Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 593
Artyku³ przegl¹dowy Review
Gzawica byd³a hypodermoza jest chorob¹ inwa-zyjn¹ wywo³ywan¹ przez larwy muchówek z gatunku Hypoderma bovis i Hypoderma lineatum. Owady te nale¿¹ do rzêdu Diptera, podrzêdu Brachycera, rodziny Oestridae, podrodziny Hypodermatinae. S¹ one wy-specjalizowanymi, specyficznymi paso¿ytami byd³a domowego i blisko filogenetycznie spokrewnionych gatunków, np. bizonów, jaków, zebu czy bawo³ów. Przypadkowo mog¹ atakowaæ tak¿e inne gatunki zwie-rz¹t, np. konie, owce i kozy. Cz³owiek tak¿e mo¿e byæ przypadkowym ¿ywicielem larw gzów bydlêcych. Gzy bydlêce wystêpuj¹ powszechnie niemal w ca³ej holark-tyce, miêdzy 25. a 66. stopniem szerokoci geogra-ficznej pó³nocnej. Ekstensywnoæ inwazji u byd³a w ró¿nych regionach waha siê od kilku do kilkudzie-siêciu procent. Badania w³asne (22) prowadzone w tach 90. ubieg³ego wieku wskazywa³y, ¿e po ok. 14 la-tach od zakoñczenia zorganizowanych akcji zwalcza-nia gzów ekstensywnoæ tej inwazji w Polce powróci-³a do poziomu stwierdzanego przed tymi akcjami.
Cykl rozwojowy
Cykl rozwojowy gzów bydlêcych jest bardzo skom-plikowany. Owady dojrza³e ze wzglêdu na zreduko-wany aparat gêbowy nie pobieraj¹ pokarmu, a rola ich ogranicza siê jedynie do reprodukcji. Samice gzów w porze letniej sk³adaj¹ jaja na sierci byd³a. Z jaj wy-kluwaj¹ siê robakowatego kszta³tu larwy pierwszego stadium (L1), które przenikaj¹ przez skórê i zaczynaj¹ dr¹¿yæ kana³y w tkankach zara¿onych zwierz¹t. Kil-kumiesiêczna wêdrówka tych larw wiedzie poprzez
skórê koñczyn lub dolnych partii piersi i brzucha do powiêzi i nerwów, a nastêpnie wzd³u¿ nich do kana³u krêgowego (H. bovis) lub b³ony podluzowej prze³y-ku (H. lineatum). St¹d wywêdrowuj¹ pod skórê grzbie-tu, w której tworz¹ charakterystyczne guzy gzowe. Ka¿dy guz gzowy ma na swoim szczycie otwór umo¿li-wiaj¹cy larwom drugiego i trzeciego stadium (L2 i L3) oddychanie powietrzem atmosferycznym. Po wypad-niêciu przez wytworzone w skórze otwory oddecho-we, dojrza³e larwy L3 przepoczwarzaj¹ siê w glebie.
Tryb ¿ycia poszczególnych stadiów larwalnych jest odmienny. Larwy L1 odbywaj¹ d³ugotrwa³e wêdrów-ki w tkankach, natomiast larwy L2 i L3 osiedlaj¹ siê pod skór¹ i przebywaj¹ tam stosunkowo krótko. Te ró¿nice w trybie ¿ycia znajduj¹ odzwierciedlenie rów-nie¿ w morfologii larw.
