View of The Mysticism of Love in De Virginitate of st. Gregory of Nyssa

DOI:http://dx.doi.org/10.18290/rt.2017.64.4-2

AGNIESZKA WYR 

ABKIEWICZ

MISTYCYZM MIOS´CI W DE VIRGINITATE

S´W. GRZEGORZA Z NYSSY

THE MYSTICISM OF LOVE IN DE VIRGINITATE OF ST. GREGORY OF NYSSA A b s t r a c t. Primeval East Church was very careful in the use of classical greek’s terms specyfying love. The article presents conception breaking above tendency  the idea of ecsta-tic, ardent eros in St. Gregory’s of Nyssa first written tractate  De virginitate, and is intended to submit variety of types of love and role of love in virginal life. The bishop of Nyssa, seeing main purpose of all human efforts in assimilation to God, emphasizes the virtue of chastity, which increases with love. Owing to this virtue, soul-bride reflects in itself intertrinitarian relations. Through love man rises his nature, assuming triad assigned to nature of God: holi-ness, impeccability and chastity, and becoming completely and entirely open to experience of spiritual marriage with God.

Key words: love; eros; virginity; mystic; assimilation to God.

Mistyka pierwszych wieków chrzes´cijan´stwa do dzis´ zachwyca prostot 

a

opisu intymnego dos´wiadczenia Boga w zyciu czowieka oraz oryginalnos´ci 

a

obrazów, które w swej róznorodnos´ci miay przyblizac´ choc´by cien´ owego

misterium wiary. W Kos´ciele wschodnim wyraz tej podnos´ci znajdujemy

przede wszystkim w szczegóowo nakres´lonych koncepcjach przebóstwienia,

praktycznych postulatach nas´ladownictwa Bozej natury czy w rodz 

acych sie

reguach monastycznych. Stanowiy one odbicie zarliwego pragnienia ojców

Kos´cioa, kieruj 

ace ich ku mozliwie jak najprecyzyjniejszemu wyrazeniu

Mgr lic. AGNIESZKA WYR ABKIEWICZ  Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu, Wydzia Teologiczny, Zakad Historii Kos´cioa i Patrologii; adres korespondencji: ul. Gagarina 37, 87-100 Torun´; e-mail: wyrabkiewicz@o2.pl

rzeczywistos´ci tak subtelnej i efemerycznej, a zatem nie daj 

acej sie zamkn 

ac´

w epistemiologicznej sumie wysików czowieka

. Owo nieatwe wyzwanie

juz w pierwszym swym dziele De virginitate

podj 

a równiez s´w. Grzegorz

z Nyssy, zapisuj 

ac sie na kartach historii Kos´cioa wraz z Orygenesem,

Pseudo-Dionizym Areopagit 

a czy Maksymem Wyznawc 

a jako

niekwestiono-wany pionier mistyki chrzes´cijan´skiej

.

Otwieraj 

acy dziaalnos´c´ pisarsk 

a Grzegorza traktat De virginitate, powstay

prawdopodobnie w 371 r., jeszcze przed przyjeciem przez Nyssen´czyka sakry

biskupiej

, zawiera liczne paralele z najlepiej zachowanym dzieem s´w.

Me-todego z Olipmu Symposion ton deka parthenon

, datowanym na 2. po.

III w.

Oba dziea wychwalaj 

a kluczow 

a triade w mistycznym mazen´stwie

duszy z Bogiem, a wiec mios´c´, czystos´c´ i przebóstwienie, dostepne

czowie-1_G

REGORIUS NAZIENZENUS, Oratio 28, 4, PG 36, 29C-32A.

2_{Wydania krytyczne: GRÉGOIRE DENYSSE, Traité de la virginité, red. M. Aubineau, Paris:}

Cerf 1966; Patrologiae cursus completus. Series Graeca, red. J.P. Migne, Paris 1863, nr 46, k. 317-416; Gregorii Nysseni Opera, nr 8/1, red. J.P. Cavarnos, Leiden 1952, s. 215-343. Tu-maczenia: M. AUBINEAU, Grégoire de Nysse. Traité de la virginité, Paris: Cerf 1966; V. WOODS CALLAHAN, Gregory of Nyssa. On Virginity, w: GREGORY OF NYSSA, Ascetical Works, Washington 1967, s. 3-75; W. BLUM, Gregor von Nyssa. Über das Wesen des christ-lichen Bekenntnisses, Über die Vollkommenheit, Über die Jungfräulichkeit, Stuttgart 1977, s. 81-153; S. LILLA, Gregorio di Nissa. La Virginità, Rome 1990; L.F. MATEO-SECO, Grégoire de Nysse. La virginidad, Madrid 2000.

3_{O mistycyzmie Nyssen´czyka por. J. DANIÉLOU, Platonisme et théologie mystique. Essai sur}

la doctrine spirituelle de saint Grégoire de Nysse, Paris 1944, s. 6; F. DR ACZKOWSKI, Grzegorz z Nyssy, w: Encyklopedia katolicka, t. IV, Lublin: TN KUL 1983, s. 316-320; R. TICHY, Tajemni-cza natura Grzegorza z Nyssy, „Fronda” 1998, nr 13/14, s. 441-459; E. KOTKOWSKA, Pomys´lec´ s´wiat jako caos´c´ wedug s´w. Grzegorza z Nyssy, Poznan´ 2003, s. 13; P. SZCZUR, „S´wiec´ sie Imie Twoje” w wykadzie s´w. Grzegorza z Nyssy, w: Modlitwa uwielbienia, red. J. Misiurek, J.M. Po-pawski, K. Burski, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 2004, s. 296; A. WYR ABKIEWICZ, Mistycz-na teoria odkupienia w pismach s´w. Grzegorza z Nyssy, „Biblica et Patristica Thoruniensia” 2014, nr 7, s. 128.

