Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1587
Praca oryginalna Original paper
Trawieniec, czyli ¿o³¹dek w³aciwy prze¿uwaczy, odpowiada jednokomorowemu ¿o³¹dkowi innych zwie-rz¹t. Zachodz¹ce w nim procesy, a szczególnie du¿e wahania w odczynowoci jego rodowiska, mog¹ byæ przyczyn¹ nieodwracalnych zmian w strukturze b³ony luzowej. Zmiany te maj¹ wiele cech podobieñstwa do tych, jakie notowane s¹ u zwierz¹t monogastrycznych, a sam trawieniec spe³nia podobne funkcje, co wskazuje na mo¿liwoæ wystêpowania zbie¿nych schorzeñ. Pod-krela siê to jednak przede wszystkim w odniesieniu do m³odych prze¿uwaczy, u których szczegó³owo opisy-wane s¹ przyczyny oraz objawy owrzodzenia trawieñca (5, 8-10, 17, 18). U doros³ych osobników patogeneza, diagnostyka i zmiany kliniczne nie s¹ tak dok³adnie i szczegó³owo poznane (1, 6, 7, 11-16). Wynikaæ to mo¿e z braku konkretnych objawów w pocz¹tkowym okresie choroby (najczêciej tylko okresowo pojawia siê zespó³ symptomów nazywany niestrawnoci¹), czêsto b³êdne-go rozpoznania innych schorzeñ przewodu pokarmo-wego, szczególnie dotycz¹cych przed¿o³¹dków oraz du¿ych trudnoci w diagnostyce tego schorzenia u zwie-rz¹t doros³ych (brak mo¿liwoci przeprowadzenia ba-dania endoskopowego). Zmieniaj¹ca siê specyfika utrzy-mania i ¿ywienia byd³a mlecznego w Polsce, jak i w innych krajach (¿ywienie granulatami, stres, czêsto brak okresu pastwiskowego, du¿a konkurencja zwierz¹t w oborach wolnostanowiskowych) oraz coraz lepsze metody ró¿nicowania schorzeñ przed¿o³¹dków uwidacz-niaj¹ poziom zagro¿enia t¹ chorob¹ i wielkoæ strat, ja-kie mo¿e powodowaæ (2, 3, 11, 12, 16, 19).
Wrzód trawieñca, w pocz¹tkowym okresie, jest spo-wodowany uszkodzeniem powierzchownych warstw
b³ony luzowej, a nastêpnie g³êbszych struktur ciany trawieñca. Zmiany te s¹ najczêciej wynikiem obni¿e-nia pH treci trawieñca i w konsekwencji prowadz¹ do rozwoju objawów klinicznych choroby. W zale¿noci od wystêpuj¹cych zmian wrzody trawieñca mo¿na po-dzieliæ na cztery typy (2, 3, 12, 14, 17). Pierwszy typ, który z regu³y nie jest diagnozowany (wyj¹tkiem s¹ ob-serwacje poubojowe), charakteryzuje siê obecnoci¹ nad¿erek na b³onie luzowej, obejmuj¹cych jedynie tê warstwê powierzchown¹ ciany ¿o³¹dka w³aciwego. Objawy, a co za tym idzie mo¿liwoæ przy¿yciowej klinicznej diagnozy, wystêpuj¹ najczêciej przy drugim typie zaawansowania tego schorzenia, czyli przy krwa-wi¹cych nieperforuj¹cych wrzodach trawieñca. Dwa pozosta³e rodzaje to wrzody perforuj¹ce z miejscowym (typ III) lub uogólnionym (typ IV) stanem zapalnym otrzewnej. Zmiany wrzodziej¹ce mog¹ wystêpowaæ pojedynczo, ale zdarzaj¹ siê przypadki z du¿¹ liczb¹ wrzodów o ró¿nych rozmiarach (2, 3, 14). Zmiany lo-kalizuj¹ siê najczêciej w czêci gruczo³owej i odwier-niku trawieñca (1, 3, 12). W zale¿noci od zaistnia³ego uszkodzenia ciany trawieñca wystêpuje du¿a zmien-noæ objawów klinicznych, poczynaj¹c od nietypowych objawów w postaci zaburzeñ apetytu i pracy przed¿o-³¹dków, niestrawnoci, a koñcz¹c na anemii, czarnym zabarwieniu ka³u i bardzo silnych objawach bólowych. Przy obecnej intensyfikacji rolnictwa i systemie ¿y-wienia problem wrzodów trawieñca u doros³ego byd³a mlecznego narasta. Wczesne diagnozowanie przypad-ków i rodzaj koniecznych do wykonania badañ labora-toryjnych mo¿e umo¿liwiæ podjêcie w³aciwego lecze-nia lub eliminacji zwierz¹t z produkcji mlecznej.