Morfologia larw
Larwy L1 s¹ kszta³tu wyd³u¿onego, robakowatego, d³ugoci pocz¹tkowo ok. 0,5-1 mm, a przed linieniem ok. 1-2 cm. Ich cia³o sk³ada siê z 12 segmentów (pseudocefalonu, 3 segmentów tu³owiowych i 8 od-w³okowych). Pseudocefalon jest ma³y i nieruchomy, a znajduj¹ce siê na nim narz¹dy zmys³ów w postaci 3 niepigmentowanych piercieni s¹ s³abo widoczne. Czêæ gêbowa pseudocefalonu zawiera 2 haki i ostrze rodkowe. Na przednich krawêdziach segmentów znaj-duje siê po kilka rzêdów ma³ych kolców. Haki gêbo-we, ostrze rodkowe i rzêdy kolców na krawêdziach segmentów sk³adaj¹ siê na zespó³ narz¹dów umo¿li-wiaj¹cych larwom przemieszczanie siê. Kolce nie
ros-Rola hypodermin w przystosowaniu larw
gzów bydlêcych do paso¿ytniczego trybu ¿ycia
TOMASZ CENCEK, JACEK KARAMON, JACEK SROKA, JOLANTA ZDYBEL
Zak³ad Parazytologii i Chorób Inwazyjnych Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Cencek T., Karamon J., Sroka J., Zdybel J.
Role of hypodermins in the adaptation of Hypoderma bovis larvae to the parasitic mode of life
Summary
The article is a review of the results of investigations concerning digestive enzymes of warble flies (Hypoderma lineatum, H. bovis), called hypodermines. Special attention was paid to their antigenic, immungenic and immunosuppressing properties and the relation of these features with enzymatic properties. It was proved that the elimination of the enzymatic activity of hypodermines may increase their immunogenicity, which opend opportunities for creating more effective vaccines against hypodermosis.
Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 594
n¹ wraz ze wzrostem larw i dlatego przyjmuje siê, ¿e spe³niaj¹ one swoj¹ rolê jedynie w okresie przenika-nia nowo wyklutych larw przez skórê, póniej za ich znaczenie maleje.
Larwy L2 i L3 s¹ znacznie wiêksze (przede wszyst-kim szersze) od L1. Wzrost objêtoci i masy pomiê-dzy nowo wyklut¹ larw¹ L1 a dojrza³¹ larw¹ L3 mo¿e siêgaæ nawet kilkunastu tysiêcy razy. Cia³o larw L2 i L3 jest krêpe, na przekroju owalne. U L3 stosunek szerokoci do d³ugoci wynosi 1 : 1,5. Narz¹dy, które umo¿liwia³y nowo wyklutym larwom L1 przemiesz-czanie siê, u L2 i L3 s¹ w stanie zaniku. Zredukowana jest czêæ oralna aparatu gêbowego. Charakteryzuje siê ona silnym uwstecznieniem haków i brakiem ostrza rodkowego. U L3 pseudocefalon przesuniêty jest lek-ko na stronê brzuszn¹. Kolce na przednich brzegach segmentów (zarówno po stronie grzbietowej, jak i brzusznej) s¹ ma³e i niezbyt liczne. Natomiast do-brze rozwiniête s¹ kolce tworz¹ce wieñce wokó³ tyl-nych przetchlinek. Tylne przetchlinki zwrócone s¹ w stronê otworu oddechowego w skórze. Obecnoæ kolców w tym miejscu stanowi wiêc dla larw zabez-pieczenie przed przypadkowym usuniêciem ich z guza gzowego.
Charakterystyka enzymów trawiennych larw gzów bydlêcych
Kwesti¹ zasadnicz¹ dla larw L1 jest mo¿liwoæ prze-mieszczania siê w tkankach ¿ywiciela. Narz¹dy czep-ne znajduj¹ce siê na pseudocefalonie i segmentach cia³a nie s¹ wystarczaj¹co rozwiniête, aby zapewniæ larwom odpowiedni¹ mobilnoæ w tym rodowisku. Dlatego te¿ migracja larw warunkowana jest nie tyle wykszta³-ceniem sprawnych narz¹dów ruchu, ile przystoso-waniami chemicznymi. Najwa¿niejsz¹ rolê pe³ni¹ tu proteolityczne enzymy trawienne gzów produkowane w du¿ych ilociach przez linianki. O wielkoci tej pro-dukcji wiadczy fakt, ¿e nagromadzone w liniankach i przewodzie pokarmowym enzymy nadaj¹ niemal przezroczystej larwie seledynowe zabarwienie (o in-tensywnoci zale¿nej od stopnia wype³nienia enzyma-mi). Enzymy te wydalane s¹ na zewn¹trz, gdzie roz-puszczaj¹ otaczaj¹ce larwê tkanki ¿ywiciela. Nastêp-nie paso¿yt wch³ania p³ynn¹ substancjê, uzyskuj¹c sk³adniki od¿ywcze (jest to tak zwane trawienie ze-wnêtrzne) i jednoczenie tworzy sobie woln¹ prze-strzeñ do przemieszczenia siê. Kanaliki wytrawione przez larwy w tkankach ¿ywiciela s¹ dobrze widoczne (szczególnie w tkance t³uszczowej oko³ordzeniowej). Otaczaj¹ce je tkanki s¹ bowiem na skutek dzia³ania enzymów trawiennych larw najczêciej zabarwione na kolor jasnozielony.
