Artyku³ przegl¹dowy Review
Dermatofiloza jest zaka¿eniem naskórka. Rozprze-strzeniona jest na ca³ym wiecie, w tym w Europie, w: Polsce (15-18), S³owenii (7), Anglii (4), Izraelu (20, 21), ale najczêciej w krajach subtropikalnych b¹d tropikalnych, a zw³aszcza w Afryce, w: Zairze (5), Egipcie (1), Etiopii (19), Tanzanii (9), Zimbabwe (2), Iranie (13), Turcji (14) oraz Australii (11) i USA (18). Niekiedy jest b³êdnie klasyfikowana jako zapalenie grzybicze skóry (6). Typowe zmiany cechuj¹ siê zapa-leniem wysiêkowym skóry oraz tworzeniem strupów. Choroba wywo³ywana jest przez promieniowiec Der-matophilus congolensis. Sporód zwierz¹t gospodar-skich gatunkami najczêciej ulegaj¹cymi zaka¿eniu s¹: byd³o, kozy i konie rzadziej owce, winie, a sporód zwierz¹t domowych psy i koty. U byd³a i kóz choroba nazywana jest powszechnie streptotrichoz¹ skóry, cho-rob¹ truskawkow¹ lub rain scald (16). U koni nazywa-na jest grud¹, za u owiec nosi onazywa-na nazywa-nazwê guzkowa-toæ we³ny (lumpy wool), gdy¿ zaatakowane s¹ oko-lice cia³a poroniête we³n¹. U wielb³¹dów zaka¿enia tym drobnoustrojem mog¹ byæ zwi¹zane z susz¹ oraz niedo¿ywieniem. Znane s¹ równie¿ gatunki bytuj¹ce na skórze gadów: D. chelonae izolowany ze zmian skórnych ¿ó³wi i wê¿y oraz D. crocodyli wystêpuj¹cy
g³ównie u krokodyli (10). Nieliczne przypadki choro-by opisane u ludzi s¹ zazwyczaj nastêpstwem ich kon-taktu z chorymi zwierzêtami (3).
Etiologia, rozprzestrzenianie, epidemiologia Rodzaj Dermatophilus congolensis nale¿y do Gram--dodatnich, kwasoopornych, tlenowych lub wzglêdnie beztlenowych pa³eczek, zaliczonych obecnie do rzê-du promieniowców (actinomycetales). W zale¿noci od warunków hodowli, drobnoustrój mo¿e wystêwaæ w dwóch charakterystycznych formach. Na po-¿ywkach sta³ych ronie w postaci szaro-¿ó³tych kolo-nii otoczonych stref¹ hemolizy, za na pod³o¿ach p³yn-nych wytwarza ruchliwe spory (motile zoospores). Podstawowym elementem s¹ d³ugie, nitkowate twory, które maj¹ rednicê 1-5 µm i s¹ zbudowane z rozga³ê-ziaj¹cych siê rzêdów komórek. Mog¹ one ulegaæ po-dzia³owi wzd³u¿ i w poprzek, wytwarzaj¹c w ten spo-sób od dwóch do omiu ziarniakowatych komórek. Komórki ziarniakowate (coccoides) dojrzewaj¹, prze-kszta³caj¹c siê w urzêsione, jajowatego kszta³tu zoo-spory o rednicy 0,6-1 µm.
rodowisko naturalnego bytowania Dermatophilus congolensis pozostaje ci¹gle nieznane. Próby
izolo-Dermatofiloza zwierz¹t etiopatogeneza i terapia
BOGDAN F. KANIA, MA£GORZATA JUNIAKPracownia Fizjofarmakologii Dowiadczalnej i Klinicznej Katedry Nauk Fizjologicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa
Kania B. F., Juniak M.
