska m y ś l w ojskow a..., s. 334.
9 A. P e p ło ń sk i, K o n trw y w ia d ... W m a rc u 1920 r. doszło do z m ia n fo rm aln o -o rg an izac y j- n y ch je d n o s te k liniow ych F r o n tu P o m orskiego, k tó ry z o sta ł p rz e k sz ta łc o n y w 1. A rm ię. S tr u k t u r y w yw iadow cze z o sta ły p rz e k a z a n e do u tw o rzo n ej 23 m a rc a E k sp o z y tu ry w G ru d z ią d z u , szerzej zob. W. Skóra, O rganizacja i dzia ła ln o ść w y w ia d u F ro n tu Pom orskiego w la ta c h 1919-1920, [w:] P o lski w y w ia d w o jsko w y 1 9 1 8 -1 9 4 5 , pod re d . P. K ołakow skiego i A. P ep ło ń sk ieg o , T oruń 2 006, s. 6 5 -9 0 ; id em , D z ia ła ln o ść e k s p o z y tu r y p o lsk ie g o w y w ia d u w G r u d z ią d z u w la ta c h
1 9 2 0 -1 9 2 1 , „Z apiski H isto ry c zn e ” 2003, z. 4, s. 8 9 -1 0 8 .
10 CAW, AP, sygn. 1769/89/3362. K a w a le ry jsk a G ru p a O p e rac y jn a , s k ła d a ją c a z 1. i 2. D yw izji Jazd y , z o s ta ła sfo rm o w a n a 2 lip c a 1920 r. i d z ia ła ła w r a m a c h F r o n tu U k ra iń sk ieg o , L. W yszczelski, W ojsko P o lskie w la ta c h 1 9 1 8 -1 9 2 1 , W a rsz a w a 2006, s. 85.
11 N aczeln e D ow ództw o W ojska P olsk ieg o 13 s ie rp n ia 1920 r. u tw o rzy ło G ru p ę O p eracy jn ą pod d ow ództw em gen. M ik o łaja I. O sikow skiego p o d p o rz ąd k o w a n ą 5. A rm ii. J e j z a d a n ie m b y ła o b ro n a lin ii Wisły, k tó r a do tej p o ry z n a jd o w a ła się częściow o w g e stii M in is te rs tw a S p ra w W ojskow ych. L. W yszczelski, op. cit., s. 377.
przydział do dowództwa 4. Armii w charakterze zastępcy szefa O ddziału II i jednocześnie szefa sekcji ofensywnej. Od 11 stycznia 1921 r. przeniesiono go do dowództwa 2. Armii na stanow isko zastępcy szefa O ddziału II12.
Od pierw szych dni służby S tefana M ayera w w yw iadzie przełożeni doce n iali jego w ysokie kwalifikacje zawodowe i predyspozycje osobowościowe. W 1921 r. w jednej z opinii podkreślano: „charakter ustalony, prawy i rzetel ny, w ybitna inteligencja, uwypuklająca się szczególnie w dziale służby infor macji wywiadowczej; jako sz e f Oddziału II arm ii wzorowy, sam je st wzorem wytrwałości, pilności i punktualności; posiada w ybitne zdolności organizacyj ne w kierunku pracy sam odzielnej i twórczej, jak też kierowniczej; fanatyk pracy i ideow iec”13.
K apitan S. Mayer, od m om entu p rzeniesienia do służby n a odcinku wschodnim , kształtow ał struktury wyw iadu przeciwbolszewickiego. Gdy zo stał kierow nikiem E kspozytury nr 1 w W ilnie, pogłębiał także stan w iedzy na tem at metod pracy operacyjnej wobec litew skiego sąsiada.