Z enzymów trawiennych larw gzów najwa¿niejszy-mi s¹ proteazy serynowe, tzw. hypodernajwa¿niejszy-miny (zosta³y one dok³adnie opisane u gzów z gatunku H. lineatum). Nale¿¹ do nich: trypsynopodobna hypodermina A (HyA) i hypodermina B (HyB) oraz kolagenaza hypoder-mina C (HyC). S¹ to bia³ka o zbli¿onych masach
cz¹s-teczkowych: HyA ma masê cz¹steczkow¹ ok. 27 kDa (21), hypodermina B ok. 23 kDa (14), a kolagenaza (HyC) ok. 24 kDa (13). Wykazano, ¿e bia³ka te s¹ doæ podobne, je¿eli chodzi o strukturê aminokwasow¹, ró¿-ni¹ siê jednak ³adunkiem elektrycznym i, co za tym idzie, rozdzia³em w elektroforezie natywnej (14). Inn¹ ró¿nic¹ jest liczba mostków dwusiarczkowych w HyA i HyB wystêpuj¹ dwa takie mostki, podczas gdy w HyC trzy. Wszystkie te enzymy s¹ inaktywowane przez di-izopropylofluorofosforan (DFP). Ponadto HyA i HyB s¹ inaktywowane przez keton chlorometylowy N-to-luenosulfonylolizyny, trzustkowy inhibitor trypsyny (BPTI) i inhibitor trypsyny z soi (STI), a HyA równie¿ przez owomukoid. Hypoderminy A i B rozk³adaj¹ syntetyczne substraty w³aciwe dla trypsyny, takie jak Bz-Arg-Oet i Bz-Arg-Nan, ale nie rozk³adaj¹ substra-tów w³aciwych dla chymotrypsyny, takich jak Bz-Tyr--Oet i Ac-Tyr-Nan oraz nie rozk³adaj¹ kolagenu. Hy-podermina C nie rozk³ada ¿adnego z wy¿ej wymie-nionych substratów, rozk³ada natomiast kolagen. Naj-wy¿sz¹ aktywnoæ proteolityczn¹ hypoderminy wyka-zuj¹ w rodowisku zasadowym przy pH ok. 8-9 po-dobnie jak inne proteolityczne enzymy trawienne larw owadów. Aktywnoæ ta ulega ca³kowitemu, lecz od-wracalnemu zablokowaniu w pH 4,5. Hypoderminy s¹ doæ oporne na dzia³anie temperatury i nieodwra-calnej inaktywacji ulegaj¹ dopiero w temperaturze 60-80°C (6, 14). Ponadto ustalono, ¿e optymalna tem-peratura ich dzia³ania jest nieco wy¿sza od ciep³oty cia-³a specyficznego ¿ywiciela i wynosi ok. 45-50°C (6). Niewiele jest badañ nad enzymami Hypoderma bo-vis. Stwierdzono jednak, ¿e u tego gatunku wystêpuj¹ enzymy proteolityczne bardzo zbli¿one do hypoder-min izolowanych z H. lineatum, maj¹ce podobn¹ bu-dowê antygenow¹.
