Medycyna Wet. 2010, 66 (11) 728
Artyku³ przegl¹dowy Review
Ostatni opublikowany w pimiennictwie polskojê-zycznym artyku³ przegl¹dowy na temat brucelozy wiñ pochodzi z 2003 r. (17). Omówiono w nim, zgodnie z ówczesnym stanem wiedzy, w³aciwoci czynnika etiologicznego, epidemiologiê, patogenezê, objawy kliniczne, zmiany anatomopatologiczne, diagnostykê, zapobieganie i zwalczanie oraz brucelozê wiñ jako zoonozê. W ci¹gu 7 minionych od tego czasu lat do-kona³ siê w tej tematyce znacz¹cy postêp, zw³aszcza w dziedzinie laboratoryjnej diagnostyki choroby. Okre-lone zosta³y równie¿ cilej wytyczne dotycz¹ce pro-filaktyki brucelozy wiñ oraz jej zoonotycznego cha-rakteru. Uzasadnia to uzupe³nienie danych zawartych w cytowanym wy¿ej artykule. Przyczyn¹ obecnej pu-blikacji jest te¿ og³oszone w 2009 r. obszerne mono-graficzne opracowanie pt.: Bruceloza wiñ (Brucella suis), przygotowane przez specjalistyczny zespó³ (pa-nel) na probê Dyrektoriatu Generalnego (DG) Zdro-wie i Ochrona Konsumenta Komisji Europejskiej (2). Zawarte tam informacje stanowi¹, poza rozdzia³em
Bruceloza wiñ w podrêczniku wiatowej Organi-zacji Zdrowia Zwierz¹t OIE z 2008 r. (1), zbiór naj-nowszych, aktualnych danych, które szczególnie wy-czerpuj¹co uwzglêdniaj¹ potrzeby pañstwowych s³u¿b weterynaryjnych i wspó³pracuj¹cych laboratoriów diagnostycznych, tak w ramach kraju, jak te¿ w skali miêdzynarodowej (3).
Klasyfikacja rodzaju Brucella
Zgodnie z powy¿szym, Brucella (B.) suis stanowi 1 z 9 gatunków rodzaju Brucella (http://www.bacte-rio.cict.fr/b/brucella.html), ustanowionych na podsta-wie ich w³aciwoci fenotypowych, a zw³aszcza pre-ferencji do wystêpowania szczególnie czêsto u okre-lonego gospodarza. S¹ to: B. abortus, B. melitensis, B. suis, B. canis, B. ovis, B. neotomae, B. ceti, B. pin-nipedialis. Dane dotycz¹ce dwóch ostatnio wymienio-nych gatunków przedstawia nastêpuj¹ca publikacja (8). Zasada podzia³u w oparciu o ró¿nice fenotypowe, która obowi¹zywa³a równie¿ poprzednio, zosta³a
utrzyma-Bakteriologia i epizootiologia brucelozy wiñ
MARIAN TRUSZCZYÑSKI, ZYGMUNT PEJSAKZak³ad Chorób wiñ Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Truszczyñski M., Pejsak Z.
Bacteriology and epizootiology of porcine brucellosis
Summary
The paper presents the most recent data and opinions concerning Brucella (B.) suis and porcine brucellosis. Included are up-to-date results concerning the classification of the genus Brucella into 9 species, among them B. suis. Five biovars of this species are mentioned. Biovars 1, 2 and 3 (particularly 1 and 3) are highly pathogenic for swine and for humans. The source of infection for swine are, besides swine, wild boar and hare. The global distribution of swine brucellosis is presented with particular reference to the European Union member countries. Since at present with the closed system swine production in the EU B. suis infection is not diagnosed, the main goal of veterinary services is the complex action against the introduction of B. suis into the national swine herds. The main risk factors are: importing of infected pigs from abroad and transmission of B. suis from the wild boar or the hare to the domestic swine. In order to exclude these possibilities, besides available directives and instructions, diagnostic laboratory investigations are of crucial importance. In the paper direct and indirect tests for the identification of B. suis infection are described and assessed with respect to their diagnostic value. Concerning direct diagnostic tests, besides traditional assays based on phenotypic properties of the microorganism, several genotypic methods and among them particularly the polymerase chain reaction (PCR) are characterized. Following this, indirect diagnostic methods, being serological tests used in the diagnosis of porcine brucellosis, are discussed. Their diagnostic value is evaluated, including the possibility of false positive and false negative reactions. The Brucellin allergic skin test, as a confirmatory test of the serological results, is presented. In conclusion it is stated that the present epizootic situation concerning porcine brucellosis in the EU member countries is satisfactory. In connection with this the importance of prophylactic activity of the veterinary services against transmission of B. suis infection to domestic pigs of this region is stressed.
