Medycyna Wet. 2007, 63 (11) Suplement 1466
Praca oryginalna Original paper
W pimiennictwie z zakresu medycyny cz³owieka staw szczytowo-potyliczny oraz szczytowo-obrotowy s¹ trak-towane jako integralna ca³oæ i okrelane jako the cra-niocervical junction (1, 8). Nazwê tê mo¿na t³umaczyæ jako po³¹czenie przednio-szyjne lub po³¹czenie czasz-kowo-szyjne. Zdaniem autorek i uwzglêdniaj¹c Anato-miczne Mianownictwo Weterynaryjne (1, 13), pierwszy cz³on tego okrelenia nale¿y jednak odnieæ do kierun-ku, a wiêc przyj¹æ nazwê po³¹czenie przednio-szyjne (junctura craniocervicalis).
Kilka aspektów przemawia za tym, aby u psa oba sta-wy potraktowaæ podobnie. Po pierwsze, bior¹ one udzia³ w ruchach g³owy. W stawie szczytowo-potylicznym od-bywa siê g³ównie unoszenie i opuszczanie g³owy, nato-miast staw szczytowo-obrotowy odpowiedzialny jest za jej ruch rotacyjny. Po drugie, u psa i innych miêso¿er-nych obie jamy stawu szczytowo-potylicznego s¹ po³¹-czone z jam¹ stawu szczytowo-obrotowego. Po trzecie, pierwszy krêg szyjny (atlas) bierze udzia³ w budowie obu stawów, które s¹ ze sob¹ cile po³¹czone przez po-szczególne wiêzad³a.
Opis morfologii stawu szczytowo-potylicznego i szczy-towo-obrotowego oraz ich wiêzade³ zamieszczany jest w wielu publikacjach, w tym monografiach anatomicz-nych (9-12, 16, 19). W zale¿noci od zakresu
tematycz-nego pozycji, opis ten jest bardziej lub mniej szczegó³o-wy. W cytowanej literaturze autorzy nie wskazuj¹ jed-nak jednoznacznie lub w ogóle pomijaj¹ miejsca przy-czepów (pocz¹tkowego i koñcowego) poszczególnych wiêzade³. Wiadomo natomiast, ¿e wiêzad³a odgrywaj¹ zasadnicz¹ rolê w stabilizacji po³¹czenia przednio-szyj-nego. St¹d tak wa¿na jest znajomoæ ich morfologii, to-pografii oraz syntopii.
Celem badañ by³o okrelenie roli i opis wiêzade³ po-³¹czenia przednio-szyjnego u psów, ze szczególnym uwzglêdnieniem tych jego elementów, o których brak jest informacji w pimiennictwie. Poddano analizie tak-¿e rolê poszczególnych struktur po³¹czenia przednio--szyjnego w stabilizacji tego odcinka krêgos³upa.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na zw³okach 15 doros³ych psów obu p³ci (8 samic i 7 samców), reprezentantów ró¿nych ras: 3 mieszañce, 3 jamniki, 2 yorkshire teriery, 1 pinczer miniatu-ra, 1 sznaucer miniatuminiatu-ra, 1 terier walijski, 1 amstaff, 1 rott-weiller, 1 wy¿e³ szorstkow³osy oraz 1 dog niemiecki. Zw³oki utrwalono w 10% formaldehydzie. Dokonano szczegó³owej standardowej preparacji anatomicznej stawu szczytowo-poty-licznego i szczytowo-obrotowego, ze szczególnym uwzglêd-nieniem wiêzade³. Struktury anatomiczne uwidocznione pod-czas preparacji dokumentowano fotograficznie. Wszystkie u¿yte miana morfologiczne zastosowano zgodnie z obowi¹zuj¹cym mianownictwem anatomicznym (1, 13). Dla struktur, które nie
Wiêzad³a stawu szczytowo-potylicznego
i stawu szczytowo-obrotowego psa
w aspekcie anatomii klinicznej*
)
AGNIESZKA WIEL¥DEK, MARTA KUPCZYÑSKA
Katedra Nauk Morfologicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa
Wiel¹dek A., Kupczyñska M.