Dzia³anie immunomodulacyjne hypodermin Okazuje siê jednak, ¿e skuteczne trawienie otacza-j¹cych tkanek nie jest jedynym zadaniem enzymów trawiennych larw gzów bydlêcych. Nie mniej wa¿n¹ ich funkcj¹ jest oddzia³ywanie na uk³ad immunolo-giczny ¿ywiciela. Ju¿ dawno zaobserwowano, ¿e wo-kó³ wêdruj¹cych larw (szczególnie przy pierwszym zara¿eniu) nie tworzy siê odczyn zapalny. Jest to szcze-gólnie zastanawiaj¹ce, gdy wemie siê pod uwagê wielkoæ larw w tkankach i iloci produkowanych przez nie wydalin. Na przyk³ad stosunkowo du¿e ju¿ larwy gzów (d³ugoci ok. 1-1,5 cm) przebywaj¹ przez okres od jednego do dwóch miesiêcy w odcinku pier-siowym i lêdwiowym kana³u krêgowego zara¿onego byd³a, w bezporedniej bliskoci rdzenia krêgowego, jego korzeni grzbietowych i brzusznych oraz ga³êzi grzbietowych i brzusznych wa¿nych nerwów rdzenio-wych. Ich obecnoæ nie bywa na ogó³ przyczyn¹ ¿ad-nych objawów ze strony uk³adu nerwowego. Dopiero zastosowanie u zwierz¹t w tym okresie insektycydów systemowych mo¿e staæ siê przyczyn¹ powa¿nych objawów w postaci pora¿eñ, niedow³adów tylnych
Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 595
koñczyn, a w przypadku inwazji H. lineatum pora¿eñ prze³yku. Dzieje siê tak z powodu gwa³townego roz-woju odczynu zapalnego wokó³ zamar³ych larw obej-muj¹cego otaczaj¹ce tkanki, w tym tak¿e tkankê ner-wow¹.
Przyczyn¹ braku odczynu zapalnego wokó³ wêdru-j¹cych larw jest, z jednej strony, s³aba antygenowoæ ¿ywych larw, z drugiej za silne dzia³anie immuno-supresyjne enzymów trawiennych larw hypodermin. Istotny jest fakt, ¿e antygeny larw nie s¹ zwi¹zane ze strukturami powierzchniowymi ich cia³a, lecz w wiêk-szoci z ich enzymami trawiennymi (15). Hypodermi-ny równie¿ nie nale¿¹ do silHypodermi-nych antygenów. Odpo-wied uk³adu immunologicznego ¿ywiciela na wnik-niêcie larw jest stosunkowo s³aba. Wzrost poziomu przeciwcia³ u byd³a w przebiegu hypodermozy jest bardzo powolny (4, 5, 16), a diagnostycznie istotne miana pojawiaj¹ siê dopiero po ok. 2-4 miesi¹cach inwazji (5).
Immunosupresyjne dzia³anie hypodermin jest wie-lokierunkowe i dotyczy blokowania zarówno specy-ficznych, jak i niespecyficznych mechanizmów odpor-nociowych. Stwierdzono, ¿e zasadnicze dzia³anie immunosupresyjne wykazuj¹ hypodermina A i B. Jed-nym z wczeniej poznanych mechanizmów takiego oddzia³ywania by³o stwierdzenie udzia³u tych enzy-mów w rozk³adaniu ³añcucha á i â fragmentu C3 do-pe³niacza. Reakcja ta jest prawdopodobnie odpowie-dzialna za hamowanie odczynu zapalnego w czasie pierwszego kontaktu zwierz¹t z gzami.
W syntetycznym ujêciu Otranto (17) przeanalizo-wa³ wyniki uzyskane przez ró¿nych autorów i stwier-dzi³, ¿e immunosupresyjne dzia³anie hypodermin wi¹-¿e siê z ich w³aciwociami enzymatycznymi i przeja-wia siê g³ównie w:
rozk³adaniu ³añcucha á i â fragmentu C3 dope³-niacza przez HyA i HyB,
hamowaniu przez HyA proliferacji limfocytów u zwierz¹t zara¿onych,
hamowaniu proliferacji limfocytów indukowanej fitohemaglutynin¹ in vitro i in vivo,
uszkadzaniu przez HyA receptorów powierzch-niowych niepobudzonych jednoj¹drzastych krwinek bia³ych,
rozk³adaniu przez HyA bydlêcych immunoglobu-lin klasy G.