Animal dermatophilosis etiopathogenesis and therapy
Summary
Dermatophilosis in an animal skin disease, which is an exudative, acute or chronic epidermitis with scab formation. It is caused by an aerobic bacterium called Dermatophilus congolensis, a Gram-positive actinomycete. Numerous cases of dermatophilosis were reported primarily in countries with a warm and humid climate: Zimbabwe, Ghana, Tunisian, Ethiopia, Tanzania, Egypt, Zaire, Israel, New Zeland, Turkey, Iran, Australia as well as in Poland, Slovenia, Ireland, Iceland, Italy, Canada and the USA. The most susceptible animals include cattle, ewes, sheep, goats, horses, pigs, dogs, cats, camels, buffaloes, donkeys and other wild animals. Occasionally the disease affects people. Some strains have also been observed to attack reptiles (D. chelonae and D. crocodyli). In mammals the disease tends to occur seasonally in the moist season. Moisture favors the mobility of zoospores and their morphological transformation to vegetative forms (filaments). These forms penetrate into deeper strata of epidermis, where they create a ramate structure resembling mycelium. The vectors of the germ are blood-eating insects and rodent worms as well as animals which are its asymptomatic carriers. The diagnosis consists in identifying characteristic skin changes and confirming the presence of the germ through microbiological examination. Preventive measures include above all the reduction of moisture in the environment of animals and the use of insecticides. The recovery from acute dermatophilosis is usually spontaneous. Chronic cases require the use of locally acting drugs and antibiotics.
Medycyna Wet. 2010, 66 (9) 605
wania go z próbek ziemi zakoñczy³y siê niepowodze-niem, choæ wydaje siê prawdopodobnym, ¿e w ziemi przebywa on jako saprofit (10). Izolowano go jedynie z pow³ok skórnych ró¿nych zwierz¹t, a cile ze stra-tum germinativum naskórka. Za g³ówny rezerwuar zarazka uwa¿a siê zwierzêta zaka¿one chronicznie, któ-re nie wykazuj¹ objawów choroby. Oportunistyczny charakter mikroorganizmu sprawia, ¿e choroba roz-wija siê wówczas, gdy odpornoæ organizmu ogólna b¹d skóry ulegaj¹ os³abieniu.
Dermatofiloza ssaków wydaje siê mieæ charakter sezonowy, zw³aszcza w krajach tropikalnych, gdzie w porze deszczowej stwierdza siê wyrany wzrost za-chorowañ. D³ugo trwaj¹ce opady, wysoka wilgotnoæ i temperatura powietrza oraz inwazje ró¿nych ekto-paso¿ytów powoduj¹cych uszkodzenia skóry usposa-biaj¹ do wyst¹pienia dermatofilozy. Mikroorganizmy mog¹ przebywaæ w postaci utajonej w naskórku do czasu zaistnienia warunków sprzyjaj¹cych namna¿a-niu siê. Wilgoæ stanowi wa¿ny czynnik rozwoju ogni-ska zaka¿enia, u³atwia bowiem uwalnianie siê zoospor z obszarów pierwotnych uszkodzeñ skóry oraz sprzy-ja ich przenikaniu do dalszych odcinków naskórka. Oprócz warunków klimatycznych, czynnikami usposa-biaj¹cymi do wyst¹pienia i rozwoju choroby s¹ uszko-dzenia skóry wywo³ane przez ektopaso¿yty, zw³asz-cza b¹ki i kleszcze, czy k¹piele i strzy¿enie. ród³em zaka¿enia mog¹ byæ wprowadzane do stada zwierzêta nieznanego pochodzenia.
Patogeneza
Infekcja rozwija siê wówczas, gdy zoospory dotr¹ do miejsc, w których bariery ochronne skóry s¹ uszko-dzone lub niewydolne. W takich sytuacjach zwiêkszo-na iloæ wydalanego przez skórê CO2 powoduje do-datni¹ chemotaksjê zoospor i sprzyja ich przekszta³-caniu siê w formy wegetatywne. Powsta³e twory nit-kowate penetruj¹ pomiêdzy warstwê ziarnist¹ a rogo-w¹ naskórka, gdzie s¹ w znacznym stopniu chronione przed konkurencyjnym dzia³aniem bakterii i inhibito-ra wytwarzanego przez neutrofile.