Atlantooccipital and atlantoaxial ligaments in dogs from a clinical anatomy perspective Summary
The aim of the study was to describe the role of the craniocervical junction ligaments in a dog with the focus on the ligaments that have not been described yet. The research examined cadavers of 15 adult male and female dogs of different breeds, fixed in 10% formaldehyde. The results of the research indicated that the stability of the craniocervical junction depends not only on well known ligaments like: Apical ligament of dens, Alar ligaments, Transverse atlantal ligament, Dorsal atlantoaxial ligament and Lateral ligaments, but also on three pairs of ligaments described for the first time in this publication; namely: Dorsal ligaments, Collateral internal cranial atlantal ligaments and Collateral internal caudal atlantal ligaments. Atlantooccipital and atlantoaxial ligaments, described as functionally integral, are a more constitutional and multilevel system of ligaments, which were observed in all examined dogs. This fact should be taken into consideration in all surgeries of the cervical region (occipital anesthesia, occipital myelography, surgical interventions). The most frequent reasons for a dislocation in the craniocervical junction have also been discussed.
Keywords: dog, craniocervical junction
*) Badania naukowe finansowane ze rodków Komitetu Badañ Naukowych
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) Suplement 1467 s¹ zamieszczone w dotychczasowym mianownictwie,
zapro-ponowano nazwy w³asne. W dalszych czêciach opisu zasto-sowano skróty: C1 dla krêgu szczytowego i C2 dla krêgu obrotowego.
Wyniki i omówienie
W po³¹czeniu przednio-szyjnym u psów mo¿na wy-ró¿niæ nastêpuj¹ce po³¹czenia maziowe: dwa elipsoidalne (prawy i lewy) stawy miêdzy k³ykciami potylicznymi (condyli occipitales) a do³kami stawowymi przednimi krêgu szczytowego (foveae articulares craniales atlan-tis); pojedynczy, porodkowy staw miêdzy powierzch-ni¹ stawow¹ zêba (facies articularis dentis) a do³kiem zêbowym (fovea dentis) na wewnêtrznej stronie ³uku dobrzusznego krêgu szczytowego oraz dwa (prawy i lewy) stawy miêdzy do³kami stawowymi tylnymi krê-gu szczytowego (foveae articulares caudales atlantis) a powierzchniami stawowymi wyrostków stawowych przednich krêgu obrotowego (facies articulares proces-suum articularium cranialium atlantis).
Wymienione stawy s¹ cile ze sob¹ powi¹zane i wspie-rane w swojej funkcji przez ró¿ne struktury ³¹cznotkan-kowe. Nale¿¹ do nich: wiêzad³o wierzcho³ka zêba (liga-mentum apicis dentis) ci¹gn¹ce siê od wierzcho³ka zêba do dolnej krawêdzi otworu wielkiego (ryc. 1); parzyste wiêzad³a skrzyd³owe (ligamenta alaria) rozci¹gaj¹ce siê od wierzcho³ka zêba do wewnêtrznej powierzchni k³yk-ci potylicznych (ryc. 1), wiêzad³o poprzeczne krêgu szczytowego (ligamentum transversum atlantis)
uk³ada-j¹ce siê w otworze krêgowym C1, miêdzy
przyrod-kowymi jego cianami, poprzecznie ponad zêbem C2
(ryc. 1, 2) oraz wiêzad³o szczytowo-obrotowe dogrzbie-towe (ligamentum atlantoaxiale dorsale), ³¹cz¹ce guzek dogrzbietowy krêgu szczytowego z przednio-doln¹ po-wierzchni¹ wyrostka kolczystego C2. Staw szczytowo--potyliczny po obu jego stronach wzmacniaj¹ wiêzad³a boczne krêgu szczytowego (ligamenta lateralia atlan-tis). Ci¹gn¹ siê one od przedniej krawêdzi skrzyde³ C1 do przyrodkowej powierzchni wyrostków przyk³ykcio-wych (processus paracondylares) koci potylicznej.