Wrzód trawieñca typu III i IV u krów mlecznych
£UKASZ KUREK, ADAM STEC, JACEK MOCHOL, WOJCIECH £OPUSZYÑSKI*
Katedra i Klinika Chorób Wewnêtrznych Zwierz¹t, *Katedra Anatomii Patologicznej Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej AR, ul. G³êboka 30, 20-612 Lublin
Kurek £., Stec A., Mochol J., £opuszyñski W. Type III and IV abomasal ulcer in dairy cattle
Summary
Three cases of perforating abomasum ulcerations, confirmed post-mortem, were described in HF dairy cows. The animals came from the free-standing maintenance system farms of high productivity. The diagnosis was based on specific clinical, laboratory and post-mortem tests. Chosen hematological parameters, the activity of liver enzymes, bilirubin, total protein and urea concentration as well as the level of Ca, Mg, Pi, K and Na macroelements, were evaluated in the blood of the examined animals. The changes noted in hematological and biochemical blood indexes do not explicitly determine the intensity of pathological (disease) processes within the wall of the abomasums. On the basis of the received results, the conclusion was drawn that an intravital reliable diagnosis (clinical and laboratory) of abomasums ulceration is not possible, especially at the initial stage of the disease, and most cases are identified post-mortem or posts slaughter.
Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1588
Celem pracy, ze wzglêdu na powy¿sze powody sta³o siê okrelenie zmian zachodz¹cych w podstawowych parametrach krwi w przebiegu typu III i IV wrzodów trawieñca oraz mo¿liwoci diagnozowania na ich stawie omawianego schorzenia. Ponadto w pracy pod-jêto próbê porównania zaawansowania zmian sekcyj-nych z nasileniem zaburzeñ w parametrach krwi.
Materia³ i metody
Trzy krowy mleczne z rozpoznanym sekcyjnie perforu-j¹cym wrzodem trawieñca pochodzi³y z gospodarstw wol-nostanowiskowych, posiadaj¹cych ka¿de po oko³o 30-50 zwierz¹t rasy holsztyñsko-fryzyjskiej i mieszañców tej rasy z ras¹ ncb. Krowy by³y w wieku od 3 do 6 lat, w okresie pocz¹tkowym laktacji (oko³o 4-8 tygodni po porodzie). W poprzednim roku ich produkcja mleczna wynios³a od 8,5 do 10 tysiêcy litrów, a w momencie zachorowania wy-dajnoæ dzienna wynosi³a 20-40 litrów mleka. W gospo-darstwach, z których pochodzi³y zwierzêta, stosowano sys-tem ¿ywienia TMR, oparty na bazie paszowej i wozie pa-szowym. W sk³ad dawki pokarmowej wchodzi³y: kukury-dza lub kiszonka z kukurydzy, sianokiszonka z traw, siano, pasza pe³noporcjowa o zawartoci bia³ka od 20% do 24%, jak równie¿ pasza treciwa w³asnej produkcji (na bazie psze-nicy, pszen¿yta, jêczmienia