4 _{J. QUASTEN, Patrology, t. III: The Golden Age of Greek patristic literature from the}

Council of Nicaea to the Council of Chalcedon, Utrecht 1960, s. 269-270; J. NAUMOWICZ, Wstep, w: Pierwsze pisma greckie o dziewictwie, Kraków 1997, s. 31. Wedug niektórych badaczy datacje dziea nalezy powi azac´ z powstaniem De instituto Christiano oraz De Deitate filii et spiritus sancti et in Abraham, spisanymi miedzy rokiem 375 a 378, ze wzgledu na podobne odniesienia odnos´nie do mesalianizmu; zob. P. MARAVAL, Chronology of works, w: The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa, red. L.F. Mateo-Seco, G. Maspero, tum. S. Cher-ney, LeidenBoston 2010, s. 160.

5_{METHODIUS, Symposion ton deka parthenon, red. J.P. Migne, Paris 1857, s. 27-217; tum.}

polskie: Metody z Olimpu. Uczta, tum. S. Kalinkowski, w: Pierwsze pisma greckie o dziewic-twie, Kraków 1997, s. 127-253.

6_{Por. J. N}

kowi w stanie dziewictwa, bed 

acego juz w doczesnos´ci nas´ladownictwem

Chrystusa-Arcydziewicy (

DUFLSDUTHQR9)

i zyciem duszy w Bogu

. Celem

niniejszego artykuu jest okres´lenie oblicz oraz roli mios´ci w konteks´cie

mistycyzmu Grzegorza z Nyssy na tle niezwykle subtelnego rozróznienia

terminologii mios´ci, zarysowuj 

acego sie w powi 

azaniu dwóch kontrastuj 

acych

okres´len´ greki klasycznej 

DJDSK i HUZ9, wystepuj acych w traktacie De

virginitate.

1. „JEDYNIE MIOS´C´ JEST ZYCIEM BOZYM”

MODACJE MIOS´CI W DE VIRGINITATE

Grzegorz z Nyssy zaliczany jest do w 

askiego grona ojców Kos´cioa,

do-wartos´ciowuj 

acych pogan´ski termin

HUZ9 wobec duchowego pragnienia

zjed-noczenia z Bogiem

. Bogactwo terminologii mios´ci cechuje niemal

wszyst-kie wieksze pisma starozytnego autora, przede wszystkim traktat filozoficzny

Dialogus de anima et resurrectione

, biografie siostry Vita sanctae

Macri-nae

oraz dzieo egzegetyczne In Canticum canticorum

. Pisma te

po-wstay znacznie póz´niej niz omawiany traktat ascetyczny, jednak niew 

atpliwie

mozna stwierdzic´, ze najwazniejsze idee ksztatuj 

ace dojrza 

a koncepcje

mi-os´ci Nyssen´czyka znajduj 

a swe z´ródo was´nie w De virginitate. Jako piewca

czystego i niebian´skiego erosa

Grzegorz chetnie zestawia najrózniejsze

oblicza mios´ci, sprawnie posuguj 

ac sie bogactwem, jakie oferuje mu greka,

by choc´ w zarysie opisac´ ksztat, jaki czowiek w procesie przebóstwienia

powinien odbic´ w swej naturze, upodabniaj 

ac sie do Boga  nieskon´czonej

i niedos´cignionej A

JDSK. T a wielos´c´ oblicz mios´ci wyraz´nie widac´ w

trak-tacie o dziewictwie, w którym Nyssen´czyk zestawia ze sob 

a wszystkie

podsta-7 _{METHODIUS, Symposion ton deka parthenon I, 4, PG 18, 44C.} 8 _G

REGORIUSNYSSENUS, De virginitate 14, PG 46, 381C.

9_{Obok Ignacego, Orygenesa, Pseudo-Dionizego i Maksyma Wyznawcy – zob. A patristic}

Greek lexicon, red. C.W.H. Lampe, Oxford 1961, s. 550.

10 _{W: Patrologiae cursus completus. Series Graeca, red. J.P. Migne, Paris 1863, nr 46,}

k. 12-160.

11_{W: Patrologiae cursus completus. Series Graeca, red. J.P. Migne, Paris 1863, nr 46,}

k. 959-1000; Gregorii Nysseni Opera, red. V.W. Callahan, Leiden 1952, nr 8/1, s. 370-414.

12 _{W: Patrologiae cursus completus. Series Graeca, red. J.P. Migne, Paris 1863, nr 44,}

k. 756-1120; Gregorii Nysseni Opera, red. H. Langerbeck, Leieden 1960, nr 6.

13_{Por. G}

wowe terminy rzeczownikowe:

DJDSK – 2x

,

HUZ9 – 7x

,

HUZWLNR9 –

1x

,

ILOWURQ – 2x

,

ILODQTUZSLD – 1x

,

WRUJK – 1x

oraz

czasow-niki:

DJDSDZ – 6x

,

HUDZ – 4x

i

ILOHZ – 1x

. Za ich pomoc 

a

Grze-gorz opisuje relacje mazen´sk 

a, dziewicz 

a oraz wiernos´c´ wzgledem przykazan´

Bozych, nadaj 

ac im wspólny mianownik – ich realizacja stanowi wejs´cie

w Boze zycie juz w doczesnos´ci.