Przestrzeñ miedzy strukturami stawu szczytowo-po-tylicznego przykrywa od góry b³ona szczytowo-potylicz-na dogrzbietowa (membraszczytowo-potylicz-na atlantooccipitalis dorsalis), a od do³u b³ona szczytowo-potyliczna dobrzuszna (mem-brana atlantooccipitalis ventralis). Pierwsza rozpocie-ra siê miêdzy górn¹ grozpocie-ranic¹ otworu wielkiego (forozpocie-ramen magnum) a przedni¹ krawêdzi¹ ³uku dogrzbietowego krêgu szczytowego (arcus dorsalis atlantis). Struktura ta zrasta siê z warstw¹ zewnêtrzn¹ ka¿dej z torebek sta-wowych. B³ona szczytowo-potyliczna dobrzuszna roz-piêta jest miêdzy doln¹ granic¹ otworu wielkiego i ³u-kiem dobrzusznym krêgu szczytowego (arcus ventrlalis atlantis). Przestrzeñ pomiêdzy ³ukiem krêgu obrotowe-go a ³ukiem dogrzbietowym pierwszeobrotowe-go krêgu szyjne-go pokrywa b³ona szczytowo-obrotowa dogrzbietowa (membrana atlantoaxialis dorsalis). Bezporednio nad ni¹ przebiega wspomniane wiêzad³o szczytowo-obroto-we dogrzbietoszczytowo-obroto-we. Ponadto, staw ten wzmacniany jest przez szerok¹, ³¹cznotkankow¹ blaszkê, czyli b³onê po-krywaj¹c¹ (membrana tectoria), uk³adaj¹c¹ siê nad wiêzad³em poprzecznym krêgu szczytowego. B³ona ta
rozci¹ga siê pomiêdzy dogrzbietow¹ powierzchni¹ trzo-nu krêgu obrotowego a doln¹ krawêdzi¹ otworu wiel-kiego.
W trakcie przeprowadzonych badañ w³asnych zaob-serwowano wystêpowanie wiêzade³, które do tej pory nie zosta³y opisane.
Stwierdzono obecnoæ parzystego wiêzad³a (prawego i lewego) rozci¹gaj¹cego siê od przedniej krawêdzi skrzy-de³ krêgu szczytowego, biegn¹cego nastêpnie górnie, nad przyczepem wiêzade³ bocznych tego krêgu i koñcz¹ce-go siê na granicy ³uski i czêci bocznej koci potylicz-nej, tu¿ nad otworem wielkim (ryc. 3, 4, 5). Bior¹c pod uwagê przebieg tego wiêzad³a oraz zasady mianownic-twa anatomicznego, proponuje siê, aby to wiêzad³o no-si³o nazwê: wiêzad³o dogrzbietowe krêgu szczytowego
Ryc. 2. Staw szczytowo-potyliczny i szczytowo-obrotowy jam-nika widziany od strony kana³u krêgowego, po zdjêciu ³uku dogrzbietowego krêgu szczytowego; 1 skrzyd³o krêgu szczy-towego, 2 wiêzad³o poboczne wewnêtrzne doogonowe pra-we, 3 grzebieñ krêgu obrotowego, 4 wiêzad³o poprzeczne krêgu szczytowego
Ryc. 1. Staw szczytowo-potyliczny i szczytowo-obrotowy rott-weillera widziany z góry, po usuniêciu ³uku dogrzbietowego krêgu szczytowego; 1 wiêzad³o poprzeczne krêgu szczyto-wego, 2 wiêzad³o skrzyd³owe lewe, 3 wiêzad³o szczytowe zêba, 4 wiêzad³o poboczne wewnêtrzne doczaszkowe pra-we, 5 wiêzad³o poboczne wewnêtrzne doogonowe prawe
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) Suplement 1468
(ligamentum dorsale atlantis). Patrz¹c z boku, wiêzad³a boczne i dogrzbietowe krêgu szczytowego u³o¿one s¹ w stosunku do siebie pod k¹tem prostym.