i dobranego premiksu), s³oma oraz dodatki mineralno-witaminowe. Dawki paszowe by³y zbilansowane na podstawie wielkoci produkcji mlecznej. Wszystkie poddane badaniom zwierzêta zosta³y zg³oszo-ne do leczenia w Klinice po wczeniejszej kilkudniowej terapii stosowanej przez lekarzy terenowych, która nie przy-nios³a pozytywnych efektów. W trakcie podjêtej diagnos-tyki przeprowadzono wywiad ze szczególnym uwzglêd-nieniem sposobu zadawania pasz i systemu utrzymania zwierz¹t, wydajnoci mlecznej, pielêgnacji i przebiegu za-chorowania. Wykonano równie¿ szczegó³owe badanie kli-niczne, laboratoryjne oraz po padniêciu zwierz¹t badanie sekcyjne. Do badañ laboratoryjnych pobierano od ka¿dego zwierzêcia krew z ¿y³y szyjnej zewnêtrznej oraz ka³ z prost-nicy. W krwi oznaczano parametry hematologiczne, aktyw-noæ enzymów w¹trobowych, stê¿enie bilirubiny, bia³ka ca³kowitego i mocznika oraz poziom makroelementów: Ca, Mg, P, K i Na. Ka³ pos³u¿y³ do przeprowadzenia testu na obecnoæ krwi utajonej. Ze zmienionych obszarów ciany trawieñca pobrano wycinki do badania histopatologiczne-go, z których po utrwaleniu w 10% zbuforowanej formali-nie wykonano preparaty mikroskopowe metod¹ parafino-w¹, a nastêpnie zabarwiono hematoksylin¹ i eozyn¹.
Wyniki i omówienie
Perforuj¹ce wrzody trawieñca (typ III i IV) nie s¹ czês-to odnoczês-towywan¹ jednostk¹ chorobow¹. W wiêkszoci przypadków, po ró¿nie d³ugim okresie przebiegu cho-roby prowadz¹ one do zejcia miertelnego. Dodatko-wo, przy pojawieniu siê objawów krwawienia z prze-wodu pokarmowego lub obecnoci krwi w kale (typ II wrzodów) podejmowane jest czêsto niew³aciwe lecze-nie lub decyzja o skierowaniu zwierz¹t do uboju z ko-niecznoci, co tak¿e zmniejsza mo¿liwoæ dok³adnego zbadania zwierz¹t z owrzodzeniami typu III i IV. Z oce-ny poubojowej zwierz¹t klinicznie zdrowych wynika
jednak, ¿e nad¿erki i drobne owrzodzenia (typ I), mo-g¹ce w konsekwencji prowadziæ do wyst¹pienia perfo-ruj¹cych wrzodów, pojawiaj¹ siê w kilku, a nawet kil-kudziesiêciu procentach badanych trawieñców (3). Kro-wy dotkniête owrzodzeniami trawieñca mog¹ zapadaæ na tê chorobê, co prawda w ró¿nym wieku i okresie fiz-jologicznym, ale najczêciej stwierdza siê przypadki w wieku 2-6 lat i w okresie wczesnej laktacji (4, 13, 16), co odnotowano równie¿ w badaniach w³asnych. Nie ma natomiast konkretnych informacji, czy przypadki opi-sywane przez innych autorów dotyczy³y najlepszych krów w stadzie i wydatnie zwiêkszy³y straty ekonomicz-ne w³acicieli zwierz¹t, tak jak to by³o w przypadku ob-serwacji w³asnych, co wydatnie zwiêksza straty ekono-miczne w³acicieli zwierz¹t.