W zw iązku z przeniesieniem do służby w N aczelnym Dowództwie Wojska Polskiego mjr. K azim ierza Stam irow skiego, M ayer objął stanow isko szefa Oddziału II 2. Armii z dniem 17 stycznia 1921 r.14 Funkcję tę pełnił aż do m om entu rozw iązania 2. Armii w e w rześniu 1922 r. i utw orzenia na jej bazie Inspektoratu Armii nr 1 z siedzibą w W ilnie. N a każdym kroku jego praca określana była jako wzorowa, godna pochwały i naśladow ania. Warto przyto czyć w tym m iejscu opinię, ja k ą w yraził generał dywizji Edward Śmigły- Rydz, dowódca 2. Armii, a n astęp n ie sz e f Inspektoratu nr 1, w pożegnalnym rozkazie nr 26 z 15 w rześn ia 1922 r.: „Kapitan M ayer Stefan, sz e f O. II odchodzący na stanow isko szefa E. O. II nr 6, dawał zaw sze pracę precyzyj ną, opartą na głębokim studium i powadze, n a poczuciu odpowiedzialności, która m usi cechować szefa O. II, jako przodownika zupełnie specjalnego działu pracy wojskowej. Miło m i je s t bardzo, że mogę kapitanow i Mayerowi, dziękując Mu serdecznie za Jego działalność, oświadczyć, że zaw sze z pełnem zaufaniem traktow ałem w yniki Jego pracy. [...] N ajw iększą nagrodę dla nas w szystkich je st świadom ość, żeśm y sp ełnili obowiązek dobrego żołnierza i dobrego obyw atela P ań stw a Polskiego”15.
W toku reorganizacji Wojska Polskiego po podpisaniu traktatu pokojowe go z Rosją bolszew icką w m arcu 1921 r. i przejściem na eta t pokojowy zm ia ny objęły również struktury organów wywiadowczych i kontrwywiadowczych. N a mocy rozkazu z 12 sierpnia 1921 r. m in istra spraw wojskowych gen. K azim ierza Sosnkow skiego utworzono ekspozytury, które m iały opierać się
12 CAW, AP, sygn. 1769/89/3362, k . 84. W yciąg z ro z k a z u d o w ództw a 2. A rm ii n r 3 z 29 s ty c zn ia 1921 r.
13 CAW, AP, sygn. 1769/89/3362.
14 Ib id em , k . 74. P ism o O. II d o w ó d ztw a 2. A rm ii do O. V d o w ództw a 2. A rm ii, poczta polow a, 29 s ty c zn ia 1921 r.
15 C e n tr a ln a B ib lio te k a W ojskow a, R ozkazy d o w ó d ztw a 2. A rm ii, ro zk az n r 26 z 15 w rz e ś n ia 1922 r.
P ierw sze lata kariery Stefan a A ntoniego Mayera. 2 8 1
na personelu rozw iązyw anych drugich oddziałów w ielkich jednostek Wojska P olskiego16. Jed n a z nich, E kspozytura nr 6, została utworzona w B rześciu nad Bugiem . Pow stała najpóźniej ze w szystkich wschodnich placówek tereno wych, bo dopiero 16 w rześn ia 1922 r.17 z O ddziału II dowództwa 2. Armii. Ponadto jej siedziba początkowo znajdowała się w Lidzie, a do B rześcia personel przybył dopiero 11 października 1922 r.18 K apitan M ayer otrzymał stanow isko szefa tam tejszej placów ki19 . Jednocześnie został powołany do służby w Sztabie G eneralnym z prawem do rocznego doszkolenia się w Wy ższej Szkole Wojennej (WSW). Obowiązki zawodowe uniem ożliw iły m u sko rzystanie z tego prawa do 1924 r.
Wśród funkcjonujących n a wschodzie kraju terenow ych placówek Od działu II, E kspozytura nr 6 notow ała najsłabsze wyniki. Wśród przyczyn tego stan u rzeczy m ożna w skazać niesprzyjające w arunki topograficzne w postaci rozlicznych bagien oraz n isk i poziom intelek tu alny miejscowej ludności, spo śród której próbowano werbować potencjalnych agentów i konfidentów20.
