Medycyna Wet. 2009, 65 (4) 228
Artyku³ przegl¹dowy Review
Liczne rodzaje bakterii w niekorzystnych dla siebie warunkach rodowiskowych wytwarzaj¹ formy spoczyn-kowe przetrwalniki, szczególnie oporne na czynniki rodowiska, takie jak: wysoka temperatura, zmiany pH, cinienie osmotyczne, substancje chemiczne. Na przy-k³ad laseczki rodzaju Bacillus w niesprzyjaj¹cych wa-runkach rodowiska tworz¹ endospory, dziêki czemu mog¹ przetrwaæ w stanie upienia metabolicznego przez d³ugi czas (2). U bakterii niewytwarzaj¹cych przetrwal-ników wykazano (11), ¿e w skrajnych warunkach by-towania przechodz¹ one w stan upienia, tzw. stadium VBNC (viable but nonculturable). Na istnienie stadium VBNC wskaza³ Colwell i wsp. w 1985 r. (4). Termin VBNC jest obecnie u¿ywany g³ównie dla okrelenia komórek wystêpuj¹cych w niezadowalaj¹cym stanie fiz-jologicznym (12).
Charakterystyka komórek w stanie VBNC
Komórki bakteryjne w stanie VBNC s¹ ¿ywe, ale nie dziel¹ siê i nie daj¹ w zwi¹zku z tym widocznego wzro-stu na po¿ywkach (4, 19). Czas przechodzenia bakterii w postaæ VBNC mo¿e trwaæ od 48 godzin do kilku dni i objawia siê zmianami w morfologii oraz fizjologii ko-mórek bakteryjnych (6). W badaniach in vitro stwier-dzono, ¿e komórki VBNC wykazuj¹ fizjologiczne ozna-ki ¿ycia (syntezê bia³ek) i posiadaj¹ wykrywalne ¿ycio-we komponenty komórko¿ycio-we (29). W stanie VBNC bak-terie s¹ zdolne do ¿ycia i wykazuj¹ pewn¹ aktywnoæ metaboliczn¹ (23), przy czym jej poziom pozostaje wy¿-szy u drobnoustrojów zjadliwych, czego przyk³adem jest
Campylobacter jejuni, który w stanie VBNC przybiera chorobotwórcz¹ formê ziarniaka (14, 21). W stadium VBNC bakterie zachowuj¹ równie¿ zdolnoæ do produk-cji toksyn, co stwierdzono np. u enterotoksycznych szcze-pów E. coli (1).
Stan niehodowalnoci mo¿e stanowiæ genetycznie za-programowan¹ reakcjê organizmu na okrelone czynni-ki rodowiska (23). Zdolnoæ przetrwania w skrajnie trud-nych warunkach rodowiska zaobserwowano tak u bak-terii Gram-dodatnich, jak i Gram-ujemnych. Wystêpo-wanie stadium VBNC stwierdzono u: Vibrio cholerae, Legionella pneumophilla, Yersinia ruckeri, Salmonella enteritidis, Campylobacter jejuni, Helicobacter pylori (1, 11, 19, 21). Bakterie w stadium VBNC przybieraj¹ kszta³t kulisty i maj¹ mniejsze wymiary od ich form we-getatywnych. Tzw. miniaturyzacjê komórek stwierdzo-no np. u Vibrio parahaemolyticus i Vibrio vulnificus (9, 15, 29). Aktywne bakterie Vibrio vulnificus maj¹ d³u-goæ 3 µm, a w stadium VBNC ich formy kokoidalne od 0,8 µm do 1,0 µm (15). Mniejsze rozmiary posiadaj¹ tak¿e komórki VBNC Bacillus subtilis, które wytwarza-j¹ bia³ka, pozyskuwytwarza-j¹ energiê z procesów biochemicznych oraz zachowuj¹ nienaruszon¹ b³onê cytoplazmatyczn¹ (1). Zmiany dotycz¹ tak¿e stabilizacji b³ony komórko-wej, która stopniowo mo¿e ulegaæ pêkniêciom (29), zmienia siê sk³ad bia³ek i zawartoæ rybosomów. Tak np. Vibrio vulnificus wytwarza 40 nowych bia³ek, nie-stwierdzanych podczas wzrostu form wegetatywnych tej bakterii w warunkach laboratoryjnych (23). W sk³adzie chemicznym b³on podstawowe kwasy t³uszczowe
sta-Bakterie w stadium VBNC
zagro¿enie dla zdrowia cz³owieka
IWONA PASZYÑSKA-WESO£OWSKA, MICHA£ BARTOSZCZE*Wojskowy Orodek Medycyny Prewencyjnej, ul. Gdañska 147, 85-915 Bydgoszcz
*Orodek Diagnostyki i Zwalczania Zagro¿eñ Biologicznych Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii, ul. Lubelska 2, 24-100 Pu³awy
Paszyñska-Weso³owska I., Bartoszcze M.