Wed³ug wiêkszoci autorów, hypodermina C nie wywiera istotnego wp³ywu immunosupresyjnego. Cha-baudie i Boulard (8) wskazuj¹ jednak, ¿e u ciel¹t nie maj¹cych wczeniejszego kontaktu z antygenami Hy-poderma spp. równie¿ ten enzym powoduje obni¿enie wra¿liwoci limfocytów na dzia³anie fitohemagluty-niny. Te w³aciwoci hypodermin wywo³a³y ostatnio za-interesowanie medycyny ludzkiej. Podejmowane s¹ pró-by zastosowania hypoderminy A jako immunosupre-sora zapobiegaj¹cego odrzucaniu przeszczepów (20). Hypoderminy wykazuj¹ jednak nie tylko dzia³anie immunosupresyjne, ale równie¿ immunogenne.
W trak-cie wêdrówki larwy L1, w organizmie zara¿onego zwierzêcia wytwarzane s¹ swoiste przeciwcia³a dla tych antygenów. Dziêki temu mo¿liwe jest m.in. sero-logiczne diagnozowanie inwazji ju¿ w trakcie wêdrów-ki larw L1, czyli w okresie, gdy brak jest specyficz-nych objawów kliniczspecyficz-nych choroby. Do diagnozowa-nia hypodermozy byd³a stosowano testy serologiczne: test biernej hemaglutynacji, ró¿ne warianty testu ELISA oparte na pe³nym antygenie H. lineatum, jak równie¿ na antygenie zawieraj¹cym hypoderminê A lub C. Testy te stosowane by³y do poszukiwania swo-istych przeciwcia³ w surowicy i mleku. Wiêkszoæ autorów sk³ania siê ku stwierdzeniu, ¿e hypodermina C jest antygenem bardziej specyficznym, umo¿liwia-j¹cym wykrycie inwazji obu gatunków gzów bydlê-cych. Stwierdzono równie¿, ¿e byd³o, które by³o zara-¿one gzami bydlêcymi w nastêpnych sezonach jest ju¿ mniej wra¿liwe na tê inwazjê, i ¿e zjawisko to ma pod-³o¿e immunologiczne (10, 12). Jednoczenie jednak Baron i Weintraub (3) wykazali, ¿e dopiero kilkakrot-ne przebycie inwazji pozwala zwierzêtom na osi¹gniê-cie wysokiej odpornoci przeciwinwazyjnej. Podob-nie Ziomko i Cencek (22) stwierdzili najni¿sz¹ inten-sywnoæ inwazji H. bovis u byd³a 6-letniego, wcze-niej kilkukrotnie zara¿onego gzami. Wskazuje to na stosunkowo s³ab¹ immunogennoæ naturalnych anty-genów gzów bydlêcych.
Wykorzystanie hypodermin do immunizacji byd³a
Wiedza o zdolnoci byd³a do wytwarzania swoistych przeciwcia³ oraz fakt, ¿e starsze krowy s¹ zazwyczaj w mniejszym stopniu zara¿one gzami ni¿ zwierzêta m³ode, sk³oni³a wielu badaczy do podjêcia prób im-munizacji krów przeciw hypodermozie. Pierwsze ta-kie badania przeprowadzono ju¿ ok. 30-50 lat temu. W nastêpnych latach podejmowano liczne próby uod-porniania byd³a szczepionkami opartymi na pe³nym antygenie larw L1 gzów, jak równie¿ szczepionkami zawieraj¹cymi wyizolowane hypoderminy, a tak¿e hypoderminami uzyskanymi na drodze in¿ynierii ge-netycznej. Ró¿na by³a skutecznoæ przeprowadzanych szczepieñ. Ogólnie, wed³ug badaczy amerykañskich i kanadyjskich, szczepienia m³odego byd³a maj¹ zna-cz¹cy wp³yw na odpornoæ przeciw inwazji gzów (1, 2, 11, 18, 19). Jednoczenie jednak wskazuj¹ oni, ¿e si³a odpowiedzi na antygeny gzów mo¿e znacznie siê wahaæ u poszczególnych zwierz¹t (11), a ze wzglêdu na stosunkowo s³ab¹ immunogennoæ antygenów wa¿-na jest metoda szczepienia i zastosowane adiuwanty (1, 19). Z cytowanych prac wynika jednoczenie, ¿e decyduj¹cy efekt ochronny wykazuje odpornoæ ko-mórkowa, a nie humoralna. Odmienne wyniki uzyskali natomiast naukowcy francuscy (9), którzy nie stwier-dzili istotnego wp³ywu immunizacji na liczbê larw koñcz¹cych cykl rozwojowy.