1 lipca 1923 r. kpt. Mayer otrzymał przydział do Ekspozytury Oddziału II SG nr 1 w W ilnie na stanow isko jej kierownika. Funkcję tę pełnił przez ponad rok - do 2 listopada 1924 r. W ileńska E kspozytura posiadała już unorm owaną strukturę organizacyjną, referaty wywiadowcze (ofensyw ne) ro syjski i litew sk i, obok już istniejącego referatu kontrwywiadowczego. Okres kierow ania tą placówką u zew nętrznił nie tylko zdolności organizacyjne, ale i koncyliacyjne M ayera. Udało m u się w sposób korzystny dla całokształtu prac operacyjnych ułożyć współpracę z innym i ogniw am i wojskowych służb specjalnych: kontrwywiadowczych (Sam odzielnym Referatem Informacyjnym Dowództwa Okręgu Korpusu nr 3) i ofensyw nych (Referatem Informacyjnym Inspektoratu Armii nr 1 w Wilnie). Dysponując doświadczoną kadrą oficer ską, próbował prowadzić inten syw n e działania wywiadowcze na kierunku sowieckim i litew sk im 21. W połowie maja 1924 r. E kspozytura dysponowała, łącznie z posterunkam i informacyjnymi, siecią agentury po sowieckiej stronie
16 CAW, zespół O d d z iału II S z ta b u G e n era ln eg o (G łów nego) 1921-1939 (CAW, O. II SG), sygn. I.30 3 .4 .1 0 . I n s tr u k c ja ogólna d la słu żb y O d d z iału II z 12 s ie rp n ia 1921 r.
17 CAW, O. II SG, sygn. I.303.4.6917. P ism o O d d z ia łu II K w a te ry G łów nej 2. A rm ii do E k sp o z y tu ry n r 5, l.dz. 4 6 2 /II.T jn /2 2 z 11 w rz e ś n ia 1922 r. W arto w ty m m ie jsc u odnotow ać, iż w p olskiej h is to rio g ra fii p rz e d s ta w ia się fa k t p o w o łan ia do życia E k sp o z y tu ry n r 6 jed n o c ze śn ie z in n y m i p lacó w k am i w s ie rp n iu 1921 r. N ie w s p o m in a się, że w a ru n k ie m u tw o rz e n ia tej placów ki było p rzefo rm o w a n ie O d d z iału II 2 A rm ii, co n a s tą p iło ro k później.
18 CAW, O. II SG, sygn. I.30 3 .4 .7 0 4 5 . P ism o O ficera K w ateru n k o w eg o do M a g is tra tu w m . B rześć n. B, 11 p a ź d z ie rn ik a 1922 r.
19 CAW, AP, sygn. 1769/89/3362, k. 76. P ism o k ie ro w n ik a E. O. II n r 6 do k a d r b a o n u zap aso w eg o 6. p u łk u strz elcó w p o d h a la ń sk ic h , B rześć n . B, 15 p a ź d z ie rn ik a 1922 r. F u n k c ję k ie ro w n ik a E k sp o z y tu ry n r 6 p e łn ił w o k re sie od 16 w rz e ś n ia 1922 do 30 czerw ca 1923 r.
20 In fo rm ac ja od K. P a d u sz k a .
21 W 1923 r. w s k ła d p e rs o n e lu E k s p o z y tu ry w ch o d zili oficero w ie, k tó ry c h d o ro b ek w p ra c y w yw iadow czej ju ż b y ł znaczący. K p t. W łodzim ierz S e k u n d a czy ppor. S ta n is ła w Zaćw ili- ch o w sk i d y sp o n o w ali d u ży m d o św iad czen iem o p eracy jn y m i k o n trw y w ia d o w czy m . Zob. CAW, O. II SG, I.303.4.5176. P ism o E. O. II n r 1 do O. II SG, W ilno 31 s ty c zn ia 1923 r.
granicy, ulokow aną w różnych strukturach, głównie sztabach wojskowych, np. w sztabie Zachodniego Okręgu Wojskowego, 27. Dywizji Piechoty czy 79. pułku piechoty w Sm oleńsku22. N a kierunku litew sk im kpt. M ayer osią gnął zarówno znaczne sukcesy, jak i poniósł jed n ą z dotkliw szych porażek. Obie te sytuacje dotyczyły jednej i tej samej osoby, eksoficera arm ii carskiej W łodzim ierza Galina.