Bacteria in the state of VBNC a threat to human health Summary
Bacteria in the state of VBNC are alive, but do not undergo division and do not grow on solid media. The transition of bacteria into the state of VBNC results from: the influence of physical or chemical factors exerted on them, ageing, differentiation, adjustment, self-destruction of metabolic, lysogeny. Discovering bacteria that was alive, but unable to grow, showed the imperfection of traditional culturing methods and the necessity of using new diagnostic techniques. In the light of the presented data, the standard culturing methods should be supplemented with selected genetic methods. If they are present in processed food, pasteurized milk or drinking water, bacteria in the state of VBNC may constitute a threat to human health.
Medycyna Wet. 2009, 65 (4) 229
nowi¹ 60%, przy czym w stanie VNBC zwiêksza siê udzia³ nowych kwasów d³ugo³añcuchowych. Zachodz¹-ce modyfikacje w sk³adzie kwasów t³uszczowych b³ony cytoplazmatycznej charakterystyczne dla stanu VBNC s¹ niezbêdne dla utrzymania potencja³u b³ony (16). Po-ziom ATP spada szybko wraz z obumieraniem komó-rek, przy czym u bakterii w stanie VBNC jak np. V. vul-nificus pozostaje on wysoki, utrzymuj¹c siê na tym po-ziomie nawet do czterech miesiêcy (16).
Czynniki wp³ywaj¹ce na niehodowalnoæ bakterii
Dotychczas poznano wiele czynników wp³ywaj¹cych na niehodowalnoæ bakterii, do których nale¿¹ m.in. czynniki: chemiczne, fizyczne, cinienie osmotyczne, sta-rzenie siê, adaptacja i ró¿nicowanie, autodestrukcja me-taboliczna i lizogenia (1, 7, 16, 23). Czynniki te mog¹ byæ zabójcze dla bakterii, jeli nie przejd¹ w stan VBNC (16). Tak np. Vibrio cholerae przechodzi w stan VBNC pod wp³ywem niskiej temperatury inkubacji, zmian stop-nia zasolestop-nia, braku substancji od¿ywczych, zró¿nico-wanych warunków tlenowych (27). U Campylobacter sp. w warunkach beztlenowych zaobserwowano zaha-mowanie podzia³ów komórkowych i przejcie do sta-dium VBNC, w którym tworz¹ siê niezdolne do namna-¿ania siê na po¿ywkach formy nitkowate (25). Istotne znaczenie dla osi¹gniêcia stanu niehodowalnoci maj¹ zawarte w rodowisku sk³adniki od¿ywcze. Przy niedo-borze niektórych z nich komórki Campylobacter sp. prze-kszta³caj¹ siê w kokoidaln¹ formê VBNC. W przypadku komórek C. jejuni inkubowanych w temperaturze 4°C w rodowisku z niedoborem sk³adników od¿ywczych stwierdzono zmianê stosunku powierzchni do objêtoci komórek (P : V), prowadz¹c¹ do powstania komórek VBNC o mniejszych rozmiarach (14). W zale¿noci od zawartoci w rodowisku niektórych substratów bakte-rie zmniejszaj¹ swoj¹ objêtoæ 15-300 razy, a rednia masa komórki zmniejsza siê kilkakrotnie. Zjawisko to zaobserwowano u Campylobacter jejuni, Yersinia sp. i Vibrio cholerae (3). G³odzone bakterie rzadko ulegaj¹ lizie, pozostaj¹ one strukturalnie niezmienione i utrzy-muj¹ na minimalnym poziomie metaboliczn¹ integral-noæ. G³odzenie prowadzi m.in. do redukcji rybosomal-nego RNA bakterii, a w niektórych przypadkach do eks-presji specyficznych genów g³odzenia. Tzw. bia³ka g³o-dowe powoduj¹ zwiêkszenie opornoci bakterii na stres, dziêki czemu komórka bakteryjna w stadium niehodo-walnoci, w przeciwieñstwie do jej formy wegetatyw-nej, staje