Stwierdzaj 

ac, ze „jedynie mios´c´ jest zyciem Bozym (

RQK9 GH WK9 THLD9

]ZK9 HFZQ WRQ HZWD)”

_{, Nyssen´czyk odwouje sie do terminu eros i jego}

podstawowego znaczenia w kulturze hellen´skiej: mios´ci pragn 

acej, wznosz 

a-cej sie, wysublimowanej i ekstatycznej w swych uniesieniach, jak

scharaktery-zowa j 

a Anders Nygren w swej monumentalnej pracy Agape und Eros.

Ge-staltwandlungen der christlichen Liebe

. Dokonana przez Grzegorza

adapta-cja pogan´skiego terminu, jak susznie zauwaza szwedzki teolog, stanowi

rodzaj kompromisu – mimo zachowania przez Nyssen´czyka istoty erosa

(zarli-wego pragnienia) termin ten zostaje uzyty wy 

acznie wobec rzeczywistos´ci

duchowej, acielesnej. Widac´ to szczególnie wyraz´nie w opisach zawartych

w póz´niejszym dziele In Canticum canticorum:

mios´c´ Boga (

WRQ THLRQ HUZWD) rodzi sie z tego, co jest przeciwne cielesnemu

pragnieniu, wiec jes´li tamto poprzedza osabienie, rozluz´nienie i leniwe

rozmiek-14_{PG 46, k. 325D, 360B.} 15_{PG 46, k. 340D; 364D; 400D (x2); 412B (x2); 412C.} 16_{PG 46, k. 348D.} 17_{PG 46, k. 325D; 329D.} 18_{PG 46, k. 324A.} 19_{PG 46, k. 349C.} 20_{PG 46, k. 328D; 360A (x2); 381C; 389A; 392B.} 21_{PG 46, k. 357C; 384D; 400C (x2).} 22_{PG 46, k. 373C.} 23_G

REGORIUS NYSSENUS, De virginitate 4, PG 46, k. 340D  tum. wasne.

24_{Berlin 1955, s. 345-346. W tym samym miejscu Nygren wylicza przymioty Erosa: „Eros}

jest pragnieniem, tesknot a. Eros jest poci agiem ku górze. Eros jest drog a czowieka ku Bogu. Eros jest przewodnikiem, opiera sie na ludzkim samozbawieniu; Eros jest egocentryczn a mio-s´ci a, rodzajem samostanowienia, najwyzszym, najszlachetniejszym, wysublimowanym. Eros chce wygrac´ swoje zycie, stac´ sie boski, nies´miertelny. Eros to przede wszystkim mios´c´ czowieka: Bóg jest przedmiotem Erosa. Mimo ze eros jest zwi azany z Bogiem, jest on stwo-rzony na obraz ludzkiej mios´ci. Eros jest okres´lany przez jakos´c´, piekno i wartos´c´ jego przed-miotu; nie jest spontaniczny, lecz «odzyskany», «zmotywowany». Eros konstytuuje wartos´c´ swojego przedmiotu i kocha go”.

czenie, tutaj mios´c´ Boza (

WRX THLRX HUZWR9) rodzi sie z przerazaj acego i

nie-zwykego mestwa

.

czy podanej nieco dalej jedynej definicji erosa w caym przekroju spus´cizny

Grzegorza:

Mówi sie bowiem, ze mios´c´ (

R HUZ9) jest zyczliwos´ci a (DJDSK) w zwiekszonym

natezeniu (

HSLWHWDHQK), której nikt sie nie wstydzi (byle tylko jej strzaa nie

przeszya jego ciaa), ale raczej chlubi sie ran 

a, gdy ostrze niematerialnego

prag-nienia wbija mu sie geboko w serce

.

Ów swoisty motyw dziewiczy b 

adz´ ascetyczny pobrzmiewa w De virginitate

z wielk 

a si 

a, zauwazaln 

a zwaszcza w odwoaniach do mistycznego

sownic-twa, wyrazaj 

acego jednos´c´ (

DQDNUDVL9) czowieka z Bogiem, zwi azku, który

stanowi prawdziwy cel zycia mistycznego. W ten sposób Grzegorz uzywa

zarówno

HUZ9, jak i DJDSK

. atwo wiec zauwazyc´, ze

R THLZ9 HUZ9

doty-czy namietnej, zarliwej i acielesnej mios´ci czowieka wzgledem Boga, któr 

a

w De virginitate Grzegorz okres´la mianem czystej i niebian´skiej (NDTDUR9 WH

NDL RXUDQLR9 HUZ9), bed acej spoiwem duchowego mazen´stwa (R

SQHXDWL-NR9 JDR9) stworzenia ze Stwórc a

_{. Dlatego tez taki sposób przedstawienia}

erosa w caej spus´ciz´nie autora wskazuje na jego fundamentaln 

a role w

proce-sie przebóstwienia czowieka, a dziewictwo jawi proce-sie jako jeden z gównych

katalizatorów odwzorowania w sobie Boskiej natury

.

Uprzywilejowanie dziewictwa wzgledem mazen´stwa Nyssen´czyk

argumen-tuje potrzeb 

a niepodzielnos´ci w miowaniu Boga z caego serca i si (

H[ ROK9

NDUGLD9 NDL GXQDHZ9 WRQ THRQ DJDSDQ)

_{, co dla Grzegorza stanowi}

postulat niemozliwy do spenienia, gdy „wyczerpuje sie mios´c´ w ludzkich

uczuciach”

. Nie oznacza to jednak cakowitej deprecjacji wartos´ci

mazen´-25_G

REGORIUSNYSSENUS, In Canticum canticorum, hom. 6. GNO 6, s. 192  Homilie do Pies´ni nad Pies´niami, tum. M. Przyszychowska, Kraków 2007, s. 107-108.