D ziałalność szpiegow ska G alina zaowocowała z początkiem la t dw udzie stych powołaniem go n a kierow nika placówki obejmującej całość spraw litew skich. Nadano jej kryptonim „Królewiec”. Sam G alin działał w Królewcu, Kłajpedzie i Kownie. Zwerbował do współpracy przede w szystkim ludzi zw ią zanych z litew sk ą arm ią i policją, takich jak W anienko - zdem obilizowany oficer saperów, Piontkiew icz - oficer 5. pułku piechoty, Klimowicz - rotm istrz 1. pułku huzarów, Polanin - zdem obilizowany oficer 2. pułku ułanów, Mina- jew - oficer 3. pułku piechoty, M intys - członek kow ieńskiego oddziału Związku Strzeleckiego (szaulisów ) czy N ering - kierownik placówki litew skiej policji politycznej w K łajpedzie23. Szczególne osiągnięcia odnotowano na terenie Kłajpedy, o czym świadczyło pozyskanie jako konfidenta nie tylko kierow nika tam tejszej placówki policji, ale także urzędników niższego szcze bla. W ysoka efek tyw n ość podjętych n a tym obszarze prac operacyjnych um ożliw iła utw orzenie dodatkowej placówki o kryptonim ie „Zosia”, na czele której sta ł niejaki B räutigam , urzędnik litew skiej policji politycznej, zaś kon fidentem był Nowicki - pilot w porcie kłajpedzkim 24.
W 1924 r. próbowano dotrzeć do Chmary-Razumowicza, jednego z biało ruskich dowódców partyzantki, która z terytorium p aństw a litew skiego pró bowała prowadzić działania dywersyjno-sabotażowe n a obszarze II Rzeczypo spolitej. Zadanie skontaktow ania się z nim kpt. M ayer powierzył Galinowi. Rosnący stopniowo zakres obowiązków polskiego agen ta doprowadził do jego zdem askow ania. W edług niepotw ierdzonych przez stronę polską informacji za tym w ydarzeniem stał niejaki A leksander W asilkowski. N ie są znane okoliczności, w jakich doszło do wpadki G alina i jego ludzi. Przypisywano ją m isternie skonstruow anej prowokacji25. A resztow anie głównego rezydenta polskiego w yw iadu w sierpniu 1924 r. pociągnęło za sobą paraliż całej sieci
22 A. P e p ło ń sk i, W yw ia d p o lsk i..., s. 63.
23 CAW, O II SG, I.303.4.5251. R e fe ra t sp raw o z d aw czy E. O. II n r 1 „W ywiad n a L itw ę. A genci i k o n fid en c i”. D z iałaln o ść z a ro k 1924.
24 CAW, O. II SG, I.303.4.2691. R a p o rt s y tu a cy jn y K o m en d y Policji P ań stw o w ej O k ręg u B iałostockiego z a o k res 1 7 -2 9 p a ź d z ie rn ik a 1924.
25 CAW, O. II SG, I.303.4.7792. M a te ria ł p laców ki „R om an” o o rg a n iz ac ji ofensyw nego w y w ia d u litew sk ieg o i policji politycznej z 1925 r. P o s ia d a ła o n a k o n ta k ty z p rz ed sta w icie la m i an g ie lsk ieg o w y w ia d u o p e ru ją cy m i n a te re n ie W olnego M ia s ta G d a ń s k a . W edług n ic h „K ierow n ik ie m p u n k tu policji politycznej w K łajp ed zie j e s t K a z la u s k a s , k tó r y p ro w a d zi b a rd z o ożyw io n ą d zia łaln o ść [...]. Z n a jb a rd z ie j c zy n n y ch a g en tó w K a z la u s k a s a n a le ż y w ym ienić: W asilkow skiego, b. ro sy jsk ieg o oficera, je g o prow o k acji p rz y p is y w a n a j e s t d e k o n s p ira c ja p o lskiego w y w ia dow cy G a lin a i tow arzyszy. W asilk o w sk i p o s ia d a szero k ie zn ajom ości w K łajp ed zie i oddaje L itw in o m d u że u s łu g i”.