W kanale krêgowym, poza opisanymi wczeniej: wiê-zad³ami skrzyd³owymi, wiêzad³em wierzcho³ka zêba i wiêzad³em poprzecznym zaobserwowano w tracie prze-prowadzanej preparacji równie¿ inne parzyste wiêzad³o (prawe i lewe), o którym brak informacji w pimiennic-twie. Ka¿de z nich ci¹gnie siê od powierzchni bocznej otworu krêgowego C1, nad doczaszkow¹ krawêdzi¹ wiê-zad³a poprzecznego i koñczy na k³ykciach potylicznych, tu¿ nad przyczepem wiêzade³ skrzyd³owych. W tym miej-scu omawiane wiêzad³o krzy¿uje siê z ostatnio wymie-nionymi (ryc. 1). Proponuje siê, aby to parzyste wiêza-d³o otrzyma³o nastêpuj¹c¹ nazwê: wiêzawiêza-d³o krêgu
szczy-towego poboczne wewnêtrzne doczaszkowe (ligamen-tum atlantis collaterale internum craniale).
Nastêpne, nieopisane dotychczas, parzyste wiêzad³o obserwowano tak¿e w kanale krêgowym pomiêdzy krê-giem szczytowym a obrotowym. Jego przyczep pocz¹t-kowy ma miejsce nad powierzchniami stawowymi przed-nimi krêgu obrotowego, koñcowy na powierzchni bocz-nej otworu krêgowego krêgu szczytowego, na granicy wyznaczonej przez doogonow¹ krawêd wiêzad³a po-przecznego (ryc. 1, 2, 5). Przyjêcie nazwy wiêzad³o krêgu szczytowego poboczne wewnêtrzne doogonowe (ligamentum atlantis collaterale internum caudale) do-brze identyfikuje topografiê omawianej struktury.
Na stabilnoæ po³¹czenia przednio-szyjnego, rozpatry-wan¹ w ujêciu biomechanicznym, ma wp³yw wzajemny stosunek, w jakim pozostaj¹ wzglêdem siebie tworz¹ce jednoæ funkcjonaln¹: podstawa czaszki (g³ównie czêæ podstawna koci potylicznej ograniczaj¹ca wraz z kra-wêdzi¹ doln¹ jej ³uski i k³ykciami potylicznymi otwór wielki), krêg szczytowy, krêg obrotowy oraz przede wszystkim wiêzad³a wi¹¿¹ce te trzy struktury (1, 3, 8).