Krowy dotkniête t¹ chorob¹ we wszystkich przypad-kach od kilku tygodni wykazywa³y objawy okresowego zaburzenia apetytu, biegunki oraz stopniowy spadek mlecznoci i postêpuj¹ce wychudzenie. Objawy te na-sila³y siê mimo podjêtego kilkudniowego leczenia. W momencie badania wszystkie sztuki mia³y nieznacz-nie podwy¿szon¹ ciep³otê (39,2°C; 39,5°C; 39,7°C), która w trakcie prowadzonej terapii ulega³a znacznym wahaniom (38,4-40°C), têtno powy¿ej 80/min. i odde-chy powy¿ej 30/min. Wystêpowa³y okresowe objawy nieznacznego niepokoju, po których nastêpowa³a z re-gu³y apatia. B³ony luzowe naturalnych otworów cia³a by³y blade. W dwóch przypadkach u badanych zwierz¹t stwierdzono bardzo os³abiony apetyt i zwolnion¹ pe-rystaltykê ¿wacza. U trzeciej krowy motoryka przed-¿o³¹dków by³a nies³yszalna. W jednym przypadku stwierdzono biegunkê, u dwóch pozosta³ych krów ka³ by³ papkowaty, ale u wszystkich kolor ka³u by³ bardziej lub mniej ciemny. Podczas omacywania prawej okolicy pod¿ebrowej u dwóch zwierz¹t stwierdzono ró¿nego stopnia bolesnoæ i silne napiêcie pow³ok brzusznych, a ciep³ota ciany jamy brzusznej nie odbiega³a od nor-my. U jednej krowy rozpoznano lewostronne przemiesz-czenie trawieñca niewielkiego stopnia i jego bolesnoæ przy omacywaniu po lewej stronie dolnej czêci pow³ok brzusznych.
Najczêstszymi stwierdzanymi objawami wrzodów trawieñca s¹: tachykardia, niepokój zwierzêcia, ból w okolicy jamy brzusznej, ciemne zabarwienie ka³u, obecnoæ luzu w prostnicy i podwy¿szenie wewnêtrz-nej ciep³oty cia³a (2, 6, 16). Jednak zauwa¿yæ nale¿y, ¿e objawy te nie musz¹ zawsze wystêpowaæ w komplecie, mog¹ mieæ ró¿ne nasilenie i zmieniaæ siê w zale¿noci od stopnia uszkodzenia b³ony luzowej trawieñca oraz od czasu trwania procesu (16), co uwidoczni³o siê w omawianych przypadkach w³asnych. Na objawy kliniczne i ich natê¿enie wp³yw maj¹ tak¿e schorzenia towarzysz¹ce, czêsto rozpoznawane w badaniu przez innych autorów (2-4, 6, 13), np.: lewostronne przemiesz-czenie trawieñca, schorzenia macicy i wymienia. Po-twierdzono to równie¿ w badaniach w³asnych (lewo-stronne przemieszczenie trawieñca u jednej krowy).
W przeprowadzonym badaniu krwi zanotowano u wszystkich krów obni¿ony hematokryt (< 30%) oraz ogóln¹ liczbê krwinek czerwonych na poziomie od 4,9
Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1589
do 6,7 mln/mm3 (tab. 1). Liczba krwinek bia³ych w dwóch przypadkach mieci³a siê w granicach przyjê-tych norm, przy braku istotnych zmian w obrazie krwi. U jednej krowy stwierdzono natomiast zaawansowan¹ leukopeniê (3,2 tys./mm3). Poziom mocznika zawarty by³ w granicach uznawanych norm. Stê¿enie bilirubiny ca³kowitej we wszystkich przypadkach przekracza³o gór-n¹ granicê normy, a u krowy nr 3 znacznie (2,19 mg%). Aktywnoæ aminotransferazy asparaginianowej (AST) we wszystkich analizowanych próbkach by³a znacznie podwy¿szona i przekracza³a wyranie wartoæ 130 ui/l. Poziom makroelementów, z wyj¹tkiem potasu, utrzy-mywa³ siê w normie, co mog³o byæ spowodowane wcze-niejszym intensywnym leczeniem i podawaniem od-powiednich iloci preparatów mineralnych. Poziom potasu u wszystkich trzech krów by³ wyranie ni¿szy od wartoci prawid³owych i wynosi³ ok. 2,5 mmol/l. Przeprowadzone dwukrotnie badanie ka³u na obecnoæ krwi utajonej we wszystkich przypadkach da³o wynik pozytywny.