P ierw sze lata kariery Stefan a A ntoniego Mayera. 2 8 3
wywiadowczej26. Polscy agenci zostali osadzeni w ciężkim w ięzieniu w Kow nie. W łodzim ierza G alina skazano na karę śmierci. Wyrok wykonano pod koniec 1924 r.27
S tefan M ayer rozpoczął d ziałania zm ierzające do odbudowy polskich struktur wywiadowczych, lecz nie dane m u było skończyć tego dzieła, gdyż z dniem 3 listopada 1924 r. został skierow any do Wyższej Szkoły Wojennej na roczny kurs doszkalający, który ukończył w 1925 r. z dyplomem oficera SG. W n astęp stw ie tych wydarzeń 16 października 1925 r. otrzym ał przydział do Oddziału I (Organizacyjnego) Dowództwa Okręgu Korpusu nr 2 w Łodzi. W ciągu kilku m iesięcy służby aw ansow ał ze stan ow iska referenta na szefa referatu mobilizacyjnego. W połowie 1926 r. oddelegowano go do Oddziału II SG na stanow isko referenta, by wkrótce, 10 lipca tegoż roku, powierzyć mu ponownie stanow isko szefa E kspozytury nr 1 w Wilnie.
W ydarzenia, w jak ie obfitował rok 1926, odnosiły się nie tylko do zm ian na polskiej scenie politycznej. Znalazły swoje odbicie również w organizacji i działaniu organów w yw iadu i kontrwywiadu wojskowego. Zlikwidowano Ekspozyturę nr 6 w B rześciu nad B ugiem , a część jej personelu wzmocniło Ekspozyturę w W ilnie28. Stefan M ayer dokonał oceny działań podległej mu struktury na odcinku działań ofensywnych, jak i współpracy z innym i orga n am i wojskowym i, przede w szystkim służby wywiadowczej Korpusu Ochrony Pogranicza. W raporcie skierowanym do centrali Oddziału II zwrócił uwagę na wątpliwej jakości organizację przerzutu agentów i konfidentów na kierun ku sow ieckim 29. Zauważył widoczny brak współpracy i w ym iany informacji m iędzy poszczególnym i komórkami organizacyjnym i E kspozytury i wywiadu Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP). Podobnie rzecz się m iała na kierunku litew sk im . S z e f E ksp ozytury proponow ał zorganizow anie podstaw ow ego szkolenia dla oficerów liniow ych oraz zw iększenie zasięgu zaczepnego dla oficerów wywiadowczych poszczególnych jednostek KOP30.
W ażny zadaniem stało się uporządkowanie spraw zw iązanych z prowa dzeniem działalności wywiadowczej n a obszarze Republiki Litewskiej. Od m om entu odejścia S. M ayera z funkcji szefa E kspozytury w 1923 r. placówka ta obniżyła efektyw ność rozpoznania na tym kierunku, a rok 1925 okazał się szczególnie niefortunny ze w zględu na ucieczkę do Kowna por. Ryszarda
26 A. P e p ło ń sk i, K o n trw y w ia d ... , s. 173.
27 CAW, O. II SG, I.303.4.2542. P ro to k ó ł z p rz e s łu c h a n ia J a n a K ow alew skiego, członka P olskiej O rg a n iza c ji W ojskow ej, a re sz to w a n e g o p rzez L itw in ó w w 1920 i sk a z an e g o n a 5 la t w ię zien ia , W ilno, 21 s ie rp n ia 1925 r.
28 J e d n y m z pow odów w z m o cn ien ia p laców ki w ileń sk iej częścią p e rs o n e lu z E k sp o z y tu ry n r 6 był fa k t n isk ie j e fek ty w n o ści w d z ia ła n ia c h ofen sy w n y ch p ro w ad zo n y ch w p ierw szy ch m ie sią ca ch 1926 r. Do tego sto p n ia c e n tr a la O d d z iału II b y ła n iezad o w o lo n a z p ra c y E k sp o z y tu ry n r 1, że w k w ie tn iu odw ołano k ie ro w n ik a r e f e r a tu litew sk ieg o por. Teofila S ta n k ie w ic za . CAW, O. II SG, I.303.4.401. P ism o szefa W y d ziału III O. II SG do O d d z iału V (P erso n aln eg o ) S z ta b u G e n era ln eg o , W a rsz a w a 29 k w ie tn ia 1926 r.