Obraz choroby
Dermatofiloza wystêpuje u zwierz¹t w ró¿nym wie-ku, ale najczêciej u osobników m³odych, zw³aszcza u zwierz¹t nara¿onych na d³ugotrwa³¹ wilgoæ oraz u osobników o obni¿onej odpornoci. Ekspansja razka wywo³uje zarówno ostre, miejscowe reakcje za-palne, jak i ogólne os³abienie odpornoci. W wiêkszo-ci przypadków zaka¿eñ ostrych choroba trwa 2-3 ty-godnie, a zmiany patologiczne goj¹ siê spontanicznie pod warunkiem, ¿e nie dosz³o do uszkodzeñ warstwy wytwórczej naskórka. W przebiegu przewlek³ym naj-czêciej dochodzi do wtórnego zaka¿enia mieszków w³osowych oraz zmacerowania skóry, co objawia siê rozleg³ymi strupami (ryc. 1). Objawem towarzysz¹-cym chorobie jest uporczywy wi¹d. Zwierzêta do-tkniête ciê¿kimi postaciami choroby trac¹ kondycjê,
staj¹ siê apatyczne i bardziej podatne na inne zaka¿e-nia; poruszanie siê i pobieranie pokarmu s¹ utrudnio-ne, jeli koñczyny i wargi s¹ silnie zaatakowane. Ta-kie zwierzêta czêsto Ta-kierowane s¹ na ubój z koniecz-noci, jako nie rokuj¹ce wyleczeñ. U ciel¹t i jagni¹t mo¿e dochodziæ do wtórnych zaka¿eñ bakteryjnych, co mo¿e byæ przyczyn¹ padniêæ. G³ówne straty eko-nomiczne powodowane s¹ ciê¿kim przebiegiem cho-roby, prowadz¹cym do obni¿enia mlecznoci, uszko-dzenia skóry u byd³a, wypadania we³ny u owiec, zapa-lenia miazgi rozrodczej kopyta i utraty zdolnoci do biegania u koni.
Zmiany patologiczne
Wystêpowanie rozleg³ych zmian skórnych u byd³a, owiec i koni koreluje zazwyczaj z czynnikami u³atwia-j¹cymi zaka¿enie, które powoduj¹ os³abienie natural-nej opornoci skóry. Zmiany u byd³a mog¹ przybieraæ trzy formy:
zmiany pêdzelkowe, stromo u³o¿one wi¹zki w³o-sów zlepione wysiêkiem; le¿¹ca pod nimi skóra wy-kazuje ograniczony rumieñ pokryty bursztynowo-¿ó³-tym wysiêkiem,
zmiany zlewaj¹ce siê, wykwity skórne pokryte wysychaj¹cym wysiêkiem, który w po³¹czeniu ze z³uszczonym naskórkiem, w³osami i zanieczyszcze-niami zasycha w szaro-¿ó³te, suche, do 4 mm grube strupy,
zmiany brodawkopodobne (wart-like), polegaj¹-ce na tworzeniu siê wynios³oci skórnych o rednicy 0,5-2 cm, w wyniku gromadzenia siê rogowaciej¹ce-go materia³u skórnerogowaciej¹ce-go; kêpki w³osów nad zmianami s¹ charakterystycznie uniesione.
Zmiany te zlokalizowane s¹ zazwyczaj wokó³ g³o-wy, w pobli¿u warg, na k³êbie i karku, bardzo czêsto te¿ na uszach, wokó³ oczu i na cianie klatki piersio-wej (ryc. 2).