Medycyna Wet. 2010, 66 (11) 729
na, mimo coraz czêciej obecnie stosowanych w tak-sonomii bakterii metod genetyki molekularnej. Utrzy-manie jej uzasadnia³y ró¿ne w³aciwoci chorobotwór-cze tradycyjnie okrelonych gatunków, w tym fakt, ¿e w badaniu hybrydyzacji DNA-DNA reprezentuj¹ one bardzo zbli¿one genomy, czyli, w oparciu o tê metodê, jeden gatunek. Dodaæ jednak nale¿y, ¿e preferencja do okrelonego gospodarza wymienionych gatunków Bru-cella nie stanowi wy³¹cznoci, gdy¿ np. u wiñ stwier-dzane s¹ niekiedy te¿ infekcje wywo³ane przez B. abor-tus, to jest gatunek o preferencji do byd³a lub B. meli-tensis o g³ównym powinowactwie do owiec i kóz (2). W ramach gatunku B. suis wyodrêbniono 5 biowa-rów, sporód których zaka¿enie u wini wywo³uj¹ 1, 2 i 3. Szczególnie chorobotwórcze s¹ biowary 1 i 3. Bio-war 2 ró¿ni siê od 1 i 3 te¿ w geograficznym rozprze-strzenieniu. Biowary 1 i 3 s¹ wysoce chorobotwórcze równie¿ dla cz³owieka, przeciwnie ni¿ biowar 2, któ-ry bardzo rzadko izolowano z tego ród³a. Biowar 4 B. suis zaka¿a renifery caribou, ³osie, bizony, pó³noc-ne lisy i wilki, a biowar 5 dzikie gryzonie na obsza-rach Rosji (1, 2).
ród³em infekcji B. suis, oprócz wini, jest dla wiñ i cz³owieka najczêciej dzik, a rzadziej zaj¹c, od któ-rego czêsto izolowany jest biowar 2 (5, 6, 16). Niektó-re publikacje dotycz¹ sporadycznych izolacji B. suis od innych gatunków zwierz¹t (2). Dane te nie s¹ w pimiennictwie szerzej udokumentowane. Nie ist-niej¹ bowiem, w tym w krajach Unii Europejskiej, obligatoryjne wymagania monitorowania i nadzoru (surveillance) infekcji (18) wywo³anych przez B. suis u wiñ domowych, innych gatunków zwierz¹t domo-wych i u zwierz¹t nieudomowionych. Z podsumowu-j¹cej oceny cytowanego wy¿ej pimiennictwa wyni-ka, ¿e bruceloza wiñ oraz infekcje wywo³ane przez B. suis u innych gatunków zwierz¹t i u cz³owieka s¹ stwierdzane rzadko.
Wystêpowanie na wiecie
Zgodnie z najnowszymi danymi (http://www.oie.int/ wahis/public.php?page=home, 2), nigdy nie rozpozna-no brucelozy wiñ w Finlandii, Szwecji, Norwegii i Wielkiej Brytanii. Sporadycznie u wiñ domowych wystêpowa³a w Niemczech, Francji, Danii, Austrii, Portugalii i Hiszpanii (12), a ostatnio w Rumunii, Re-publice Czeskiej, Chorwacji, Serbii i Czarnogórze (2). Najczêciej izolowanym w Europie okaza³ siê bio-war 2.
Dane dotycz¹ce wystêpowania bruceli u wiñ w kra-jach cz³onkowskich UE kolekcjonuje Europejski Urz¹d Bezpieczeñstwa ¯ywnoci (European Food Safety Authority, EFSA). S¹ one publikowane w wydawa-nym przez EFSA Roczwydawa-nym Sprawozdaniu dotycz¹cym Zoonoz (Annual Zoonoses Report). Wobec jednak, jak wspomniano, braku ustanowionego prawem obowi¹z-ku krajów cz³onkowskich UE do monitorowania ich populacji wiñ w kierunku B. suis i innych gatunków Brucella, obecne dane mog¹ byæ niekompletne i
nie-wystarczaj¹ce, zgodnie z wymaganiami obowi¹zuj¹-cymi przy miêdzynarodowym obrocie winiami (2). Sk³ania to do zawierania dwustronnych umów miê-dzy eksporterem a importerem wiñ lub ich nasienia.