26_G

REGORIUSNYSSENUS, In Canticum canticorum, hom. 13, GNO 6, s. 383  Homilie do Pies´ni nad Pies´niami, tum. M. Przyszychowska, Kraków 2007, s. 199.

27_{G. M}

ASPERO, Love.DJDSK, HUZ9, w: The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa, red. L.F. Mateo-Seco, G. Maspero, tum. S. Cherney, LeidenBoston 2010, s. 458.

28_G

REGORIUS NYSSENUS, De virginitate 20, PG 46, k. 400CD.

29_{N. R}

USSELL, The doctrine of deification in the Greek patristic tradition, Oxford 2006, s. 226; A. WYR ABKIEWICZ, „Z czowieka powstaje bóg”. Terminologia przebóstwienia w pi-smach s´w. Grzegorza z Nyssy, „Vox Patrum” 34(2014), z. 64, s. 437.

30_G

REGORIUS NYSSENUS, De virginitate 9, PG 46, k. 360A.

stwa, które charakteryzowac´ sie powinno stanem „gebokiej zyczliwos´ci i d 

a-zenia do najwiekszego dobra drugiej osoby, w sodkim wspózawodnictwie,

by przewyzszyc´ j 

a w mios´ci (

ILOURQ SROX, NDL RLRQ HQ HNDWHUZ XSHU WRQ

DOORQ XSRQRHLVTDL, K JOXNHLQK ILORQHLNLD WR HDXWRQ ERXOHVTDL QLNDQ

HQ WK DJDSK HNDWHURQ)”

_{. Niemniej zdaniem Grzegorza droga mazen´ska}

wi 

aze sie z wieloma trudnos´ciami i troskami, oddzielaj 

acymi mys´l od

kon-templacji piekna boskiego, zas´ ostatecznie i nieuchronnie prowadzi do utraty

ukochanej osoby

.

Znamiennym pozostaje jednak fakt, iz Kapadocczyk w traktacie De

virgini-tate stosuje termin

HUZ9 tylko dwukrotnie w konteks´cie mios´ci cielesnej

rezerwuj 

ac niejako jego duchowe znaczenie wobec wartos´ci najwyzszych:

mios´ci czowieka do Boga lub m 

adros´ci

. Zasade te podkres´la równiez

okres´lanie mios´ci mazen´skiej mianem

DJDSK (wedug Grzegorza jest to

mios´c´ mniej zarliwa w s´wiecie ludzkim, doskonaa i najwyzsza tylko w

Bo-gu

) b 

adz´

ILOWURQ (rozumianej zarówno jako zyczliwos´c´ oraz niewas´ciwa,

brudna z 

adza mios´ci modzien´czej, okres´lenie nowozen´ców, któr 

a w In

Ec-clesiasten Nyssen´czyk definiuje jako „wrodzon 

a postawe wzgledem czegos´

poz 

adanego, która dziaa poprzez przyjemnos´c´ i namietnos´c´”

). Znaczenie

HUZ9 zostaje wiec odniesione ku temu, co nieprzemijalne i warte

najwieksze-go wysiku czowieka, czemu Grzenajwieksze-gorz pos´wieca duzszy passus w 20.

roz-dziale De virginitate, dotycz 

acym duchowego mazen´stwa z Bogiem:

GXQDHZ9 WRQ 4HRQ, RWDQ NDWDHULVK WKQ NDUGLDQ HDXWX SUR9 4HRQ NDL NRVRQ, NDL NOHSWZQ WURSRQ WLQD WKQ HNHLZ RWDQ NDWDHULVK WKQ NDUGLDQ HDXWRX SUR9 4HRQ NDL NRVRQ, NDL NOHSWZQ WURSRQ WLQD WKQ HNHLQZ RQZ FUHZVWRXHQKQ DJDSKQ, DQTUZSL-QRL9 DXWKQ SDTHVL SURVDQDOLVNK”.

32_{De virginitate 3, PG 46, k. 325D-328A, tum. wasne.} 33_{De virginitate 3. PG 46 k. 328D.}

34_{Mios´ci w konteks´cie erotycznym:HUZWDVDUNZQ (PG 46 k. 364D) oraz mios´ci}

was´ci-wej dla okresu modzien´czego: HUZWD9 WK9 KOLNLD9 (PG 46 k. 412B). Zob. tez: Lexicon Gregorianum. t. III, s. 521-522.

35 _{HUZ9 wobec m adros´ci: PG 46, k. 412B; 412C; 400D; oraz jego pochodne: PG 46,}

k.400C (x2).

36 _{G. MASPERO, Love. DJDSK, HUZ9, s. 457. „Opozycja miedzy HUZ9 i DJDSK zostaa}

pokonana przez zdefiniowanie pierwszej jako intensyfikacja drugiej. Uzywany czasownik zawiera sens przeduzony, rozszerzony. Jest to pragnienie, które napotkao nieskon´czony obiekt tesknoty, co determinuje znalezienie wasnego spenienia w paradoksie bycia zawsze zaspokojo-nym i nigdy nie sycozaspokojo-nym. W pragnieniu tym czowiek odkrywa, ze jego byt ostatecznie skiero-wany jest ku nieskon´czonemu Bogu, którego jest obrazem” (Rdz 1, 26) (tamze, s. 461).

37_G

wspólny dla mezczyzn, a podobnie i kobiet, jest zapa do tego rodzaju mazen´stwa.