Obni¿enie wskaników czerwonokrwinkowych (ane-mia) czêciej zauwa¿a siê w przypadku krwawi¹cych wrzodów trawieñca czyli w typie II (1, 3). W badaniach w³asnych przy perforuj¹cych zmianach (typ III i IV) w dwóch przypadkach odnotowano anemiê. Nie stwier-dzono natomiast znacznego podwy¿szenia liczby leu-kocytów, a nawet u jednej sztuki odnotowano leukope-niê. Ogólnie twierdzi siê, ¿e leukocytoza jest objawem perforuj¹cych wrzodów trawieñca (13). W przeciwieñ-stwie do tego stanu w badaniach w³asnych nie przeciwieñ- stwier-dzono znacznego podwy¿szenia liczby leukocytów, a nawet u jednej sztuki odnotowano leukopeniê. Z wy-nikami w³asnymi s¹ w du¿ej mierze zgodne wyniki ba-dañ Smitha i wsp. (15), którzy odnotowali leukocytozê w przypadku typu II, notuj¹c normatywn¹ liczbê krwi-nek bia³ych w perforuj¹cych wrzodach (typ III i IV). Wymienieni autorzy nie wykazali, jak stwierdzono w ba-daniach w³asnych, znacznego obni¿enia poziomu pota-su, stwierdzaj¹c natomiast znaczne obni¿enie poziomu wapnia. Braun i wsp. (2, 3), badaj¹c krowy z wrzodem trawieñca, notowali krañcowo ró¿ne wartoci potasu w badanych p³ynach ustrojowych. Opisywane przypad-ki w³asne, jak i analiza niektórych badañ innych auto-rów, odnonie do zmian we wskanikach biochemicz-nych, nie daj¹ odpowiedzi, co do wybranych parame-trów krwi, które jednoznacznie wskazywa³yby na nasi-lenie procesu zmian w cianie trawieñca.
Sekcyjnie wykazano u badanych krów obecnoæ owrzodzenia trawieñca. Zmiany lokalizowa³y siê w czê-ci odwiernikowej i gruczo³owej trawieñca w obrêbie krzywizny wiêkszej. We wszystkich badanych przypad-kach stwierdzono wrzody trawienne perforuj¹ce do b³o-ny surowiczej z jednoczesb³o-nym w³óknikowym zapale-niem otrzewnej W dwóch przypadkach zapalenie to mia³o charakter ograniczony i spowodowa³o powstanie w³óknikowych zlepów oraz zrostów ciany trawieñca z sieci¹ oraz cian¹ jamy brzusznej. U jednej krowy stwierdzono rozlane zapalenie otrzewnej z obecnoci¹ du¿ej iloci pokrywaj¹cego j¹ w³óknika oraz krwistego p³yny w jamie otrzewnowej. W tym przypadku stwier-dzono tak¿e lewostronne przemieszczenie trawieñca. U pierwszej z sekcjonowanych krów odnotowano obec-noæ dwóch owalnych nisz wrzodowych o rednicy 4,5 i 3 cm. Dno ubytków pokryte by³o brunatn¹ bezposta-ciow¹ mas¹ martwicow¹, a brzegi by³y nieznacznie wy-niesione ponad powierzchniê b³ony luzowej (ryc. 1). U pozosta³ych krów stwierdzono obecnoæ pojedyncze-go wrzodu. U krowy z lewostronnym przemieszcze-niem trawieñca nisza wrzodowa zlokalizowana w oko-licy odwiernikowej by³a wyranie widoczna na tle roz-ci¹gniêtej b³ony luzowej (ryc. 2). U jednej krowy