Poza Europ¹ B. suis izolowano w ci¹gu ostatniej dekady od wiñ lub ludzi w krajach Ameryki rodko-wej i Ameryki Po³udniorodko-wej, w tym wysoce chorobo-twórczy biowar 1. Wymieniony gatunek stwierdzano równie¿ w szeregu krajów Azji, zw³aszcza w Chinach oraz Japonii, jak te¿ w Australii (Queensland) oraz spo-radycznie, bez podania biowaru, w krajach Afryki.
W nawi¹zaniu do przedstawionej sytuacji epizootio-logicznej, dotycz¹cej wystêpowania brucelozy wiñ na wiecie w Polsce ostatni przypadek choroby stwier-dzono w 2000 r., a sporadycznie kilkakrotnie wcze-niej (17).
Zatem zadania s³u¿by weterynaryjnej krajów cz³on-kowskich UE w odniesieniu do brucelozy wiñ spro-wadzaj¹ siê przede wszystkim do przeciwdzia³ania transmisji infekcji do rodzimych stad wiñ w nastêp-stwie obrotu miêdzynarodowego, przy okazji importu wiñ lub nasienia knurów z innych krajów.
Bezporednie metody diagnostyki laboratoryjnej Badania bakteriologiczne, obejmuj¹ce izolacjê B. suis i innych ewentualnie wystêpuj¹cych u wiñ gatunków bruceli oraz ich identyfikacjê na podstawie w³aciwo-ci fenotypowch, stanowi¹ najbardziej wiarygodn¹ pod-stawê bezporedni¹ w rozpoznawaniu brucelozy wiñ (1). Z uwagi na pracoch³onnoæ s¹ one jednak stop-niowo zastêpowane technikami genetyki molekular-nej, równie¿ stanowi¹cymi pewne metody bezpored-nio wykazuj¹ce lub wykluczaj¹ce brucele w badanym materiale. Do identyfikacji bruceli, w tym B. suis, do-stêpne s¹ obecnie testy z zastosowaniem polimerazo-wej reakcji ³añcuchopolimerazo-wej (PCR) i swoiste startery.
Oprócz PCR zastosowanie do identyfikacji bruceli znalaz³y nastêpuj¹ce metody: polimorfizm d³ugoci fragmentów restrykcyjnych (Restriction Fragment Length Polymorphism RFLP), zmienna liczba tan-demowych powtórzeñ (Variable Number of Tandem Repeats VNTR) (14), hybrydyzacja northern (Nor-thern Blotting), sekwencjonowanie cDNA (Sequencing of Complementary DNA cDNA), seryjna analiza ekspresji genów (Serial Analysis of Gene Expression SA GE), mikromacierze cDNA i oligonukleotydo-we wykorzystywane do diagnostyki drobnoustrojów (Microbial Diagnostic Microarrays MDM) (7). Ak-tualnie okrelony zosta³ pe³ny genom B. abortus, B. ca-nis, B. melitensis, B. ovis, B. suis, w tym ostatnim przy-padku biowaru 1 i 2 (2, 4).
Mimo wysokiego stopnia homologii DNA gatun-ków rodzaju Brucella szereg z wymienionych metod umo¿liwia do pewnego stopnia ró¿nicowanie miêdzy tradycyjnie ustanowionymi gatunkami Brucella i nie-którymi ich biowarami (3). Szczególn¹ wartoæ ma w tym wzglêdzie nowa metoda multiplex PCR (15). Opisano te¿ mo¿liwoci odró¿niania gatunków
Bru-Medycyna Wet. 2010, 66 (11) 730
cella, w których wykorzystuje siê pojedynczy polimor-fizm nukleotydów (Single Nucleotide Polymorphism SNP) lub PCR w czasie rzeczywistym (PT-PCR) (9, 13). S¹ to szybkie i wiarygodne testy, lecz mog¹ byæ wykonywane jedynie przez odpowiednio wykwalifi-kowany personel, w nowoczenie wyposa¿onych la-boratoriach.