Mówi bowiem Aposto: „Nie ma juz mezczyzny ani kobiety

. Wszystkim zas´ we

wszystkim jest Chrystus

” was´ciwy mios´nik m 

adros´ci (

R WK9 VRILD9 HUDVTHL9),

[którego] boskim celem przyjemnos´ci jest prawdziwa m 

adros´c´, zas´ przywi 

azana do

nieskazitelnego Oblubien´ca dusza zywi mios´c´ do prawdziwej m 

adros´ci, któr 

a jest

Bóg (

WRQ HUZWD, KWL9 HVWLQ R THR9). Lecz jest to duchowe mazen´stwo skierowane

do celu czystej i niebian´skiej mios´ci (

R SQHXDWLNR9 HVWL JDR9 NDL SUR9 WLQD

EOHSHL VNRSRQ R NDTDUR9 WH NDL RXUDQLR9 HUZ9)”

_.

„CZYSTOS´C´ SERCA MISTRZOSTWEM LUDZKIEJ MIOS´CI”.

ODZWIERCIEDLENIE RELACJI TRYNITARNYCH W CZOWIEKU

Podstawow 

a modacj 

a mios´ci w De virginitate jest wiec

HUZ9, który

przy-sposabia dusze do zarliwego poz 

adania najwiekszych dóbr, by przez ich

kon-templacje dojs´c´ do poznania ich s´wietego z´róda. Pos´wiecaj 

ac wiele miejsca

zagadnieniu kontemplacji i pragnienia prawdziwego piekna w zyciu

dziewi-czym, Grzegorz czyni z erosa podstawowy dynamizm wznoszenia sie ku

wyzszym rzeczywistos´ciom, dynamizm, który zostaje okres´lony jako siy

miowania zwrócone ku kontemplacji piekna duchowego (

DOOD HWDTKVHL

WKQ HUZWLNKQ GXQDLQ DSR WZQ VZDWLNZQ HSL WKQ QRKWKQ WH NDL

DXORQ WRX NDORX THZULDQ)

_{. Jest to rola szczególna, warunkuj }

_{aca postep}

w procesie epektazy i przebóstwienia, st 

ad dziewictwo jako stan pos´wiecony

rozwazaniu spraw Bozych staje sie najoptymalniejszym s´rodowiskiem

upodob-nienia do Boga, powrotem do pierwotnego stanu natury ludzkiej

.

Nyssen´czyk z´ródo wszelkiej czystos´ci upatruje w onie Trójcy S´wietej

i zadziwia sie paradoksem wiary: dziewiczos´ci Ojca posiadaj 

acego

zrodzone-go w czystos´ci Syna oraz Ducha posiadaj 

acego w swej istocie nieskazon 

a

czystos´c´

. Triada konstytuuj 

aca zycie dziewicze  czystos´c´, s´wietos´c´ i

nie-38_{Ga 3, 28.} 39_{Kol 3, 11.}

40_{De virginitate 20, PG 46, k. 400CD, tum. wasne.} 41_{De virginitate 5, PG 46, k. 348D.}

42_{J. NAUMOWICZ, Wstep, s. 32.}

43_{De virginitate 2, PG 46, k. 321C: „6XQHVHZ9 JDU KLQ FUHLD SROOK9, GL’ K9 HVWL}

JQZQDL WKQ XSHUEROKQ WK9 FDULWR9 WDXWK9, KWL9 VXQHSLQRHLWDL HQ WZ DITDUWZ 3DWUL. R GK NDL SDUDGR[RQ, HQ 3DWUL SDUTHQLDQ HXULVNHVTDL, WZ NDL 8LRQ HFRQWL, NDL GLFD SDTRX9 JHQQKVDQWL. 7Z GH 0RQRJHQHL 4HZ WZ WK9 DITDUVLD9 FRUKJZ VXJNDWDODED-QHWDL, RRX WZ NDTDUZ NDL DSDTHL WK9 JHQQKVHZ9 DXWRX VXQHNOD\DVD. 3DOLQ WR LVRQ SDUDGR[RQ, 8LR9 GLD SDUTHQLD9 QRRXHQR9. ’(QTHZUHLWDL GH ZVDXWZ9 NDL WK WRX

skazitelnos´c´ pierwszorzednie przynalezy Bogu, a czowiek nabywaj 

acy je na

drodze wspópracy z ask 

a uzyskuje mozliwos´c´ wejs´cia z Nim w relacje. Jest

to was´ciwa droga przebóstwienia

, okres´lonego przez Normana Russella

jako przebóstwienie analogiczne, zasadzaj 

ace sie na uczestnictwie czowieka

w przymiotach boskich

. Poniewaz celem zycia czowieka, zdaniem

Grze-gorza, jest upodobnienie do Boga, st 

ad tak wielki nacisk na odzwierciedlenie

w sobie boskich was´ciwos´ci

, które najdoskonalej modeluje w czowieku

mios´c´ (ILODQTURSLD

_{). Ona to moc }

_{a Boga}

podnosi ludzk 

a nature opart 

a na skonnos´ci do ulegania pokusom w góre dzieki

czystos´ci, jakby wznosz 

ac j 

a z upadku przez wyci 

agniet 

a don´ i skania do

spo-gl 

adania ku niebu (

NDWDEOKTHLVDQ WKQ DQTUZSLQKQ IXVLQ XSR WK9 HSDTRX9

GLDTHVHZ9, ZVSHU WLQD FHLUD WKQ WK9 NDTDURWKWR9 HWRXVLDQ RUH[DVD,

SDOLQ RUTZVK, NDL SUR9 WD DQZ EOHSHLQ FHLUDJZJKVK)

_.