siê bardziej oporna na wysok¹ temperaturê, H2O2, zakwaszenie i rodki dezynfekuj¹ce. Wykazano, ¿e adaptacja L. monocytogenes do ni¿szych od biobój-czych dawek etanolu, soli, kwasu, podwy¿szonej tem-peratury znacz¹co zwiêkszy³a jej opornoæ na inakty-wuj¹ce dzia³anie tych czynników. Adaptacjê do czynni-ków stresuj¹cych i ochronê krzy¿ow¹ stwierdzono tak¿e w odniesieniu do E. coli, Salmonella enterica serovar Typhimurium (21). Brak skutecznego dzia³ania niektó-rych rodków chemicznych na bakterie chorobotwórcze w stanie VBNC mo¿e utrudniaæ lub uniemo¿liwiaæ obiektywn¹ ocenê stanu sanitarno-higienicznego placó-wek medycznych. Dezynfekcja mo¿e byæ tak¿e
czyn-nikiem stymuluj¹cym do przejcia w stan VBNC ko-mórek biofilmu bakteryjnego w rodowisku wodnym. Odka¿anie przy u¿yciu promieniowania UV indukuje stan VBNC E. coli K-12 (28). Bia³ka g³odowe wp³ywa-j¹ na uwalnianie siê rodników tlenowych, których nad-produkcja prowadzi do przejcia komórki w stan VBNC. Wolne rodniki wp³ywaj¹ bowiem hamuj¹co na procesy naprawcze w komórkach poddanych dzia³aniu nieko-rzystnych czynników rodowiskowych (21). Po wpro-wadzeniu bakterii do rodowiska ubogiego w substan-cje organiczne, w krótkim czasie mo¿na zaobserwowaæ zwolnienie tempa wzrostu w wyniku wyd³u¿enia okresu miêdzypodzia³owego i czasu generacji. Zmiana morfo-logii komórki zachodzi tak¿e pod wp³ywem stresu osmo-tycznego, co zaobserwowano np. u V. anguillarum, któ-re przyjmuj¹ okr¹g³y kszta³t i mimo ca³kowitej utraty zdolnoci do tworzenia kolonii nadal podtrzymuj¹ swo-je procesy metaboliczne (7).
Istotnym czynnikiem stymuluj¹cym bakterie do przej-cia w stan VBNC jest tak¿e temperatura otoczenia. Za-obserwowano, ¿e obni¿enie temperatury poni¿ej 10°C wyd³u¿a prze¿ywalnoæ bakterii allochtonicznych w sta-dium VBNC. E. coli w temperaturze 8°C prze¿ywa 54 dni inkubacji, podczas gdy w temperaturze 20°C w tym samym czasie inkubacji bakterie te obumiera³y (26).
Hodowla bakteryjna zdolna jest do odbierania sygna-³ów ze rodowiska, które mog¹ wp³ywaæ na ekspresjê genów na etapie transkrypcji i translacji, prowadz¹c kiedy do zmian morfologicznych i przejcia w stan nie-hodowalnoci (19). Na okrelone w³aciwoci fizjolo-giczne bakterii wp³ywaj¹ sygna³y molekularne. Istnieje wiele substancji sygna³owych, zwanych autoinduktora-mi i mechanizmów ich przekazywania. Bakterie Gram--dodatnie uwalniaj¹ do rodowiska sygna³y bia³kowe, wykorzystuj¹c dwusk³adnikowy system detekcji i odpo-wiedzi na obecnoæ autoinduktora (13). Przekazywanie sygna³u odbywa siê na zasadzie kaskady fosforylacji i de-fosforylacji. U bakterii Gram-ujemnych najlepiej pozna-ny jest system komunikacji miêdzykomórkowej z³o¿o-ny m.in. z niskocz¹steczkowych substancji chemiczz³o¿o-nych laktonów homoseryny, rodziny syntaz autoinduktora LuxR oraz bia³kowych regulatorów transkrypcyjnych LuxR (13, 24). Substancje sygna³owe, wydzielane przez bakterie s¹ konieczne do przywrócenia do ¿ycia upio-nych komórek. Po dodaniu do p³ynnej po¿ywki swoiste-go supernatantu hodowli uzyskuje siê powrót ¿ycia form VBNC Micrococcus luteus (11). Uszkodzenie DNA jest czynnikiem hamuj¹cym namna¿anie siê bakterii, a w efekcie inicjacji procesów reperacyjnych mog¹ powstaæ komórki niezdolne do wzrostu.