Porednie metody diagnostyki laboratoryjnej Najszersze zastosowanie praktyczne w wykrywaniu u wiñ infekcji wywo³anej przez B. suis maj¹, zalicza-ne do metod porednich, metody serologiczzalicza-ne, cho-cia¿ bardziej wiarygodna jest bezporednia identyfi-kacja B. suis, o której by³a mowa uprzednio. Fa³szy-wie dodatnie wyniki badañ serologicznych zwi¹zane s¹ z mo¿liwoci¹ wystêpowania w surowicy pochod-nych odpornoci wrodzonej (innate immunity), tzw. przeciwcia³ fizjologicznych, nie bêd¹cych efektem dzia³ania antygenów B. suis, lecz swoicie siê z nimi ³¹cz¹cych. Dotyczy to przeciwcia³ izotypu IgM. Oprócz tego przyczyn¹ fa³szywie dodatnich odczynów sero-logicznych jest bardzo podobna swoistoæ antygeno-wa lipopolisacharydu (LPS) B. suis, g³ównego czyn-nika w wyzwalaniu przeciwcia³ o znaczeniu diagnos-tycznym, z lipopolisacharydowymi antygenami Yersi-nia enterocolitica 0:9, Francisella tularensis, Salmo-nella Urbana oraz niektórych innych bakterii Gram--ujemnych. Nieswoistoci¹ t¹ charakteryzuje siê w szcze-gólnie znacz¹cym stopniu powszechnie do niedawna u¿ywany test aglutynacji probówkowej (2, 10, 11).
W diagnostyce serologicznej brucelozy wiñ odczy-nem wi¹zania dope³niacza (OWD) wystêpuje inna nie-dogodnoæ ni¿ wy¿ej wymienione odczyny krzy¿owe. Polega ona na obni¿aniu czu³oci tej metody i w efek-cie na wyniku fa³szywie ujemnym w zwi¹zku z w³a-ciwoci¹ dope³niacza surowicy wini, zwiêkszaj¹c¹ aktywnoæ prokomplementarn¹ dope³niacza winki morskiej. W konsekwencji istnieje niebezpieczeñstwo nie wykrycia wiñ, które faktycznie zaka¿one s¹ B. suis (2).
W wyniku mo¿liwoci wystêpowania fa³szywie do-datnich i fa³szywie ujemnych wyników badañ serolo-gicznych zastrzega siê (1), ¿e nie mog¹ one stanowiæ wystarczaj¹cej podstawy ani do potwierdzenia, ani do wykluczenia infekcji B. suis u indywidualnego zwie-rzêcia. Odpowiednie rozpoznanie przy ich u¿yciu mo¿e dopiero byæ sformu³owane po ocenie wysokoci mian swoistych przeciwcia³ wszystkich osobników danego stada, w wyniku co najmniej jego dwóch kolejnych badañ w odstêpie kilku tygodni. Dodatkowo rekomen-duje siê u¿ycie dwóch ró¿nych serologicznych testów u tego samego zwierzêcia, które okrelono jako do-datnie, je¿eli co najmniej jedno badanie da³o wynik pozytywny, a drugie negatywny. Finalna klasyfikacja zwierzêcia jako pozytywnego wymaga, by co najmniej dwukrotne badanie da³o wynik dodatni (1, 2).
Czu³oæ i swoistoæ poredniej próby immunoen-zymatycznej (indirect ELISA iELISA) i
kompeten-cyjnej próby immunoenzymatycznej (competitive ELISA cELISA), jak te¿ próby fluorescencyjnej polaryzacji (Fluorescencje Polarisation Assay FPA) s¹ zbli¿one. Obecnie dwie pierwsze zalecane s¹ (1) do stosowania w stadach podejrzanych o zaka¿enie lub w celu jego wykluczenia, zw³aszcza w miêdzynaro-dowym obrocie winiami lub w zwi¹zku z importem nasienia. Natomiast FPA i testy ze zbuforowanym an-tygenem Brucella (do których zalicza siê odczyn kwa-nej aglutynacji p³ytowej OKAP), jak te¿ odczyn z ró-¿em bengalskim (rose bengal test RBT) okrelane s¹ jako testy alternatywne do badañ przegl¹dowych lub przy remoncie stada (1, 2), w grupie wiñ, które maj¹ byæ do niego wprowadzone.