Wydoskonalone przez mios´c´ dziewictwo stanowi cud ponownego

wciele-nia i choc´ ma ono nature duchow 

a, tylko przez czystos´c´ ciaa powoduje

za-mieszkanie Trójcy w czowieku

 zjednoczenie z Bogiem, który jest sam 

a

czystos´ci 

a

. Mios´c´ w tym procesie stanowi wiec przyczyne uczestnictwa,

DJLRX 3QHXDWR9 IXVLNK NDL DITDUWZ NDTDURWKWL. 7R JDU NDTDURQ NDL DITDUWRQ RQRDVD9”.

44_{De virginitate 1, PG 46, k. 320D.} 45_{Wiecej na ten temat zob. N. R}

USSELL, The doctrine of deification, s. 225-229.

46_{Kapadocczyk nas´laduje tu nauke s´w. Metodego, który we wcieleniu i dziewiczym zyciu}

Syna Bozego upatrywa model do odwzorowania pierwotnego stanu czowieka: „Sowo, które zostao zesane na ziemie, aby sprawe te urzeczywistnic´, przybrao najpierw ludzk a postac´, napietnowan a wieloma grzechami. Chrystus dokona tego w tym celu, abys´my my, dla których przybra ludzk a postac´, mogli z kolei przybrac´ postac´ Boz a. Wówczas wszak mozemy stanowic´ dokadne podobien´stwo Boga, gdy ucz ac sie is´c´ po drodze, któr a On objawi, w peni wymode-lujemy w sobie jak biegli malarze te same, co On, znamiona ludzkiego sposobu zycia. W tym celu On, chociaz by Bogiem, postanowi odziac´ sie w ludzkie ciao, abys´my widz ac jak gdyby wymodelowany boski obraz potrafili nas´ladowac´ Twórce tego wizerunku” (METHODIUS, Sympo-sion ton deka parthenon I, 4, PG 18, k. 44C-45A, w: Pierwsze Pisma, tum. S. Kalinkowski, s. 136).

47_{Grzegorz uzywa tu terminuILODQTURSLD, wskazuj ac na mios´c´ Boga wzgledem}

czo-wieka, która staa sie powodem historii zbawczej. Obok stworzenia czoczo-wieka, wcielenia i odkupienia, mios´c´ ta powoduje takze poci agniecie czowieka ku upodobnianiu do Boga, dokonuj ac a sie moc a Jego mios´ci. Lexicon Gregorianum. Wörterbuch zu den Schriften Gregors von Nyssa, red. F. Mann, t. IX, s. 457-460.

48_{De virginitate 2, PG 46, k. 324A, tum. wasne.} 49_{De virginitate 2, PG 46, k. 324B.}

50_{J. D}

a nie jego konsekwencje

, czystos´c´ zas´ jest rozpatrywana jako

potwierdze-nie otwartos´ci na Boze dziaapotwierdze-nie w duszy. Dlatego tez czystos´c´ serca u

Nys-sen´czyka obrazuje mistrzostwo ludzkiej mios´ci

, staej dyspozycji na

nie-podzielne przyjmowanie Bozej obecnos´ci. Sam 

a zas´ ekstatycznos´c´ mios´ci

pragn 

acej zjednoczenia z Bogiem Grzegorz uzupenia póz´niejszym opisem

zranienia duszy strza 

a, znanym motywem kultury hellen´skiej

, poprzez

który Grzegorz obrazuje wspólnote z samym Bóstwem:

Skoro wiec dobry mios´nik naszych dusz (

R NDOR9 HUDVWK9 WZQ KHWHUZQ

\XFZQ) okaza swoj a mios´c´ (WKQ DJDSKQ), przez któr a Chrystus umar za nas, gdy

bylis´my jeszcze grzesznikami, dusza, umiowana z wzajemnos´ci 

a przez Tego, który

j 

a pokocha, ukazuje w sobie samej tkwi 

ac 

a geboko strzae mios´ci (

GLD EDTRX9

WK9 DJDSK9 WR EHOR9), to znaczy wspólnote z Jego Bóstwem (WRXWHVWL WKQ WK9

THRWKWR9 DXWRX NRLQZQLDQ): Bóg bowiem, jak mówi Aposto, jest mios´ci a (K JDU

DJDSK HVWLQ R THR9), która wchodzi do serca dzieki ostrzu wiary. Jes´li trzeba jakos´

nazwac´ te strzae, powiemy zgodnie z tym, czego nauczylis´my sie od Pawa, ze

strza 

a t 

a jest wiara, która dziaa przez mios´c´ (

DJDSK9)

.

Upodobnienie bed 

ace fundamentalnym dos´wiadczeniem zakochanych,

a wiec zagadnienie, któremu Nyssen´czyk pos´wieca jedno ze swoich

naj-bardziej dojrzaych dzie egzegetycznych – In Canticum canticorum, staje sie

z´ródem poszukiwania was´ciwej paszczyzny jednos´ci pomiedzy s´wietym,

trójjedynym Bogiem a podlegaj 

acym mu stworzeniem. W traktacie De

virgini-tate Grzegorz paszczyzne te widzi w samej czystos´ci, ze wzgledu na

bez-pos´rednie uczestnictwo w przymiocie nalez 

acym do natury Bozej. Jednos´c´ ta

juz w doczesnos´ci pozwala duszy antycypowac´ w harmonijnym pojednaniu

tych dwu, tak bardzo oddzielonych od siebie bytów (

WRQ GH DQTUZSRQ HQ

HDXWK SUR9 WKQ WZQ RXUDQLZQ HSLTXLDQ SWHURXVD NDL RLRQHL

VXQGHV-

R9 WL9 JLQRHQK WK9 DQTUZSLQK9 SUR9 WRQ THRQ RLNHLZVHZ9, WD

WRVRX-WRQ DOOKOZQ DIHVWZWD WK IXVHL WK SDU’ HDXWK9 HVLWHLD HL9

VXIZ-51_{Tamze, s. 203.}

52_{De virginitate 5, PG 46, k. 349A.}

53_{„Jes´li Grzegorz chcia opisac´ sposób, w jaki dusza przyjmuje mios´c´ od Boga i}