U byd³a stoj¹cego przez d³ugi czas w zalegaj¹cej, wilgotnej ció³ce czy b³ocie rozwijaj¹ siê zmiany cho-robowe w okolicach fa³dów skórnych zginaczy po-wierzchownych stawów. U krów mlecznych na wy-mieniu mog¹ wystêpowaæ zmiany grudkowate skoru-piej¹ce (popular crusted). Zmiany zwi¹zane z inwazj¹ krwiopijnych owadów (wektor mechaniczny) tworz¹ siê najczêciej na grzbiecie, a zmiany spowodowane
Ryc. 1. Obraz zmian skór-nych u konia w przebiegu dermatofilozy. Widoczne strupy zbudowane z naskór-ka i zlepionej wysiêkiem sierci oraz wy³ysienia po wypadaniu w³osa z chorobo-wo zmienionych okolic skó-ry (http://imagebank.ipc-media.com/imageBank/atk/ EF9DB43-f. jpg)
przez kleszcze pojawiaj¹ siê g³ównie w okolicy g³o-wy, uszu, do³u pachowego, fa³du kolanowego i na mosznie.
U owiec zaka¿enia przewlek³e powoduj¹ guzkowa-toæ we³ny (lumpy wool), powodowan¹ obecnoci¹ strupów i materia³u wysiêkowego sklejaj¹cego kêpki runa na kszta³t piramid (ryc. 3). Strupy powstaj¹ g³ów-nie na grzbiecie i utrudniaj¹ strzy¿eg³ów-nie owiec. Roz-leg³e zmiany powoduj¹ ca³kowite zniszczenie runa we³ny. Wystêpowanie na pastwisku suchych, kolcza-stych rolin mo¿e przyczyniaæ siê do uszkodzeñ skóry okolic warg, g³owy i koñczyn i predysponowaæ do wy-st¹pienia zaka¿enia.
Dermatofilozê koni przyjê³o siê nazywaæ truskaw-kow¹ zgnilizn¹ kopyta (strawberry footrot), gdy¿ naj-czêciej infekcja obejmuje skórê koronki kopyta do stawu pêcinowego (ryc. 4). Ta postaæ choroby jest spo-tykana zw³aszcza u koni utrzymywanych na zawilgo-conej, przesi¹kniêtej odchodami ció³ce. Do uszkodzeñ okrywy w³osowej u koni dochodzi najczêciej w toku d³ugo trwaj¹cej zimy, a objawy s¹ podobne do tych u byd³a. Sieræ ulega zmatowieniu, tworz¹ siê zmiany pêdzelkowate usposabiaj¹ce do formowania siê krost lub strupów, z obecnoci¹ ropy koloru ¿ó³tozielonego. W okresie letnim choroba ma ³agodniejszy przebieg. Z regu³y tworz¹ siê jedynie niewielkie (pojedyncze) pêdzelki powsta³e ze zlepionej wysiêkiem sierci. Utrzymywanie koni w zawilgoconych boksach, zagro-dach czy stajniach sprzyja zaka¿eniom, zw³aszcza w okolicy koñczyn, warg i nozdrzy. Do uogólnionych infekcji predysponuje utrzymuj¹ca siê przez d³ugi czas wilgotna pogoda. Wybuchy epidemii zdarzaj¹ siê w gos-podarstwach, w których ju¿ wczeniej mia³y miejsce zachorowania koni.