Istotnym czynnikiem stymuluj¹cym przejcie do sta-nu VBNC jest wiek komórek. Tak np. bakterie Vibrio sp. przechodzi³y w stan VBNC z fazy logarytmicznego wzrostu przez oko³o 10 dni, a dojrza³e komórki z fazy stacjonarnej przez miesi¹c (16). Liczba hodowalnych kolonii eksponowanych na dzia³anie jednego lub wielu czynników stresuj¹cych wykazywa³a regularny spadek jednostek tworz¹cych kolonie, podczas gdy ogólna licz-ba kolonii pozostawa³a na tym samym poziomie. Anali-zy tego typu mog¹ byæ u¿yteczne dla ilustracji zjawiska niehodowalnoci (16).
Medycyna Wet. 2009, 65 (4) 230
rodowisko bytowania bakterii w stanie VBNC
Bakterie zdolne do ¿ycia, a niedaj¹ce siê hodowaæ stwierdzono w wodzie morskiej i rzekach, a tak¿e w gle-bie; niektóre z nich s¹ chorobotwórcze dla organizmów ¿ywych. Naturalna mikroflora autochtoniczna wód nie stanowi zagro¿enia dla zdrowia cz³owieka, gdy¿ bakte-rie wodne gin¹ w temperaturze powy¿ej 25°C. Zagro¿e-nie stanowi¹ jednak bakterie mezofilne, wprowadzane do wody wraz ze ciekami i przystosowane do wzrostu w temperaturze 35-37°C. W rodowisku wodnym u bak-terii poddanych stresowi obserwuje siê wolniejsze na-mna¿anie siê, wyd³u¿enie czasu generacji oraz spowol-nienie innych procesów ¿yciowych. Rodzim¹ mikroflo-r¹ rodowiska wodnego jest V. cholerae, który przecho-dzi w stan VBNC w efekcie spadku temperatury poni¿ej 4°C podczas inkubacji przez 45 dni i braku substancji od¿ywczych (16, 23, 27).
Obserwacje bakterii glebowych wykaza³y zwi¹zek po-miêdzy g³odzeniem energetycznym a kar³owatoci¹ ko-mórek, których liczba wzrasta³a wraz z koñcem okresu wegetatywnego rolin. Przyjmuje siê, ¿e 90-99% bakte-rii glebowych mo¿na okreliæ jako VBNC; s¹ one struk-turalnie nieuszkodzone, metabolicznie kompetentne i po-siadaj¹ nieuszkodzony genom. Komórki Pseudomonas fluorescens mog¹ pozostawaæ w glebie w stanie VBNC ponad rok (16).
Stadium VBNC jest zjawiskiem czêsto obserwowa-nym wród patogenów, takich jak: Vibrio cholerae, Shi-gella, Legionella, E. coli, które nie daj¹ siê hodowaæ, a¿ do chwili przeniesienia ich do rodowiska stymuluj¹ce-go ich o¿ywienie (3). Obszerne dane dotycz¹ce wystê-powania komórek VNCB w ¿ywnoci zawarte s¹ w pra-cy Olivera (17). Wród 59 ró¿nych bakterii przechodz¹-cych w stan VNBC znajduj¹ siê m.in.: Burkholderia pseudomallei, Francisella tularensis, Listeria monocy-togenes, Mycobacterium tuberculosis.