Chrystu-sa, w acza antyczny obraz Erosa i zranienia przez strzae mios´ci. Znamienne jest, ze raz wspomina o «strzale Erosa», a raz o «strzale Agape». Chrystus jest «ucznikiem Agape», który z wielk a umiejetnos´ci a celuje w dusze i nie chybia; lecz moze On równiez jako jedyny byc´ nazwany Erosem, przebijaj acym dusze strza a” (A. NYGREN, Agape und Eros. Gestaltwandlun-gen der christlichen Liebe, Berlin 1955, s. 345-346.

54_G

REGORIUSNYSSENUS, In Canticum canticorum, hom. 13, GNO 6, s. 377-378, Homilie do Pies´ni nad Pies´niami, tum. M. Przyszychowska, Kraków 2007, s. 196-197.

QLDQ DJRXVD)

_{. Dzieki niej czowiek odzwierciedla w sobie relacje}

we-wn 

atrztrynitarne i niepodzielnie otwiera sie na zamieszkanie Trójcy w swojej

duszy, metaforycznie przedstawione jako duchowe mazen´stwo, do którego

przygotowuj 

ac sie, dusza-oblubienica wyrzuca ze swego wnetrza gniew,

chci-wos´c´, zazdros´c´, zemste, wrogos´c´, zos´lichci-wos´c´, nienawis´c´ oraz to wszystko, co

pozostaje w sprzecznos´ci ze zdrow 

a nauk 

a

. Odnawiaj 

ac sie poprzez mios´c´

m 

adros´ci (

WK9 VRILD9 HUZWR9), dziewica pokonuje czas, wznosz ac sie nad

cielesn 

a przyjemnos´c´ i d 

azy ku niebu

, zyj 

ac wedug natury duchowej, na

wzór bytów anielskich

.

PODSUMOWANIE

Mimo iz w De virginitate nie spotykamy jasno sprecyzowanych definicji

mios´ci, traktat zaskakuje ilos´ci 

a opisów rozrózniaj 

acych podstawowe jej

modacje:

DJDSK, HUZ9, HUZWLNR9, ILOWURQ, ILODQTUZSLD oraz VWRUJK.

Akcentuj 

ac zwaszcza motyw erosa, Grzegorz podkres´la role pragnienia w

mi-stycznym dos´wiadczeniu Boga, pragnienia, które dzieki swej zarliwos´ci

wy-wyzsza nature ku rzeczywistos´ci acielesnej. Nacisk na dziewictwo, bed 

ace

odzwierciedleniem relacji wewn 

atrztrynitarnych, wi 

aze sie we wszystkich

pismach Nyssen´czyka z analogicznie pojet 

a koncepcj 

a przebóstwienia

czo-wieka. To za jej pos´rednictwem byt stworzony dostepuje udziau w

przymio-cie nalez 

acym do natury samego Boga i juz w doczesnos´ci antycypuje

do-s´wiadczenie nies´miertelnos´ci i nieskazitelnos´ci. Czystos´c´ wiec, dzieki

cako-witej i niepodzielnej dyspozycji wobec dziaania i obecnos´ci Boga w

duszy-oblubienicy, zrównuje poziom dwu tak odlegych bytów i tworzy was´ciwy

obszar jednos´ci. Dzieki niej czowiek staje sie godnym duchowego

mazen´-stwa ze swym boskim Oblubien´cem, wysilaj 

ac sie, by nie skalac´ s´wietos´ci

mazen´skiego oza

. Jedyn 

a prace czowieka stanowi odt 

ad „kontemplacja

Ojca wszelkiej czystos´ci i przemienianie siebie poprzez czerpanie ze Z

´ róda

wszelkiego piekna, na ile mozna Go nas´ladowac´ (

NDWRUTZD WR THZUHLQ

55_{De virginitate 2, PG 46, k. 324BC.} 56_{De virginitate 14, PG 46, k. 381C.} 57_{De virginitate 23, PG 46, k. 412BC.}

58 _{Jak Makryna, starsza siostra Bazylego Wielkiego i Grzegorza z Nyssy – G}

REGORIUS

NYSSENUS, Epistula 19, PG 46, k. 1076A.

59_G

WRQ 3DWHUD WK9 DITDUVLD9 HVWL, NDL SUR9 WR DUFHWXSRQ NDOOR9 WKQ

LGLDQ NDOOZSL]HLQ RUIKQ GLD WK9 HQGHFRHQK9 LKVHZ9)”

_.

BIBLIOGRAFIA

Z´ RÓDA

GREGORIUS NAZIENZENUS, Oratio 28, Patrologiae cursus completus. Series Graeca, red. J.P. Migne, vol. XXXVI, Paris 1858, k. 25-74.

GREGORIUS NYSSENUS, De virginitate, Patrologiae cursus completus. Series Graeca, red. J.P. Migne, vol. XLVI, Paris 1863, k. 317-416.

GREGORIUS NYSSENUS, Dialogus de anima et resurrectione, Patrologiae cursus completus. Series Graeca, red. J.P. Migne, vol. XLVI, Paris 1863, k. 12-160.

GREGORIUSNYSSENUS, Epistulae, Patrologiae cursus completus. Series Graeca, red. J.P. Migne, vol. XLVI, Paris 1863, k. 999-1108.