29 A. P e p ło ń sk i, W yw ia d p o lsk i... , s. 66. 30 Ibidem .
Grzybowskiego, kierow nika referatu kontrwywiadowczego Ekspozytury. R e zultatem tego był paraliż znacznej części polskiej siatk i szpiegow skiej31. N a leżało zatem wypracować nowy zakres funkcjonowania w yw iadu przeciwli- tew skiego. P lan M ayera przewidyw ał, iż E kspozytura w ileń sk a skoncentruje się n a rozpracowywaniu głównych instytucji wojskowych i cyw ilnych Litwy w Kownie oraz organizacji struktur litew sk ich organów bezpieczeństw a m ię dzy dolnym N iem nem a N iew iażą i Kłajpedą. Rejony przygraniczne Litwy z garnizonami: M ariampol, W yłkowyszki, Olita-W iłkomierz m iał „przepraco w ać” wywiad 6. brygady KOP, n atom iast placówki zew nętrzne dublować w y w iad E kspozytury n a centralne instytucje oraz północno-wschodnią i północ no-zachodnią część państw a litew skiego. Terytorium Łotwy jako teren pracy przeciwlitewskiej pozostawiono w gestii operacyjnej placówki wywiadowczej „Nord”. Zarówno Ekspozytura w ileńska, jak i 6. brygada KOP wywiad prowa dzić m iały wyłącznie poprzez pogranicze polsko-litewskie, zw ane zieloną grani cą, z ew entualnym wykorzystaniem terenu Prus Wschodnich32. W związku z tym zaplanowano oddanie do dyspozycji KOP placówek pracujących na po graniczu litew skim . E kspozytura zm ierzała do rozbudowy sieci w sam ym Kownie. Przewidywano, iż rozpoznaniem litew sk ich organów b ezpieczeństw a zajmie się również inten syw n ie rozbudowywana sieć wywiadowcza w Pru sach W schodnich.
W ażnym m om entem w pracy organizacyjnej kierow nika E kspozytury w i leńskiej był zam ach stan u przeprowadzony 1 6 -1 7 grudnia 1926 r. w Kownie. W ydarzenie to w p ełni obnażyło słabości w yw iadu przeciw litew sk iego33. W ocenie działalności kpt. M ayer zwrócił uw agę n a kilka czynników, które nie sprawdziły się w dotychczasowym schem acie funkcjonowania w yw iadu34. W om aw ianym okresie funkcjonowała np. tylko jedna placówka alarmowa. G łów na bolączk ą b yła jed n ak k w estia łączn ości z a g en tu rą ulok ow an ą w p aństw ie litew skim . W kontekście zw iększen ia liczebnego sił wojskowych i policyjnych w pasie przygranicznym bezpieczny przerzut agentów stał się praktycznie niemożliwy.
Szereg spostrzeżeń i postulatów S tefana M ayera znalazło swoje odzwier ciedlenie w realizacji późniejszych zam ierzeń polskiego w yw iadu wojskowego w Związku Sowieckim i Republice Litewskiej. Za przykład może posłużyć rozwijana od początku istn ien ia obu struktur współpraca E kspozytury w ileń skiej i placówki wywiadowczej „Nord” uplasowanej w Rydze. W m arcu 1928 r. doszło do spotkania kierow nictw a E kspozytury wileńskiej i placówki „Nord”.
31 T. G ajow nik, D z ia ła ln o ść p o lskieg o w y w ia d u w ojskow ego n a L itw ie w la ta c h 1 9 2 1 -1 9 3 9 , m p s, B ib lio tek a U n iw e rsy tec k a , O lsz ty n 2007, s. 2 7 0 -2 7 1 ; K. P a d u sz e k , „ D w ó jka rska " p r z e
szłość S ta n is ła w a Z a ć w ilich o w sk ie g o ..., s. 81, 86.
32 CAW, O. II SG, I.30 3 .4 .5 2 5 1 . R a p o rt o rg a n iz ac y jn y w y w ia d u n a L itw ę E. O. II SG n r 1 z a o k re s 1 -3 0 w rz e ś n ia 1926 r.
33 M. Leczyk, P o lity k a I I R zeczyp o sp o litej wobec Z S R R w la ta c h 1 9 2 5 -1 9 3 4 , W arsz a w a 1976, s. 129.
34 A rch iw u m A k t Now ych, S ztab G łów ny 1918-1939, sygn. 616/56. P ism o szefa E. O. II SG n r 1 do W ydz. Wyw. O. II SG, W ilno 22 s ty c zn ia 1927, k 1 8 4 -1 9 2 .