Czynniki stymuluj¹ce powrót bakterii VBNC do stadium wegetatywnego
Bakterie w stadium VBNC mog¹ powróciæ do stanu pe³nej aktywnoci metabolicznej w korzystnych dla nich warunkach rodowiskowych. Chorobotwórczy szczep Escherichia coli w stadium VBNC po wnikniêciu do or-ganizmu zwierzêcego przekszta³ca siê w formê wegeta-tywn¹ o wysokiej zjadliwoci (20). Pobrany p³yn jelito-wy królika, któremu uprzednio wstrzykniêto zawiesinê bakteryjn¹ w stadium VBNC zawiera³ zdolne do hodo-wania V. cholerae (16). P³yn jelitowy królika, któremu uprzednio wstrzykniêto zawiesinê V. cholerae w stadium VBNC zawiera³ zdolne do namna¿ania siê bakterie (16). Podobne zjawisko zaobserwowano w przypadku V. vul-nificus i Campylobacter jejuni (19).
Pe³na aktywnoæ metaboliczna komórek VBNC V. vul-nificus wraca³a wraz ze zmian¹ temperatury inkubacji. Podwy¿szenie temperatury inkubacji ponad 10°C spo-wodowa³o powrót zdolnoci V. vulnificus do namna¿a-nia siê na pod³o¿ach (16). W warunkach laboratoryjnych bakterie te mog¹ uzyskaæ pe³n¹ aktywnoæ po wprowa-dzeniu do po¿ywki induktorów, jak np. oksydazy, co
wykazano równie¿ w odniesieniu do Salmonella enteri-ca i Citrobacter freudii (18).
Substancje sygna³owe, wydzielane przez bakterie s¹ konieczne do przywrócenia do ¿ycia upionych komó-rek. Wykazano ponadto (5), ¿e obecnoæ w rodowisku specyficznych moleku³ sygna³owych jest niezbêdna dla przejcia w stan VBNC i reanimacji komórek V. vulnifi-cus, co mo¿e wiadczyæ o tym, ¿e reakcje te s¹ zapro-gramowane genetycznie. W procesie reaktywacji komó-rek VBNC dochodzi tak¿e do naprawy uszkodzeñ, dziê-ki czemu rozpoczyna siê proces namna¿ania siê komó-rek bakteryjnych (29). W zwi¹zku z tym, ¿e nie zosta³ do koñca poznany mechanizm odwracalnoci tego zja-wiska, czêæ autorów uwa¿a stadium VBNC za zdege-nerowan¹ postaæ komórki na drodze do mierci. Inna z tez sugeruje, ¿e s¹ to zmiany odwracalne, jednak¿e do pew-nego etapu, którego przekroczenie prowadzi do destruk-cji komórki (19).
Metody identyfikacji w stanie VBNC
W zwi¹zku z tym, ¿e bakterie VBNC nie wykazuj¹ zdolnoci do wzrostu i tworzenia kolonii na po¿ywkach sta³ych, nie mog¹ byæ wykorzystane dla wykrycia obec-noci tych drobnoustrojów w badanej próbce. Tak np. podczas liczenia pod mikroskopem komórek Vibrio cho-lerae wykazano, ¿e ich liczba by³a o 200 do 5000 razy wy¿sza w porównaniu do liczby kolonii wyros³ych na p³ytkach (23). Bakterie takie mog¹ byæ wykryte dopiero po zastosowaniu testów cytologicznych (m.in. z oran-¿em akrydyny), cytometrii przep³ywowej, PCR lub hyb-rydyzacji DNA (10, 21).
Ró¿nica pomiêdzy liczb¹ komórek, jaka mo¿e byæ wykryta metod¹ mikroskopow¹, a liczb¹ jednostek two-rz¹cych kolonie w standardowych metodach mo¿e byæ regularnie monitorowana i oceniana (23). Tak np. roz-bie¿ne wyniki uzyskano przy identyfikacji szczepów E. coli w próbce wody metod¹ PCR i tradycyjn¹ metod¹ hodowlan¹. Próbka wody uprzednio poddana zosta³a inkubacji w temperaturze 4°C, a badania prowadzono przez okres miesi¹ca. Na pocz¹tku eksperymentu wyni-ki uzyskane obydwoma metodami by³y podobne, lecz w miarê up³ywu czasu liczba komórek wykrywanych me-tod¹ hodowlan¹ gwa³townie spad³a, podczas gdy tech-nik¹ PCR, obecnoæ E. coli w badanej próbce wody wy-krywano nawet po miesi¹cu (22).