Diagnostyka
Rozpoznanie wstêpne zale¿y w du¿ym stopniu od pojawienia siê zmian u chorych klinicznie zwierz¹t
oraz wykryciu obecnoci Dermatophilus congolensis w rozmazach. Materia³em do badañ s¹ fragmenty stru-pów, pobierane na granicy zmian skórnych. wie¿e strupy rozdrabnia siê na szkie³ku podstawowym ste-rylnym skalpelem z dodatkiem kilku kropli roztworu fizjologicznego. Szkie³ko osusza siê suchym powiet-rzem i barwi barwnikiem Giemsy, metod¹ May-Ryc. 2. Zmiany skórne u byd³a w przebiegu dermatofilozy
(http://images.google.pl/imgres?imgrul=http:/www.magwet. pl)
Ryc. 3. Obraz lumpy wool u owcy zaka¿onej przez Dermato-philus congolensis. Okolica g³owy pokryta bry³ami utworzo-nymi z we³ny zlepionej wysiêkiem (http://veterinaryrecord. bvapublications.com)
Ryc. 4. Strawberry footrot u konia. Widoczne strupiej¹ce zmiany w okolicy stawu pêcinowego (http://www.ecvd.org/ downloads/Pictures2.jpg)
Medycyna Wet. 2010, 66 (9) 607
-Grünwalda lub Diff;Quick (16). W obrazie mikrosko-powym stwierdza siê (s¹ widoczne) Gram-dodatnie ziarniaki u³o¿one w 2-8 równoleg³ych rzêdów (ryc. 5). Ostateczne rozpoznanie opiera siê na hodowli i iden-tyfikacji zarazka. Poniewa¿ hodowla przy bakteryjnym zanieczyszczeniu badanego materia³u jest trudna, do agaru z krwi¹ bydlêc¹ dodaje siê polimyksynê B, a in-kubacjê prowadzi siê w temp. 36°C w atmosferze 5% CO2. Po 48 h inkubacji obserwuje siê wzrost w posta-ci szaro-¿ó³tawych kolonii otoczonych stref¹ hemoli-zy alfa (ryc. 6). Z regu³y nie wykonuje siê antybiogra-mu, gdy¿ wiadomo, ¿e drobnoustrój jest wra¿liwy na penicylinê. Identyfikacjê zarazka przeprowadza siê na podstawie cech morfologicznych i w³asnoci bioche-micznych.
Diagnostyka ró¿nicowa ma na celu wykluczenie in-nych chorób skórin-nych wystêpuj¹cych u wiêkszoci zwierz¹t: grzybicy, choroby brodawkowej i guzowa-toci skóry u byd³a, egzemy, wrzodziej¹cego zapale-nia skóry u owiec, egzemy letniej oraz chorób zgorze-linowych o pod³o¿u immunologicznym u koni (np. pêcherzycy liciastej pemfigoid) (6).
Leczenie i zwalczanie choroby
Zwierzêta zaka¿one zazwyczaj zdrowiej¹ szybko i spontanicznie. Leczenie jest wskazane g³ównie u zwierz¹t przeznaczonych do spo¿ycia lub produku-j¹cych ¿ywnoæ. Terapiê zaleca siê równie¿ u koni, poniewa¿ zmiany chorobowe utrudniaj¹ u¿ytkowanie zwierz¹t, s¹ bolesne i nieestetyczne. Dermatophilus congolensis jest wra¿liwy na szeroki zakres rodków przeciwbakteryjnych: erytromycynê, spiramycynê, penicylinê G, ampicylinê, tetracykliny i nowobiocy-nê. Zaka¿enia przewlek³e mog¹ byæ zazwyczaj szyb-ko i skutecznie leczone jedn¹ iniekcj¹ domiêniow¹ (i.m.) prokainowej penicyliny (21,000 I.U./kg1 m.c.)
ze streptomycyn¹ (22 mg/kg1 m.c.). Jeli ta nie jest
skuteczna, nale¿a³oby ten zespó³ antybiotyków stoso-waæ przez 5 kolejnych dni albo mo¿na je zast¹piæ jed-norazow¹ iniekcj¹ oksytetracykliny (OTC) o
przed³u-¿onym dzia³aniu w dawce wynosz¹cej 20 mg/kg1 m.c.
(6, 14).