P ierw sze lata kariery Stefan a A ntoniego Mayera. 2 8 5
U stalono program dalszej działalności obu struktur oraz dokonano podziału zadań m iędzy n im i3 5. Prace te m iały zm ierzać w kierunku rozpoznania wpływ u niem ieckiej polityki na litew sk ie sfery rządowe oraz na litew sk ą politykę zagraniczną. Dogłębnie zam ierzano spenetrow ać udział niem ieckiej kadry instruktorskiej w budow aniu zaplecza oficerskiego arm ii litew skiej oraz stan jej zaopatrzenia w sprzęt wojskowy pochodzący z Niem iec. In ten syw niejszą penetracją agenturalną postanowiono objąć struktury litew skiego M in isterstw a Obrony Kraju, przede w szystkim jego oddziały zaopatrzenia i naukowo-szkoleniowy. Zwrócono uw agę n a aktyw ną działalność kpt. Joachi m a K leina z Abwehry. N atężen ie pracy operacyjnej wym agało również u zu p ełnian ia m ateriałów dotyczących litew sk ich sił zbrojnych, ich stanu, dyslo kacji oraz uzbrojenia. K w estie funkcjonowania litew skiego wyw iadu wojsko wego oraz policji politycznej pozostawiono w gestii placówki „Nord”, przynaj mniej n a pew ien okres czasu. M ayer w om aw ianym dokum encie położył szczególny nacisk n a w ięk szą aktyw ność w werbowaniu agentów mających dostęp do litew sk ich kół rządowych. Miano poszukiw ać kontaktów wśród personelu oddziałów mobilizacyjnego, operacyjnego i kom unikacyjnego S zta bu N ajw yższego arm ii litew skiej. Pełnej realizacji tych i innych przew idzia nych przedsięw zięć mjr S tefan M ayer już nie doczekał na stanow isku szefa w ileńskiej placówki. Z dniem 1 w rześnia 1928 r. został odwołany do centrali Oddziału II SG i objął stanow isko szefa W ydziału Kontrwywiadowczego3 6. W pływ na jego dalszą karierę m iały bez w ątp ien ia opinie w ystaw ian e przez przełożonych. W jednej z nich, pochodzącej z 1927 r., uznano, iż całkowicie wywiązuje się z w ym agań staw ianym na kierownikow i E kspozytury oraz że nadaje się na stanow isko w yższe - szefa w ydziału w Oddziale II SG3 7.
Stefan Mayer odcisnął bardzo wyraźny ślad w historii polskiego wywiadu wojskowego okresu międzywojennego. Pełnione kolejno funkcje świadczą zarów no o wysokich predyspozycjach tego oficera do pracy w wywiadzie, jak i o w y sokim stopniu wiarygodności ocen wystaw ianych m u przez przełożonych3 8.
35 CAW, O. II SG, I.303 .4 .2 0 3 6 . P ro to k ó ł u s ta le n ia p ro g ra m u d z ia łaln o śc i n a n ajb liższy o k re s c z a su i p o d z ia łu z a d a ń w w y w iad zie n a L itw ę pom iędzy E k s p o z y tu rą n r 1 SG a p lac ó w k ą „N ord”, R yga 9 m a rc a 1928 r. D o k u m e n t te n p o w s ta ł w w y n ik u in sp e k cji p laców ki „N ord”, j a k ą p rz ep ro w a d z ił m jr SG S te fa n M ayer.
36 A. P e p ło ń sk i, K o n trw y w ia d ..., s. 26. N a sta n o w is k u szefa E k sp o z y tu ry m jr M a y e ra z a s tą p ił k p t. SG S ta n is ła w G ano. CAW, O. II SG, I.303.4.5176. L is ta sk ła d e k oficerów, podofice rów i u rz ęd n ik ó w cyw ilnych E k sp o z y tu ry n r 1 O. II SG n a rzecz K oła O p iek i n a d dzieckiem p rz y sta c ji przeciw gruźliczej w W ilnie, W ilno 20 lis to p a d a 1928 r.