Metody biologii molekularnej umo¿liwiaj¹ wykrycie i identyfikacjê bakterii w próbce, co ma istotne znacze-nie w dochodzeniach epidemiologicznych, maj¹cych na celu znalezienie dowodów na klonalne pochodzenie izo-latów wyhodowanych z ró¿nych róde³. Poznanie ród-³a zaka¿enia i dróg rozprzestrzeniania siê drobnoustro-jów pozwala na skuteczne zwalczanie infekcji. Wród metod biologii molekularnej w identyfikacji i ró¿nico-waniu komórek w stanie VBNC znalaz³y zastosowanie takie techniki, jak: RFLP (restriction fragment length polymorphism), PFGE (pulse field gel electrophoresis), AFLP (amplification fragment length polymorphism), PCR (polimerase chain reaction) (5, 21, 23).
Wykazano, ¿e nowe gatunki bakterii w stanie VBNC, izolowane z odchodów ludzkich, czêciowo koreluj¹ z sekwencj¹ 16S rDNA Campylobacter, w zwi¹zku
Medycyna Wet. 2009, 65 (4) 231
z czym zaproponowano nazwaæ tê bakteriê Candida-tus Campylobacter hominis, wskazuj¹c, ¿e nie mo¿e byæ ona hodowana klasycznymi metodami, dotychczas sto-sowanymi dla bakterii jelitowych z grupy Campylobac-ter (21).
Zagro¿enia dla zdrowia cz³owieka
Bakterie w stadium VBNC stanowi¹ niew¹tpliwe za-gro¿enia dla zdrowia cz³owieka, gdy¿ wystêpuj¹ one w otaczaj¹cym nas rodowisku, tak¿e w ¿ywnoci i wo-dzie pitnej (21, 23). Bakterie w rodowisku wodnym znaj-duj¹ce siê w stanie VBNC wykazuj¹ pewn¹ aktywnoæ metaboliczn¹, lecz nie s¹ wykrywane klasycznymi me-todami hodowlanymi (3). Nale¿y tak¿e braæ pod uwagê mo¿liwoæ transferu materia³u genetycznego z bakterii w stanie VBNC do innych mikroorganizmów ¿yj¹cych w tym samym rodowisku. Procesy dezynfekcji, jakim poddawana jest woda pitna, mog¹ wywo³ywaæ dodatko-wo indukcjê stanu VBNC. Szczepy patogenne lub opor-tunistyczne w stanie VBNC mog¹ stanowiæ powa¿ny problem zdrowotny, gdy¿ charakteryzuj¹ siê zwykle wiêksz¹ zjadliwoci¹ w porównaniu do wyjciowych form wegetatywnych (21).
Zagro¿enie bakteriami w stanie VBNC zwi¹zane jest z ich zdolnoci¹ (Vibrio cholerae, Escherschia coli, Cam-pylobacter jejuni, Legionella sp.) do przechodzenia ze stanu VBNC w formy wegetatywne i wywo³ania choro-by po wnikniêciu do organizmu cz³owieka (18, 24). Ko-mórki VBNC wykazuj¹ równie¿ wiêksz¹ ani¿eli formy wegetatywne opornoæ na dzia³anie antybiotyków (8). Na podkrelenie zas³uguje fakt, ¿e procesy uznane za w pe³ni skuteczne, jak: pasteryzacja mleka oraz chloro-wanie wody, czasami mog¹ prowadziæ do przejcia ko-mórek w stan VBNC (16) i stwarzaæ w konsekwencji potencjalne zagro¿enie dla zdrowia cz³owieka. Przepro-wadzono badania na ochotnikach, przyjmuj¹cych pokarm zaka¿ony V. cholerae w stanie VBNC, u których po 48 h wykazano obecnoæ bakterii w próbkach ka³u. Zaka¿a-no szczepami w stanie VBNC Campylobacter jejuni ¿ywnoæ, która po podaniu myszom doprowadza do mierci tych zwierz¹t (16). Campylobacter sp. w rodo-wisku bogatym w sk³adniki od¿ywcze, pod wp³ywem stresu osmotycznego przechodzi w postaæ VBNC. W or-ganizmie cz³owieka bakterie te powracaj¹ do pierwot-nej postaci, wykazuj¹c przy tym wysok¹ patogennoæ. Nawet niezdolne do namna¿ania siê w warunkach labo-ratoryjnych oraz w samej ¿ywnoci bakterie VBNC po dostaniu siê za porednictwem ¿ywnoci do organizmu cz³owieka mog¹ byæ powodem wyst¹pienia zachorowañ. W procesach przetwórstwa ¿ywnoci, mikroflora (w tym równie¿ bakterie chorobotwórcze) poddawana jest ci¹g-³ym czynnikom stresogennym, co sprzyja przechodze-niu bakterii w stan VBNC (21).