b³o-y rt e m a r a P Krowy 1 2 3 m m / n l m y t y c o rt y r E 3 4,98 5,25 6,73 % t y r k o t a m e H 24,3 25,9 29,2 m m /. s y t y t y c o k u e L 3 8,9 9,1 3,2 % g m . k ³ a c a n i b u ri li B 0,84 0,76 2,19 l/ U I T S A 167 180 210 l/ l o m m s a t o P 2,2 2,6 2,4
Tab. 1. Wybrane wyniki badañ laboratoryjnych
Ryc. 1. Wrzody trawienne ¿o³¹dka gruczo³owego krowy
Ryc. 2. Owalna nisza wrzodowa w okolicy krzywizny wiêk-szej trawieñca
Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1590
na luzowa trawieñca wy-kazywa³a cechy ostrego zapalenia nie¿ytowego z obecnoci¹ smugowa-tych pasm przekrwienia przebiegaj¹cych wzd³u¿ fa³dów b³ony luzowej oraz niewielkich wybro-czyn i krwawi¹cych nad¿e-rek zlokalizowanych na ich szczycie. U dwóch krów dodatkowo odnotowano odcinkowe nie¿ytowe za-palenie jelit cienkich, a u jednej obecnoæ ognisk martwicowych w w¹trobie. U wszystkich zwierz¹t obserwowano ciemne za-barwienie mas ka³owych. W obrazie mikroskopo-wym wie¿ych nad¿erek stwierdzono obecnoæ lu-zowo-w³óknikowego wy-siêku pokrywaj¹cego for-muj¹cy siê martwicowy ubytek b³ony luzowej
z obfitym naciekiem leukocytarnym. W bezporednim otoczeniu ogniska martwicowego obserwowano inten-sywne przekrwienie b³ony luzowej i podluzowej. W preparatach pochodz¹cych z wrzodów perforuj¹cych stwierdzono g³êboki ubytek ciany trawieñca, obejmu-j¹cy swym zasiêgiem ca³¹ gruboæ warstwy miêniowej, wype³niony w czêci dennej tkank¹ ziarninow¹ siêgaj¹-c¹ a¿ do b³ony surowiczej i pokryty warstw¹ martwicy (ryc. 3 i 4). W badaniach w³asnych nie stwierdzono jed-noznacznych zale¿noci pomiêdzy nasileniem zmian wykazanych podczas badania sekcyjnego a zaburzenia-mi w parametrach krwi.
Najnowsze metody diagnostyki wrzodów trawieñca oparte o badanie aktywnoci osoczowej gastryny (wy-rane dwukrotne podwy¿szenie poziomu) zastosowa-ne przez Oka i wsp. (12) oraz analizy Mesarica (11) stwierdzaj¹ce podwy¿szenie poziomu surowiczego pep-synogenu w przypadkach krów z wrzodami trawieñca, wskazuj¹ na nowe mo¿liwoci diagnostyczne tej jed-nostki chorobowej. Wyznaczaj¹ one nowe kierunki w rozwoju badañ nad wrzodami ¿o³¹dka w³aciwego prze¿uwaczy, daj¹c mo¿liwoæ wczeniejszego i znacz-nie pewznacz-niejszego rozpoznania oraz podjêcie skutecz-nego leczenia.
Na podstawie uzyskanych obserwacji i wyników ba-dañ w³asnych oraz innych autorów mo¿na wyci¹gn¹æ wniosek, ¿e przy¿yciowe kliniczne postawienie pewne-go rozpoznania, szczególnie w pocz¹tkowych stadiach owrzodzeñ jest prawie niemo¿liwe, a najwiêcej przy-padków rozpoznawanych jest pomiertnie lub poubo-jowo.
Pimiennictwo
1.Aukema J. J., Breukink H. J.: Abomasal ulcer in adult cattle with fatal haemorrhage. Cornell Vet. 1974, 64, 303-317.