37 CAW, AP, sygn. 1769/89/3362.
38 W ocenie z a ro k 1930 ów czesny sz e f O. II SG p łk dypl. T ad eu sz P e łcz y ń sk i w n a s tę p u ją cy sposób sc h a ra k te ry z o w a ł osobę m jr dypl. S. M ay era: „ C h a ra k te r niezw y k le p ra w y i mocny. U m y sł b y stry , k ry ty c z n y i całkow icie obiektyw ny. Z u p ełn ie o d d a n y służbie. Rozległe z a in te re s o w a n ia o raz w ie d z a i k u ltu r a . P raco w ito ść zu p ełn ie w y jątk o w a. W ysokie zdolności kierow nicze. D u ż a w ie d za i w y ro b ien ie w z a k re s ie słu ż b y in fo rm acy jn ej. W zu p ełn o ści p rz y g o to w an y do k ie ro w a n ia ty m d z ia łem słu żb y w n a js z e rsz y m z a k re sie . O g ó ln a o c e n a : w y b it n y [p o d k reśle n ie - T.G]”. P od t ą o c en ą p o d p isa ł się sz e f S z ta b u G łów nego gen. dyw. T ad eu sz P isk o r, CAW, AP, sygn. 1769/89/3362, k . 52.
W kilku przypadkach podejmował decyzje, które z obecnej perspektyw y w y dają się kontrowersyjne (m.in. afera rotm istrza Jerzego Sosnowskiego) i cze kają na w yjaśnienie. B ogate dośw iadczenie z pracy w Oddziale II SG zapro centowało w mom encie, gdy Polska znalazła się pod okupacją. Stefan Mayer u d ał się do F ran cji, a n a stę p n ie do W ielkiej B ry ta n ii. M imo że by! w opozycji do urzędującego N aczelnego Wodza, gen. W ładysław Sikorski pró bował wykorzystać potencjał byłego szefa Wydziału Wywiadowczego Oddziału II SG i m ianow ał go kierow nikiem polskiej szkoły wyw iadu w G lasgow39. Ten okres służby Stefana M ayera zasługuje jednak na odrębne opracowanie.
SUMMARY
In the period between the two world wars, special military services played the leading role in developing the information policies of a state. The above was due to a global conflict, i.e. World War I, as well as autocratic rule which was exercised in most European countries in the 1930s. The Second Republic of Poland was no exception. As a state which was forced to rely on military force to build its contempo rary identity and set its territorial boundaries, a state torn by internal unrest and conflict, Poland was heavily reliant on its army and the military services in the first years of independence. The decision to make the military intelligence responsible for acquiring and processing information on the state’s international standing monopoli sed the relevant operations in the hands of a single organisation, while ensuring that only the most skilled and talented individuals were recruited for service in its units.
Stefan Antoni Mayer, born in Rawa Ruska in 1895, was no ordinary man. A legion soldier, he travelled across Russia, from Ukraine to Arkhangelsk where he joined the Murmansk Troops. In 1919, Mayer arrived in Poland, and in 1920, he was recruited by the intelligence service, his life-long employer. Mayer scored extraordi nary results which helped him quickly climb the ladder in military intelligence. In the course of ten years, he was promoted from the post of manager of the front command intelligence unit to head of the army’s command intelligence unit, head of a field unit of the 2nd Division of the General Headquarters of the Polish Army, and, ultimately, top-notch managerial positions in the army’s Warsaw-based headquarters.
39 A. P e p ło ń sk i, W y w ia d P o lskic h S i ł Z b ro jn y c h n a Z a c h o d zie 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arsz a w a 1995, s. 261. T rzeb a po d k reślić , iż w pływ n a decyzję N aczeln eg o W odza m ia ła p o s ta w a ów czesnego szefa O d d z iału II s z ta b u N W płk. dypl. L eo n a M itk iew icza, k tó ry w p o zy ty w n y sposób z a re k o m en d o w ał osobę płk. S. M a y e ra do słu ż b y w s tr u k tu r a c h w y w ia d u rz ą d u em ig racy jn eg o . D ecy zję tę m o żn a jed n a k o w o ż in te rp re to w a ć ja k o p róbę o d su n ię cia płk. S. M a y e ra od b ieżącej p racy o peracyjnej i sk ie ro w an ie n a „boczny to r”, a ty m sa m y m u n ie m o ż liw ien ia w y w ie ra n ia w pły w u n a ów czesne k iero w n ictw o O. II s z ta b u NW.