Pimiennictwo
1.Barer M. R., Smith R. J., Cooney R. P.: Relationships between culturability, activity and virulence in pathogenic bacteria. J Infect. Chemother. 2000, 6, 108--111.
2.Bielawska-Drózd A., Niemcewicz M., Bartoszcze M.: The Evaluation of Me-thods for Detection of Bacillus Anthracis Spores in Artificially Contaminated Soil Samples. Polish J. Environ. Stud. 2008, 17, 5-10.
3.Colwell R. R.: Viable but nonculturable bacteria: a survival strategy. J. Infect. Chemother. 2000, 6, 121-125.
4.Colwell R. R., Brayton P. R., Grimes D. J., Roszak D. B., Huq S. A., Palmer L. M.: Viable but non-culturable Vibrio cholerae and related pathogens in the environ-ment: Implications for release of genetically engineered microorganisms. Bio/ Technology 1985, 3, 817-820.
5.Coutard F., Lozach S., Pommepuy M., Hervio-Heath D.: Real-Time Reverse Transcription-PCR for Transcriptional Expression Analysis of Virulence and Housekeeping Genes in Viable but Nonculturable Vibrio parahaemolyticus after Recovery of Culturability. Appl. Environ. Microbiol. 2007, 73, 5183-5189. 6.Cuny C., Dukan L., Fraysse L., Ballesteros M., Dukan S.: Investigation of the
First Events Leading to Loss of Culturability during Escherichia coli Starvation: Future Nonculturable Bacteria Form a Subpopulation. J. Bacteriol. 2005, 187, 2244-2248.
7.Eguchi M., Fujiwara E., Miyamoto N.: Survival of Vibrio anguillarum in fresh-water environments: adaptation or debilitation? J. Infect. Chemother. 2000, 6, 126-129.
8.Ehrlich G. D., Veeh R., Wang X., Costerton J. W., Hayes J. D., Hu F. Z., Daigle B. J., Ehrlich M. D., Post J. Ch.: Mucosal Biofilm Formation on Middle-Ear Mucosa in the Chinchilla Model of Otitis Media. JAMA 2002, 287, 1710-1715.
9.Jiang X., Chai T. J.: Survival of Vibrio parahaemolyticus at Low Temperatures under Starvation Conditions and Subsequent Resuscitation of Viable, Non-culturable Cells. Appl. Environ. Microbiol. 1996, 62, 1300-1305.
10.Kaprelyants A. S., Kell D. B.: The use of 5-cyano-2,3-ditolyl tetrazolium chlori-de and flow cytometry for the visualization of respiratory activity in individual cells of Micrococcus luteus. J. Microbiol. Methods 1993, 17, 115-122. 11.Kaprelyants A. S., Mukamolova G. V., Votyakova T. V., Davey H. M., Kell D. B.:
Dormancy in non-sporulating bacteria: its signficance for environmental moni-toring, [w:] Stopa P. J., Bartoszcze M. A.: Rapid Methods for Analysis of Biolo-gical Materials in the Environment. Kluwer Academic Publishers 2000, 49-65. 12.Kell D. B., Kaprelyants A. S., Weichart D. H., Harwood C. R., Barer M. R.: Viability and activity in readily culturable bacteria: a review and discussion of the practical issues. Antonie van Leeuwenhoek 1998, 73, 169-187.