RBT i OWD do u¿ytku u wiñ zosta³y wystandary-zowane wobec Miêdzynarodowego Standardu OIE (OIEISS). Dotychczas nie nast¹pi³o to w odniesieniu do iELISA i cELISA oraz FPA dla surowic wiñ z po-wodu nie ukoñczenia prac zmierzaj¹cych do uzys-kania surowicy standardowej spe³niaj¹cej kryteria walidacji zalecane przez Manual OIE (1). Krajowe laboratoria referencyjne do spraw brucelozy pañstw cz³onkowskich OIE standard ten otrzymaj¹ w celu miê-dzynarodowej harmonizacji u siebie wykonywanych badañ serologicznych. Niektóre kraje postuluj¹, by winie sprowadzane z zagranicy mia³y w odczynach zlepnych miana anty-B. suis < 30 jednostek narodowych w 1 ml surowicy, a w OWD < 20 miêdzy-narodowych jednostek (International CF Test Units ICFTU).
Szczególne znaczenie w profilaktyce brucelozy wiñ ma wybór knurów do produkcji nasienia wolnych od infekcji wywo³anej przez B. suis lub inne gatunki Bru-cella, w akredytowanych do tego celu orodkach oraz obowi¹zkowe, rutynowe, kolejne badania w czasie ich pobytu w tych stacjach wykluczaj¹ce tak¹ infekcjê. W tym celu stosowane s¹ testy serologiczne, zw³asz-cza poredni test ELISA. Ze wzglêdu na wczeniej omówione reakcje krzy¿owe wynik dodatni musi byæ jednak potwierdzony innymi testami.
Skórna próba alergiczna
Najczêciej stosowan¹ do potwierdzania wyników badañ serologicznych metod¹ jest skórna próba aler-giczna z brucelin¹ jako alergenem. Jest nim wyci¹g z B. melitensis szczepu B115, nie zawieraj¹cy daj¹ce-go odczyny krzy¿owe LPS. Próba ta stosowana jest g³ównie w diagnostyce brucelozy byd³a. Okaza³a siê jednak równie¿ przydatna w przypadku brucelozy wiñ do potwierdzenia wyniku dodatniego badania sero-logicznego.
Dodaæ nale¿y, ¿e skórna próba alergiczna wykrywa dodatkowo jedynie infekcjê wywo³an¹ przez Ochro-bacterium intermedium. Jednak¿e gatunek ten bardzo rzadko wystêpuje w organizmie wini, co nie przeszka-dza w uznaniu testu skórnego za wysoce specyficzny wy³¹cznie dla gatunków Brucella. Oprócz tego w przy-padku alergicznego testu skórnego chodzi o odpornoæ
Medycyna Wet. 2010, 66 (11) 731
komórkow¹, a nie o krzy¿owo reaguj¹ce przeciwcia³a surowicy w testach serologicznych, stanowi¹ce ele-ment odpornoci humoralnej. Cechy te predysponuj¹ test skórny jako rozstrzygaj¹cy, czy wynik dodatni badania serologicznego jest efektem zaka¿enia przez B. suis, czy te¿ zosta³ wywo³any przez inny gatunek bakterii, o podobnym pod wzglêdem swoistoci anty-genie lipopolisacharydowym.
Korzystna sytuacja epizootiologiczna w UE Z dostêpnych danych obejmuj¹cych okres do koñca 2009 r. wynika, ¿e w ¿adnym znajduj¹cym siê w po-mieszczeniach zamkniêtych stadzie wiñ krajów cz³on-kowskich UE nie wystêpuje aktualnie infekcja wywo-³ana przez B. suis. wiadczy to, ¿e udaje siê skutecz-nie zapobiegaæ transmisji tej choroby, mimo jej wy-stêpowania na innych obszarach kuli ziemskiej, jak te¿ zagro¿eñ ze strony rodzimego rezerwuaru B. suis u dzi-ków i zajêcy (5, 6, 16). Dowodzi to, ¿e obowi¹zuj¹ce przepisy weterynaryjne, tak UE, jak te¿ krajowe oraz ich implementacja w praktyce s¹ wystarczaj¹ce do utrzymania korzystnej w tym zakresie sytuacji epizoo-tiologicznej.
Pimiennictwo
1.Anon.: OIE, World Organization for Animal Health. Manual of diagnostic tests and vaccines for Terrestrial Animals. 6th Edition. OIE, Paris, France
2008.
2.Anon.: Porcine brucellosis (Brucella suis). Scientific Opinion of the Panel on Animal Health and Welfare. The EFSA Journal 2009, 1144, 1-112. 3.Bricker B. J.: PCR as a diagnostic tool for brucellosis. Vet. Microbiol. 2002,
90, 435-446.