Niestabilnoæ w stawie szczytowo-obrotowym jest przyczyn¹ zwichniêcia (luxatio articulatio atlantoaxia-lis) lub nadwichniêcia (subluxatio articulatio atlanto-axialis) miêdzy C1 a C2. Prowadzi to do uniesienia do-grzbietowego krêgu obrotowego, a w szczególnoci jego zêba (dens), w stosunku do krêgu szczytowego. W kon-sekwencji obserwuje siê drastyczne objawy kliniczne, jako wynik kompresji rdzenia krêgowego. Rasami naj-wiêkszego ryzyka s¹ psy zaliczane do tzw. toy-breeds ras miniaturowych: yorkshire terier, chihuahua, pudel mi-niaturowy. Niestabilnoæ szczytowo-obrotowa jest tak-¿e opisywana u psów du¿ych ras, takich jak: rottweilery, dobermany, wy¿³y czy owczarki niemieckie (15, 17, 20). Rozpatruje siê kilka aspektów morfologicznych pro-wadz¹cych do zwichniêcia w stawie szczytowo-obroto-wym. Dotycz¹ one wiêzade³ lub koæca i mog¹ wystê-powaæ jednoczenie, osobno b¹d jedne wynikaæ z
dru-Ryc. 3. Staw szczytowo-potyliczny i szczytowo-obrotowy pin-czera miniaturowego widziany z góry, po usuniêciu ³uku do-grzbietowego krêgu szczytowego; 1 wiêzad³o dogrzbietowe krêgu szczytowego lewe, 2 ³uska koci potylicznej, 3 wiê-zad³o dogrzbietowe krêgu szczytowego prawe, 4 skrzyd³o krêgu szczytowego
Ryc. 5. Staw szczytowo-potyliczny i szczytowo-obrotowy jam-nika widziany z góry, po usuniêciu ³uku dogrzbietowego krê-gu szczytowego; 1 wiêzad³o poboczne wewnêtrzne doogo-nowe lewe, 2 wiêzad³o dogrzbietowe krêgu szczytowego lewe, 3 wiêzad³o dogrzbietowe krêgu szczytowego prawe, 4 skrzyd³o krêgu szczytowego
Ryc. 4. Staw szczytowo-potyliczny i szczytowo-obrotowy doga niemieckiego widziany z góry, po usuniêciu ³uku dogrzbieto-wego krêgu szczytodogrzbieto-wego; 1 wiêzad³o dogrzbietowe krêgu szczytowego lewe, 2 ³uska koci potylicznej, 3 wiêzad³o dogrzbietowe krêgu szczytowego prawe, 4 skrzyd³o krêgu szczytowego
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) Suplement 1469
gich. Dzieli siê je wiêc na zale¿ne od aparatu wiêzad³o-wego, budowy krêgów, kszta³tu i wielkoci powierzchni stawowych, morfologii zêba krêgu C2 oraz tendencji do rotacji krêgos³upa wzglêdem osi d³ugiej cia³a czy rota-cji na boki w odcinku C1-C2 (4-7, 15, 17, 20).
Najczêstsz¹ zmian¹ dotycz¹c¹ aparatu wiêzad³owego jest rozlunienie wiêzade³. Bezporedni¹ przyczyn¹ s¹ urazy mechaniczne, wypadki komunikacyjne, ale tak¿e procesy zapalne tocz¹ce siê w gardle, migda³kach czy uchu wewnêtrznym. Drog¹ anatomiczn¹, ¿ylno-lim-fatyczn¹, zaka¿enie jest przenoszone na tkanki aparatu wiêzad³owego, co prowadzi do rozlunienia wiêzade³ oraz zwiêkszonej mobilnoci przejciowej miêdzy C1 i C2. W wyniku rozlunienia wiêzad³a poprzecznego krê-gu szczytowego nastêpuje uniesienie dogrzbietowe C2, powiêkszenie siê odleg³oci pomiêdzy ³ukiem dobrzusz-nym krêgu szczytowego a zêbem C2 (okrelanej jako odleg³oæ krêg szczytowy-z¹b), co powoduje zwiêkszo-n¹ ruchomoæ odcinka C1-C2. Nie mniej wa¿n¹ rolê przy-pisuje siê wiêzad³om skrzyd³owym. Os³abienie struktu-ry tych wiêzade³ zwiêksza stopieñ rotacji g³owy (3, 7, 17).
Wymienian¹ drug¹ przyczyn¹ zwichniêæ s¹ zaburze-nia budowy krêgów, g³ównie zêba krêgu obrotowego. U osobników, okrelanych przez Sharpa i Wheelera (17) jako psy z wrodzon¹ s³aboci¹ po³¹czenia przednio-szyj-nego, prawid³owo ukszta³towany z¹b obserwowano u 24% przebadanych psów, u 46% wyst¹pi³a hipoplazja zêba krêgu C2, a w 30% zmiany rozwojowe kszta³tu. U psów z prawid³owo ukszta³towanym czy nawet zmie-nionym zêbem C2 kluczow¹ rolê w niestabilnoci stawu szczytowo-obrotowego przypisuje siê anomaliom doty-cz¹cym wiêzad³a poprzecznego krêgu szczytowego (11, 17).