Ró¿ne opinie wy¿ej wymienionych autorów na te-mat skutecznoci i zasadnoci szczepieñ byd³a
prze-Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 596
ciw gzawicy maj¹ jeden punkt wspólny skutecznoæ szczepieñ w ¿adnym z badañ nie by³a pe³na. Podkre-la siê w zwi¹zku z tym s³ab¹ immunogennoæ stoso-wanych antygenów. W badaniach tych nie uwzglêd-niano natomiast aktywnoci enzymatycznej stosowa-nych antygenów. Niezale¿nie od przyjêtego sposobu szczepienia i wybranej frakcji antygenu, bia³ka w nim zawarte hypoderminy, we wszystkich dowiadcze-niach by³y aktywnymi enzymami. Zastanawiaj¹ce jest, ¿e w licznych publikacjach, czêsto bêd¹cych dzie³em tych samych autorów, podkrela siê, ¿e aktywnoæ pro-teolityczna hypodermin ma istotny wp³yw na uk³ad immunologiczny ¿ywiciela poprzez rozk³adanie: im-munoglobulin IgG, fragmentu C3 dope³niacza oraz receptorów powierzchniowych jednoj¹drzastych krwi-nek bia³ych i w efekcie hamowanie ich proliferacji. Wiêkszoæ dostêpnych publikacji traktuje jednak za-gadnienia immunosupresyjnego wp³ywu hypodermin i ich immunogennoci oddzielnie i nie daje odpowie-dzi odnonie do sumarycznego efektu tych ododpowie-dzia³y- oddzia³y-wañ. W badaniach w³asnych (7) wykazano szybsze po-jawianie siê swoistych przeciwcia³ i wy¿sze ich miana u królików immunizowanych antygenem, w którym aktywnoæ enzymatyczna tworz¹cych go hypodermin zosta³a zablokowana, ni¿ u królików immunizowanych aktywnymi enzymatycznie hypoderminami. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e ró¿nice wyników uzyskanych w obu grupach by³y wysoce istotne statystycznie. Stwierdzo-no równie¿, ¿e surowice królików immunizowanych antygenem H. bovis wp³ywa³y neutralizuj¹co na ak-tywnoæ enzymatyczn¹ proteaz zawartych w tym an-tygenie.
W wietle obecnych danych wydaje siê, ¿e prowa-dzone w licznych orodkach naukowych badania nad w³aciwociami enzymów proteolitycznych larw gzów bydlêcych daj¹ nadziejê na skonstruowanie skutecz-nej szczepionki.
Pimiennictwo
1.Baron R. W., Colwell D. D.: Enhanced resistance to cattle grub infestation (Hypoderma lineatum de Vill.) in calves immunized with purified hypo-dermin A, B and C plus monophosphoryl lipid A (MPL). Vet. Parasitol. 1991, 38, 185-197.
2.Baron R. W., Weintraub J.: Immunization of cattle against hypodermatosis (Hypoderma lineatum (de Vill.) and H. bovis (L.)) using H. lineatum anti-gens. Vet. Parasitol. 1986, 21, 43-50.
3.Baron R. W., Weintraub J.: Lymphocyte responsiveness in cattle previously infested and uninfested with Hypoderma lineatum (de Vill.) and H. bovis (L.) (Diptera: Oestridae). Vet. Parasitol. 1987, 24, 285-296.