4.Chain P. S. G., Comerci D. J., Tolmasky M. E., Larimer F. W., Malftti S. A., Vergez L. M., Aguero F., Land M. L., Ugalde R. A., Garcia E.: Whole-genome analyses of speciation events in pathogenic Brucelllae. Infect. Immun. 2005, 73, 8353-8361.
5.Cvetnic Z., Toncic J., Spicic S., Lojkic M., Terzic S., Jemersi L., Humski A., Curic S., Mitak M., Habrun B., Brstilo M., Ocepek M., Krt B.: Brucellosis in wild boar (Sus scrofa) in the Republic of Croatia. Veterinární Medicína 2004, 49, 115-122.
6.Dedek J.: Untersuchungen zur epizootologischen Bedeutung der Hasen-brucellose. Humboldt-Universität zu Berlin 1997.
7.Duggan D. J., Bittner M., Chen Y., Meltzer P., Trent J. M.: Expression profi-ling using cDNA microarrays. Nature Genetics 1999, 21, 10-14.
8.Foster G., Osterman B. S., Godfroid J., Jacques I., Cloeckaert A.: Brucella ceti sp. nov. and Brucella pinnipedialis sp. nov. for Brucella strains with cetaceans and seals as their preferred hoss. International J. System. Evolu-tion. Microbiol. 2007, 57, 2688-2693.
9.Fretin D., Whatmore A. M., Al Dahouk S., Neuybauer H., Garin-Bastuji B., Albert D., Van Hessche M., Menart M., Godfroid J., Walravens K., Wat-tiau P.: Brucella suis identification and biovar typing by real-time PCR. Vet. Microbiol. 2008, 131, 376-385.
10.Garin Bastuji B., Hars J., Thiébaud M., Artois M.: Brucellosis of domestic pigs. Reemergence of Brucella suis biovar 2 in France. Epidémiol. Santé Anim. 2000, 38, 1-5.
11.Garin-Bastuji B., Zanella G., Cau C., Drapeau A., Antras V., Pozzi N.: Assessment of EIA, RBT and FPA for the diagnosis of Brucella infection in domestic pigs. Brucellosis 2008 International Research Conference (inclu-ding the 61th Brucellosis Research Conference), London 10-13 September
2008.
12.Godfroid J., Käsbohrer A.: Brucellosis in the European Union and Norway at the turn of the twenty-first century. Vet. Microbiol. 2002, 90, 135-145. 13.Gopaul K. K., Koylass M. S., Smith C. J., Whatmore A. M.: Rapid
identifica-tion of Brucella isolates to the species level by real time PCR based single nucleotide polymorphism (SNP) analysis. BMC Microbiology 2008, 8, 86. 14.Kattar M. M., Jaafar R. F., Araj G. F., Le Flèche P., Matar G. M., Abi
Rached R., Khalife S., Vergnaud G.: Evaluation of a multilocus variable--number tandem-repeat analysis scheme for typing human Brucella isolates in a region of brucellosis endemicity. J. Clin. Microbiol. 2008, 46, 3935--3940.
15.López-Goñi I., García-Yoldi D., Marín C. M., de Miguel M. J., Muñoz P. M., Blasco J. M., Jacques I., Grayon M., Cloeckaert A., Ferreira A. C., Car-doso R., Corrêa de Sá M. I., Walravens K., Albert D., Garin-Bastuji B.: Evaluation of a multiplex PCR assay (Bruce-ladder) for molecular typing of all Brucella species and of the vaccine strains. J. Clin. Microbiol. 2008, 46, 3484-3487.
16.Szulowski K., Iwaniak W., Pilaszek J., Murat J.: Wild boars and hares as reservoirs of Brucela suis biovar 2 and in Poland. Brucellosis 2008 Inter-national Research Conference (including the 61th Brucellosis Research
Con-ference), London 10-13 September 2008.
17.Szulowski K., Pilaszek J., Iwaniak W.: Bruceloza wiñ. Medycyna Wet. 2003, 59, 283-286.
18.Truszczyñski M., Wijaszka T.: Monitoring i nadzór oraz inne okrelenia sto-sowane w epidemiologii weterynaryjnej. Medycyna Wet. 2007, 63, 487-488. Adres autora: prof. dr hab. Marian Truszczyñski, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: mtruszcz@piwet.pulawy.pl