13.Kleerebezem M., Quadri L. E. N., Kuipers O. P., Willem M. de Vos: Quorum sensing by peptide pheromones and two-component signal-transduction systems in Gram-positive bacteria. Mol. Microbiol. 1997, 24, 895-904.
14.Lazaro B., Carcamo J., Audicana A., Perales I., Fernandez-Astorga A.: Viabili-ty and DNA Maintenance in Nonculturable Spiral Campylobacter jejuni Cells after Long-Term Exposure to Low Temperatures. Appl. Environ. Microbiol. 1999, 65, 4677-4681.
15.Nilsson L., Oliver J. D., Kjelleberg S.: Resuscitation of Vibrio vulnificus from the Viable but Nonculturable State. J. Bacteriol. 1991, 173, 5054-5059. 16.Oliver J. D.: The Viable but Nonculturable State in Bacteria. J. Appl. Microbiol.
2005, 43, 93-100.
17.Oliver J. D.: Viable but Nonculturable Bacteria in Food Environments, [w:] Fratamico P. M., Bhunia A. K., Smith J. L. (eds.): Food Borne Pathogens: Microbiology and Molecular Biology. Horizon Scientific Press, Norfolk, UK 2005, 99-112.
18.Reissbrodt R., Rienaecker I., Romanova J. M., Freestone P. P. E., Haigh R. D., Lyte M., Tschäpe H., Williams P. H.: Resuscitation of Salmonella enterica Serovar Typhimurium and Enterohemorrhagic Escherichia coli from the Viable but Nonculturable State by Heat-Stable Enterobacterial Autoinducer. Appl. Environ. Microbiol. 2002, 68, 4788-4794.
19.Rice S. A., McDougald D., Kjelleberg S.: Vibrio vulnificus: a physiological and genetic approach to the viable but nonculturable response. J. Infect. Chemother. 2000, 6, 115-120.
20.Rivers B., Steck T. R.: Viable but nonculturable uropathogenic bacteria are present in the mouse urinary tract following urinary infection and antibiotic therapy. Urol. Res. 2001, 29, 60-66.
21.Rowan N. J.: Viable but non-culturable forms of food and waterborne bacteria: Quo vadis? Trens. Food Sci. Technol. 2004, 15, 462-467.
22.Rust A., Köster W.: New Paths in the Analysis of Drinking Water Quality. EAWAG news 2003, 56, 18-19.
23.Sardessai Y. N.: Viable but non-culturable bacteria: their impact on public health. Current Sci. 2005, 89, 1650.
24.Schaefer A. L., Hanzelka B. L., Eberhard A., Greenberg E. P.: Quorum Sensing in Vibrio fischeri: Probing Autoinducer-LuxR Interactions with Autoinducer Analogs. J. Bacteriol. 1996, 178, 2897-2901.
25.Sellars M. J., Hall S. J., Kelly D. J.: Growth of Campylobacter jejuni Supported by Respiration of Furmarate, Nitrate, Trimethylamine-N-Oxide, or Dimethyl Sulfoxide Requires Oxygen. J. Bacteriol. 2002, 184, 4187-4196.
26.Smith J. J., Howington J. P., McFeters G. A.: Survival, Physiological Response, and Recovery of Enteric Bacteria Exposed to a Polar Marine Environment. Appl. Environ. Microbiol. 1994, 6, 2977-2984.
27.Sung H. H., Chen C. K., Shih P. A., Hsu P. Ch.: Induction of Viable but Non-culturable State in Vibrio cholerae O139 by Temperature and Its Pathogenicity. Journal of Food and Drug Analysis 2006, 14, 265-272.
28.Villarino A., Rager M. N., Grimont P. A. D., Bouvet O. M. M.: Are UV-induced nonculturable Escherichia coli K-12 cells alive or dead? Eur. J. Biochem. 2003, 270, 2689-2695.
29.Yamamoto H.: Viable but nonculturable state as a general phenomenon of non-sporeforming bacteria, and its modeling. J. Infect. Chemother. 2000, 6, 112-114.
Adres autora: por. mgr Iwona Paszyñska-Weso³owska, Wojskowy Oro-dek Medycyny Prewencyjnej, ul. Gdañska 147, 85-915 Bydgoszcz; e-mail: mikro_biolog@wp.pl