Zmiany chorobowe u koni powinny byæ delikatnie rozmiêkczane i usuwane. Usuniêcie ow³osienia z tkniêtych chorob¹ miejsc przyspiesza osuszanie, a do-stêp powietrza ich gojenie. Jako leczenie wspoma-gaj¹ce skuteczne jest stosowanie miejscowe szampo-nów przeciwbakteryjnych. Zaleca siê chlorheksydynê oraz nadtlenek benzoilu. W leczeniu przyczynowym stosuje siê równie¿ sulfonamidy potencjalizowane trimetorpimem. U krów i kóz mlecznych jako eko-nomicznie uzasadnione przeciwbakteryjne leczenie wspomagaj¹ce zaleca siê stosowanie miejscowe poli-siarczku wapnia zwanego ciecz¹ kalifornijsk¹. W przy-padku wykazywania przez zwierzê objawów ogólnych, takich jak gor¹czka, utrata ³aknienia czy bolesnoæ zaleca siê stosowanie leków przeciwgor¹czkowych i przeciwbólowych. Do zwalczania insektów gryz¹-cych czêsto stosuje siê zewnêtrznie insektycydy, by zmniejszyæ mechaniczn¹ transmisjê zarazków (7).
Najwa¿niejsze jest jednak podjêcie dzia³añ prowa-dz¹cych do wyeliminowania czynników predysponu-j¹cych do wyst¹pienia choroby. Chodzi przede wszyst-kim o zapewnienie zwierzêtom suchego schronienia w czasie deszczu, mo¿liwoci wyschniêcia, regularne usuwanie ció³ki i utrzymywanie nale¿ytej wilgotno-ci w budynkach inwentarskich (16, 20). Wprowadze-nie nowych osobników do stada powinno byæ poprze-dzone odpowiednio d³ug¹ kwarantann¹ po³¹czon¹ z obserwacj¹. By przerwaæ cykl infekcyjny, stosuje siê izolacjê kliniczn¹ chorych zwierz¹t, ewentualne eli-minowanie zwierz¹t zaka¿onych (ubój z konieczno-ci) oraz niszczenie ektopaso¿ytów.
Ryc. 6. Wzrost Dermatophilus congolensis na agarze z krwi¹. Widoczna w¹ska strefa hemolizy alfa (http://www.microbio- logyatlas.kvl.dk/biologi/images/bacteriologi/dermatophilus-congolensisgen.jpg)
Ryc. 5. Filamenty widoczne w mikroskopie wietlnym. Bar-wienie metod¹ Giemsy (http://bricker.tcnj.edu/micro/le11/ sdermatophilus.gif)
Podsumowanie
Dermatofiloza u zwierz¹t stanowi zarówno problem natury ekonomicznej, jak i estetycznej. Konsekwen-cj¹ zaka¿enia jest zmniejszenie odpornoci i wiêksza podatnoæ na wtórne infekcje. Dla hodowców najwiêk-szym problemem jest spadek wydajnoci przyczynia-j¹cy siê do strat finansowych. U koni wycigowych i sportowych dochodziæ mo¿e do obni¿enia kondycji, co rzutuje negatywnie na ich u¿ytkowanie.
Leczenie farmakologiczne nie stanowi problemu. Na rynku jest wiele skutecznych preparatów, jednak, jak w przypadku ka¿dej choroby, nale¿y zwróciæ uwagê przede wszystkim na prewencjê. Dba³oæ o warunki zoohigieniczne i dobrostan, regularne zwalczanie in-sektów i innych paso¿ytów skóry to proste dzia³ania chroni¹ce nie tylko przed dermatofiloz¹, ale równie¿ przed wieloma innymi czynnikami etiologicznymi chorób zwierz¹t.
Pimiennictwo
1.Awad W. S., Nadra-Elwgoud M. I., Abdou and El-Sayed A. A.: Diagnosis and treatment of bovine, ovine and equine dermatophilosis. J. Appl. Sci. Res. 2008, 4, 367-374.
2.Chatibobo P., Kusina N. T., Hamudikuwanda H., Nyoni O.: A monitoring study on the prevalence of dermatophilosis and parafilariosis in cattle in small-holder semi-araid farming area in Zimbabwe. Trop. Anim. Health Prod. 2004, 36, 207-215.
3.Harman M., Sekin S., Akdeniz A.: Human dermatophilosis mimicking ring-worm. Br. J. Dermatol. 2001, 145, 170-171.
4.Hill A. L., Tippett C. E., Smith S. J., Pippard C. J.: The suitability of Aloe vera products for the treatment of distal limb dermatophilosis in horses. Int. J. Aromatherapy 2005, 15, 169-176.