2.Braun U., Bretscher R., Gerber D.: Bleeding abomasal ulcers in dairy cows. Vet. Rec. 1991, 129, 279-284.
3.Braun U., Eicher R., Ehrensperger F.: Type 1 abomasal ulcers in dairy cattle. J. Vet. Med. A 1991, 38, 357-366.
4.Cable C. S., Rebhun W. C., Fubini S. L., Erb H. N., Ducharme N. G.: Con-current abomasal displacement and perforating ulceration in cattle: 21 cases (1985-1996). JAVMA 1998, 212, 1442-1445.
5.Costa L. R. R., Gill M. S., Williams J., Johnson A. J., Kenneth L. A., Mirza M. H.: Abomasal ulceration and abomaso-pleural fistula in an 11-month-old befmaster bull. Can. Vet. J. 2002, 43, 217-219.
6.Hemmingsen J.: Ulcus perforans abomasi bovis. Nord. Vet. Med. 1967, 19, 17-30.
7.Ide P. R., Henry J. H.: Abomasal abnormalities in dairy cattle: a review of 90 clinical cases. Can. Vet. J. 1964, 5, 46-55.
8.Jelinski M. D., Janzen E. D., Hoar B., Ribble C. S.: A field investigation of fatal abomasal ulcers in western Canadian beef calves. Agri-Practice 1995, 16, 16-18.
9.Jelinski M. D., Ribble C. S.: Investigating the relationship between abomasal hairballs and perforating abomasal ulcers in unweaned beef calves. Can. Vet. J. 1996, 37, 23-26.
10.Katchiik R.: Abomasal disease in young beef calve. Can. Vet. J. 1992, 33, 459-461.
11.Mesaric M.: Role of serum pepsinogen in detecting cows with abomasal ulcer. Vet. Archiv. 2005, 75, 111-118.
12.Ok M., Sen I., Turgut K., Irmak K.: Plasma gastrin activity and the diagnosis of bleeding abomasal ulcers in cattle. J. Vet. Med. A, 2001, 48, 563-568. 13.Palmer J. E., Whitlock H.: Perforated abomasal ulcers in adult dairy cows.
JVMA 1984, 184, 171-174.
14.Sanford S. E., Josephson G. K. A.: Perforated abomasal ulcers in post-partu-rient Jersey cows. Can. Vet. J. 1988, 29, 392.
15.Smith D. F., Munson L., Erb H. N.: Abomasal ulcer disease in adult dairy cattle. Cornell Vet. 1983, 73, 213-224.
16.Smith D. F., Munson L., Erb H. N.: Predictive values for clinical signs of abomasal ulcer disease in adult dairy cattle. Prev. Vet. Med. 1986, 3, 573--580.
17.Tulleners E. P., Hamilton G. F.: Surgical resection of perforated abomasal ulcers in calves. Can. Vet. J. 1980, 21, 262-264.
18.Vatn S., Ulvund M. J.: Abomasal bloat, haemorrhage and ulcers in young Norwegian lambs. Vet. Rec. 2000, 146, 35-39.
19.Withlock R. H.: Bovine stomach disease, [w:] Anderson N.V.: Veterinary Gastroenterology. Ed. By, Lea and Febiger, Philadelphia 1980, 425-428. Adres autora: dr £ukasz Kurek, ul. G³êboka 30, 20-612 Lublin; e-mail: lukaskurek@poczta.onet.pl
Ryc. 3. Lejkowatego kszta³tu ubytek ciany ¿o³¹dka perforuj¹cy w kierunku b³ony suro-wiczej, pokryty bezpostaciow¹ mas¹ obumar-³ych tkanek. Barw. HE. Pow. ok. 40 ×
Ryc. 4. Barw. HE. Pow. ok. 120 ×. Dno siêga-j¹cego do b³ony miêniowej owrzodzenia ¿o-³¹dka. Widoczny naciek komórkowy pod war-stw¹ martwicy. Barw. HE. Pow. ok. 120 ×