4.Caringella M. P., Scaltrito D., Daniele R., Puccini A., Giangaspero A.: Hypoderma infection in cattle. Study of antibody kinetics. Ob. Doc. Vet. 1995, 16, 69-72.
5.Cencek T.: Ocena metod serologicznych w rozpoznawaniu hypodermozy byd³a. Praca dokt. PIWet, Pu³awy 1994.
6.Cencek T.: Thermostability of Hypoderma bovis antigen. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2003, 47, 121-131.
7.Cencek T.: Wp³yw aktywnoci enzymatycznej bia³ek zawartych w antygenie Hypoderma bovis na jego immunogennoæ. Praca hab. PIWet-PIB, Pu³awy 2006.
8.Chabaudie N., Boulard C.: In vitro and ex vivo responses of bovine lympho-cytes to hypodermin C, an enzyme secreted by Hypoderma lineatum (Insecta Oestridae). Vet. Immunol. Immunopathol. 1993, 36, 153-162.
9.Chabaudie N., Villejoubert C., Boulard C.: The response of cattle vaccina-ted with hypodermin A to a natural infestation of Hypoderma bovis and Hypoderma lineatum. Int. J. Parasitol. 1991, 21, 859-862.
10.Evstafev M. N.: Rol immuniteta pri gipodermatoze krupnogo rogatego skota. Parazitologija 1980, 14, 197-205.
11.Fisher W. F., Pruett J. H., Howard V. M., Scholl P. J.: Antigen-specific lymphocyte proliferative responses in vaccinated and Hypoderma lineatum--infested calves. Vet. Parasitol. 1991, 40, 135-145.
12.Gingrich R. E.: Differentiation of resistance in cattle to larval Hypoderma lineatum. Vet. Parasitol. 1980, 7, 243-254.
13.Lecroisey A., Boulard C., Keil B.: Chemical and enzymatic characterization of the collagenase from the insect Hypoderma lineatum. Eur. J. Biochem. 1980, 101, 385-393.
14.Lecroisey A., Tong N. T., Keil B.: Hypodermin B, a trypsin-related enzyme from the insect Hypoderma lineatum. Comparison with hypodermin A and Hypoderma collagenase, two serine proteinases from the same source. Eur. J. Biochem. 1983, 134, 261-267.
15.Martinez Moreno F. J., Wassall D. A., Becerra Martell C., Hernandez Rodriguez S.: Comparison of the use of secretory and somatic antigens in an ELISA for the serodiagnosis of hypodermosis. Vet. Parasitol. 1994, 52, 321-329.
16.Martinez Moreno J., Reina D., Navarrete I., Jimenez V., Martinez Moreno A., Hernandez S.: Epidemiological survey of hypodermosis in western Spain. Vet. Rec. 1996, 139, 340-343.
17.Otranto D.: The immunology of myiasis: parasite survival and host defense strategies. Trends Parasitol. 2001, 17, 176-182.
18.Pruett J. H., Fisher W. F., Temeyer K. B.: Evaluation of purified proteins of Hypoderma lineatum as candidate immunogens for a vaccine against bovine hypodermyiasis. Southwest. Entomol. 1989, 14, 363-373.
19.Pruett J. H., Stromberg P.: Effects of adjuvants on bovine humoral and cellular responses to hypodermin A. Vet. Parasitol. 1995, 58, 143-153. 20.Regimbeau J. M., Malassagne B., Taboit F., Boulard C., Houssin D.,
Weill B.: Mise au point dun modèle de coeur isolé perfusé. Application à létude de lhypodermine A dans la prévention du rejet suraigu xénogénique. Ann. Chir. 2001, 126, 1007-1015.
21.Tong N. T., Imhoff J. M., Lecroisey A., Keil B.: Hypodermin A, a trypsin-like neutral proteinase from the insect Hypoderma lineatum. Biochim. Biophys. Acta 1981, 658, 209-219.
22.Ziomko I., Cencek T.: Prevalence of warbles in enzootic hypodermosis foci in eastern Poland. Acta Parasitol. 1994, 39, 208-210.
Adres autora: doc. dr hab. Tomasz Cencek, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: tcencek@piwet.pulawy.pl