5.Kania B. F., Tshimpata L.: Antybiotyki w leczeniu streptotrichozy skóry u byd³a w Zairze. Medycyna Wet. 1997, 43, 284-285.
6.Khan C. M., Line S.: Dermatophilosis (cutaneous streptotrichosis, lumpy wool, strawberry footrot), [w:] The Veterinary Manual. 9th Ed. Marck&co. Inc.
Whitehouse Station, N.Y., USA 2005, 690-692, 2007.
7.Kotnik T.: Dermatophytoses in domestic animals and their zoonotic poten-tial. Slov. Vet. Res. 2007, 44, 63-73.
8.Loria G. R., La Barbera E., Monteverde V., Spaqragano O. A., Caracappa S.: Dermatophilosis in goats in Sicily. Vet. Rec. 156, 4, 120-121.
9.Malicki K., Binek M. i wsp.: Zarys klinicznej bakteriologii weterynaryjnej. Wyd. SGGW, Warszawa 2004, s. 345.
10.Masters A. M., Ellis T. M., Grein S. B.: Dermatophilus congolensis: stain defferences in expression of phospholipase activities. Vet. Microbiol. 1997, 51, 199-213.
11.Msami H. M., Khaschabi D., Schopf K., Kapaga A. M., Shibahara T.: Dermatophilus congolensis infection in goats in Tanzania. Trop. Anim. Health Prod. 2001, 33, 367-377.
12.Mueller E., Woeckner A.: Dermatophilus congolensis, patogen wywo³uj¹cy grudê u koni. Weterynaria w Praktyce 2009, 6, 68-69.
13.Rad M., Tabar G. R. H., Chavoschi M.: A survey on Dermatophilosis in sheep in the North of Iran. Iranian J. Vet. Res. 2004, 5, 97-101.
14.Sekin S., Elitok O. M., Elitok B., Suay A.: Natural ovine dermatophilosis: clinical aspects and efficacy of Penicillin/Streptomycin treatment. Turk. J. Vet. Anim. Sci. 2002, 26, 1013-1019.
15.S³awuta P., Nicpoñ J., Mróz K., Nicpoñ J. Jr.: Wybrane bakteryjne derma-tozy byd³a. Medycyna Wet. 2006, 62, 149-151.
16.Stec A., Szczepanik M., Go³yñski M., Kurek £., Mochol J., miech A.: Der-matofiloza w hodowli byd³a mlecznego na terenie Lubelszczyzny. Medycyna Wet. 2005, 61, 290-292.
17.Szczepanik M., Go³yñski M., Pomorska D., Wilko³ek P., Taszkun I., Kovalik M.: Dermatophilosis in a horse a case report. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2006, 50, 619-622.
18.Uziêb³o B., Pawliñski J., Nowakowski J.: Dematofiloza owiec w Polsce obserwacje kliniczne i izolacja drobnoustroju. Medycyna Wet. 1986, 42, 11-15.
19.Watson D. R., Walton A. M.: Equine dermatophilosis in southwestern Virginia. Vet. Med. Small Anim. Clin. 1973, 68, 844-846.
20.Woldemeskel M., Taye G.: Prevalence of bovine dermatophilosis in tropical highland region of Ethiopia. Trop. Anim. Health Prod. 2002, 34, 189-194. 21.Yeruham I., Elad D., Perl S.: Dermatophylosis in goats in the Judean
foot-hills. Revue Méd. Vét. 2003, 12, 785-788.
22.Yeruham I., Friedman S., Elad D., Perl S.: Association between milk pro-duction, somatic cell count and bacterial dermatoses in three dairy cattle herds. Australian Vet. J. 2008, 78, 250-253.
Adres do korespondencji: prof. dr hab. Bogdan Feliks Kania, ul. Nowo-ursynowska 159, 02-776 Warszawa; e-mail: bogdan_kania@sggw.pl