W ocenie mobilnoci po³¹czenia przednio-szyjnego nieodzowne staje siê tak¿e oszacowanie wielkoci i kszta³tu powierzchni stawowych wyrostków stawowych tylnych krêgu obrotowego oraz jego do³u krêgowego okrelanego jako vertebral endplate. Przeprowadzone wczeniej badania odcinka C3-C7, wykaza³y wiêkszy sto-pieñ rotacji osiowej u psów ras ma³ych i jamników w stosunku do ras du¿ych, w zwi¹zku z kszta³tem owal-nym powierzchni stawowych wyrostków stawowych tych krêgów. Uwa¿a siê, ¿e je¿eli powierzchnie te zbli¿one s¹ do ko³a, to ma to wp³yw na nasilenie ruchu w kierun-kach bocznych. Psy, u których stwierdzono wiêkszy sto-pieñ ruchomoci krêgos³upa w odcinku szyjnym, by³y bardziej nara¿one na uszkodzenie kr¹¿ka miêdzykrêgo-wego (4-6). Inni autorzy zgodnie potwierdzaj¹, ¿e w skali ca³ego krêgos³upa wypadniêcie j¹dra mia¿d¿ystego w odcinku szyjnym u psów jest wielokrotnie rzadsze ni¿ w odcinku piersiowo-lêdwiowym, ale zwracaj¹ uwagê na szczególn¹ predyspozycjê do wysuniêcia miêdzy C2-C3 (2, 18). W stosunku do stawu szczytowo-potylicz-nego i szczytowo-obrotowego psa, badañ dotycz¹cych ich stopnia rotacji nie prowadzono. Wiadomo natomiast, ¿e w przypadku tych stawów funkcjê kr¹¿ka miêdzykrê-gowego przejmuj¹ w³anie wiêzad³a, które tak¿e wywie-raj¹ wp³yw na zwiêkszon¹ ruchomoæ najbli¿szego sta-wu miêdzykrêgowego miêdzy C2-C3.
Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w tym aspekcie klinicznym, przy¿yciowa ocena koæca (tak¿e kszta³tu i wielkoci powierzchni stawowych) oraz wiêzade³ mo¿e byæ doko-nana tylko na podstawie wyników badañ obrazowych, takich jak tomografia komputerowa (CT) czy rezonans magnetyczny (MRI) (13).
Wyniki przeprowadzonych badañ wykaza³y, ¿e w sta-bilizacji po³¹czenia przednio-szyjnego psa, w równym stopniu bior¹ udzia³ wiêzad³a powszechnie opisywane: wiêzad³o wierzcho³ka zêba, wiêzad³a skrzyd³owe, wiê-zad³o poprzeczne krêgu szczytowego, wiêwiê-zad³o szczy-towo-obrotowe dogrzbietowe, wiêzad³a boczne krêgu szczytowego oraz trzy pary wiêzade³ uwzglêdnione po raz pierwszy w niniejszej publikacji: wiêzad³a dogrzbie-towe krêgu szczydogrzbie-towego, wiêzad³a krêgu szczydogrzbie-towego poboczne wewnêtrzne doczaszkowe, wiêzad³a krêgu szczytowego poboczne wewnêtrzne doogonowe. Wiê-zad³a stawu szczytowo-potylicznego i szczytowo-obro-towego rozpatrywane jako jednoæ czynnociowa, s¹ wiêc bardziej rozbudowanym, wielopiêtrowym syste-mem wiêzade³ co zaobserwowano u wszystkich bada-nych psów. Fakt ten powinien byæ brany pod uwagê w trakcie wykonywania ka¿dego zabiegu dotycz¹cego tego odcinka krêgos³upa (znieczulenie dopotyliczne, mie-lografia dopotyliczna, zabiegi chirurgiczne).