GREGORIUSNYSSENUS, In Canticum canticorum, red. H. Langerbeck, Gregorii Nysseni Opera nr 6, Leiden 1960.

GREGORIUS NYSSENUS, In Ecclesiasten, red. A. McDonough, Gregorii Nysseni Opera, nr 5, Leiden 1986, s. 277-442.

GREGORY OFNYSSA, On Virginity, tum. V. Woods Callahan, w: Gregory of Nyssa: Ascetical Works, The Fathers of the Church nr 58, Washington 2010, s. 3-75.

GRZEGORZ ZNYSSY, Homilie do Pies´ni nad Pies´niami, tum. M. Przyszychowska, Z´ MT nr 43, Kraków 2007.

GRZEGORZ ZNYSSY, Z ycie s´w. Makryny, tum. W. Kania, „Analecta Cracoviesia” 1971, nr 3, s. 387-404.

METHODIUS, Symposion ton deka parthenon, Patrologiae cursus completus. Series Graeca, red. J.P. Migne, vol. XVIII, Paris 1857, k. 27-217.

METODY Z OLIMPU, Uczta, tum. S. Kalinkowski, w: Pierwsze pisma greckie o dziewictwie, Z´ M nr 16, Kraków 1997, s. 127-253.

LITERATURA

A patristic Greek lexicon, red. C.W.H. Lampe, Oxford 1961.

CANTALAMESSAR., Czystego serca, tum. M.A. Goebiowska, Warszawa 2008.

DANIÉLOU J., La Chronologie des sermons de Grégoire de Nysse, „Recherches de Science Religeuses” 1955, nr 29, s. 346-372.

DANIÉLOU J., Platonisme et thélogie mystique. Essai sur la doctrine spirituelle de saint Gré-goire de Nysse, Paris 1944.

Dr aczkowski F., Grzegorz z Nyssy, w: Encyklopedia katolicka, t. IV, Lublin: TN KUL 1983, kol. 316-320.

HORN G., L’amour divin. Note sur le mot eros chez Grégoire de Nysse, „Revue d’ascétique et de mystique” 1925, nr 6, s. 378-389.

KOTKOWSKA E., Pomys´lec´ s´wiat jako caos´c´ wedug s´w. Grzegorza z Nyssy, Poznan´ 2003. Lexicon Gregorianum. Wörterbuch zu den Schriften Gregors von Nyssa, red. F. Mann, Bd.

I-IX, LeidenBoston 1999-2012.

MARAVAL P., Chronology of works, w: The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa, red. L.F. Mateo-Seco, G. Maspero, tum. S. Cherney, LeidenBoston 2010, s. 153-169.

MASPEROG., Love.DJDSK, HUZ9, w: The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa, s. 457-463. MATEO-SECO L.F., De virginitate, w: The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa, s. 774-776. MATEO-SECO L.F., Virginity, w: The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa, s. 777-783. NAUMOWICZ J.: Wstep, w: Pierwsze pisma greckie o dziewictwie, Kraków 1997 s. 9-52. NYGREN A., Agape und Eros. Gestaltwandlungen der christlichen Liebe, Berlin 1955. QUASTEN J., Patrology, t. III, The Golden Age of Greek patristic literature from the Council

of Nicaea to the Council of Chalcedon, Utrecht 1960.

RUSSELLN., The doctrine of deification in the Greek patristic tradition, Oxford 2006. SZCZUR P., „S´wiec´ sie Imie Twoje” w wykadzie s´w. Grzegorza z Nyssy, w: Modlitwa

uwiel-bienia, red. J. Misiurek, J.M. Popawski, K. Burski, Lublin: Wydawnictwo KUL 2004, s. 293-304.

TICHYR., Tajemnicza natura Grzegorza z Nyssy (Poczet mistyków chrzes´cijan´skich), „Fronda” 1998, nr 13/14, s. 441-459.

WYR ABKIEWICZA., Mistyczna teoria odkupienia w pismach s´w. Grzegorza z Nyssy, „Biblica et Patristica Thoruniensia” 2014, nr 7, s. 125-143.

WYR ABKIEWICZ A., „Z czowieka powstaje bóg”. Terminologia przebóstwienia w pismach s´w. Grzegorza z Nyssy, „Vox Patrum” 34(2014), z. 64, s. 563-581.

MISTYCYZM MIOS´CI W DE VIRGINITATE S´W. GRZEGORZA Z NYSSY

S t r e s z c z e n i e

Pierwotny Kos´ció wschodni zachowywa duz a ostroznos´c´ w stosowaniu greckich klasycz-nych terminów okres´laj acych mios´c´. W artykule prezentowana jest przeamuj aca te tendencje koncepcja ekstatycznego, zarliwego erosa w pierwszym spisanym traktacie s´w. Grzegorza z Nyssy – De virginitate. Autorka pragnie przyblizyc´ róznorodnos´c´ typów mios´ci oraz jej pod-stawow a role w zyciu dziewiczym. Widz ac w upodobnieniu do Boga cel wszelkich wysików czowieka, Nyssen´czyk akcentuje wzrastaj ac a wraz z mios´ci a cnote czystos´ci, dzieki której dusza-oblubienica odzwierciedla w sobie relacje wewn atrztrynitarne. Dzieki mios´ci czowiek wznosi sw a nature, przybieraj ac triade was´ciw a naturze Boskiej: s´wietos´c´, nieskazitelnos´c´ i czystos´c´, staj ac sie cakowicie i niepodzielnie otwartym na dos´wiadczenie duchowych zas´lu-bin z Bogiem.