Pimiennictwo
1.Anon.: Nomina Anatomica Veterinaria. World Association of Veterinary Anato-mist, Gent, Belgium 1992.
2.Bagley R. R.: Spinal fracture or luxation. Vet. Clin. North Am.: Small Anim. Prax.: Common Neurologic Problems 2000, 30, 133-153.
3.Battiata A. P., Pazos G.: Grisels syndrome: the two-hit hypothesis a case report and literature review. Ear Nose Throat J. 2004, 83, 553-555.
4.Breit S., Kunzel W.: A morphometric investigation on breed-specific features affecting sagittal rotational and lateral bending mobility in the cervical spine (C3-C7). Anat. Histol. Embryol. 2004, 33, 244-250.
5.Breit S., Kunzel W.: Osteological features in pure-bred dogs predisposing to cervical cord compresion. J. Anat. 2001, 199, 527-537.
6.Breit S., Kunzel W.: Shape and orientation of articular facets of cervical verte-brae (C3-C7) in dogs denoting axial rotational ability: an osteological study. Europ. J. Morphol. 2002, 40, 43-51.
7.Crisco III J. J., Panjabi M. M., Dvorak J.: A model of the alar ligaments of the upper cervical spine in axial rotation. J. Biomechanics 1991, 24, 607-614. 8.Deliganis A. V., Baxter A. B., Hanson J. A., Fisher D. J., Cohen W. A.,
Wilson A. J., Mann F. A.: Radiologic spectrum of craniocervical distraction injuries. Radiographics 2000, 20, 237-250.
9.Done S. H., Goody P. C., Evans S. A., Stickland N. C.: Color Atlas of Veterinary Anatomy. The Dog and Cat. Mosby, London 2001.
10.Dyce K. M., Sack W. O., Wensing C. J. G.: Textbook of Veterinary Anatomy. Saunders W. B. Company, Philadelphia 1987.
11.Evans H. E.: Anatomy of the Dog. Saunders W. B. Company, Philadelphia 1993. 12.Krysiak K., Kobryñ H., Kobryñczuk F.: Anatomia zwierz¹t. Tom 1. PWN,
Warszawa 2004.
13.Milart Z. (red): Anatomiczne mianownictwo weterynaryjne. PWRiL, Warsza-wa 2002.
14.Pfirrmann C. W. A., Binkert C. A., Zanetti M., Boos N., Hodler J.: MR morpho-logy of alar ligaments and occipitoatlantoaxial joints: study in 50 asymptomatic subjects. Radiology 2001, 218, 133-137.
15.Plat S. R., Olby N. I.: Canine and Feline Neurology. BSAVA London 2004. 16.Ruberte J., Sautet J.: Atlas dAnatomie du Chien et du Chat. Tête et Cou.
Multimëdica, Barcelona 1995.
17.Sharp N. J. H., Wheeler S. J.: Small Animal Spinal Disorders. Diagnosis and Surgery. Elsevier Mosby, Edinburgh 2005.
18.Sterna J., Jodkowska K., Lechowski R., Mastalerz T., Degórska B., Kowal-czyk P.: Ventral slot technique in the treatment of prolapsus nuclei pulposi. Medycyna Wet. 2004, 60, 165-167.
19.Sisson S., Grossman J. D.: The Anatomy of the Domestic Animals. Sanders W. B. Company, London 1953.
20.Slatter D.: Textbook of Small Animal Surgery. Saunders, London 2003.
Adres autora: lek. wet. A. Wiel¹dek, ul. Nowoursynowska 15, 02-776 Warszawa; e-mail: wieladek@alpha.sggw.waw.pl
