Medycyna Wet. 2008, 64 (4B) 511
Artyku³ przegl¹dowy Review
W latach 60.-70. XX w. w wyniku intensywnych ba-dañ anatomicznych i pionierskich prac eksperymental-nych, g³ównie Ginthera i wsp. (7), w których usuwano ró¿ne fragmenty macicy i jej krezki, udokumentowano, ¿e macica wytwarza substancjê, która wp³ywa na funk-cje jajnika. Wykazano, ¿e substancja ta przenika lokal-nie do cia³ka ¿ó³tego i powoduje luteolizê. Wkrótce luteolizynê zidentyfikowano jak prostaglandynê F2á (20).
Spór o mechanizm przenikania prostaglandyny F2á
(PGF2á) z macicy do jajnika rozstrzygnê³y badania
McCrackena i wsp., w których po wprowadzeniu
radio-aktywnej PGF2á do ¿y³y macicznej owcy wykazywano
jej obecnoæ we krwi zaopatruj¹cej jajnik (20). Przyjê-to, ¿e przenikanie to odbywa siê przez cianki ¿y³y ma-cicznej i têtnicy jajnikowej, przylegaj¹ce do siebie na pewnym odcinku ich przebiegu nazwano je przenika-niem przeciwpr¹dowym (counter current transfer).
Docelowy transfer prostaglandyn (PGs) wytwarzanych w macicy
Pogl¹d upowszechniony szeroko przez McCrackena (20) wzbudza³ w¹tpliwoci ju¿ w latach 80., po publi-kacjach, które wskazywa³y na rolê uk³adu limfatyczne-go w transferze PGF2á z macicy do jajnika u wini (14)
i owcy (17). Pe³ne potwierdzenie tezy o udziale uk³adu limfatycznego w docelowym transferze prostaglandyn z macicy do jajnika przedstawiono dopiero po 2005 r. Obecnie wiadomo, ¿e prostaglandyny E2 i F2á przenika-j¹ do krwi têtnicy jajnikowej, zarówno z naczyñ ¿yl-nych, jak i limfatycznych macicy, ale intensywnoæ trans-feru PGE2 jest 4-5-krotnie wiêksza po jej
wprowadze-niu do naczyñ limfatycznych (24, 29). Zrozumienie prze-biegu transferu prostaglandyn sta³o siê mo¿liwe po opub-likowaniu przez Doboszyñsk¹ i jej wspó³pracowników wyników badañ nad morfologi¹ uk³adu limfatycznego narz¹dów rozrodczych wini, owcy i krowy. Pokazano tam budowê i przebieg naczyñ limfatycznych macicy, jajnika i jajowodu (5, 6, 8). Wykazano, ¿e odmaciczne przedkolektorowe naczynia limfatyczne biegn¹ w me-sometrium w kierunku jajnika, gdzie wspólnie z przed-kolektorowymi naczyniami odjajnikowymi tworz¹ przy-jajnikowy splot limfatyczny (5, 6, 8). U wiñ splot ten, zbudowany z cienkociennych naczyñ limfatycznych, tworzy nape³nion¹ limf¹ poduszkê, która przylega do naczyñ têtniczych zaopatruj¹cych jajnik i jajowód oraz do ciany jajnika. Umo¿liwia to przenikanie PGs z lim-fy do krwi przez cienkie cianki naczyñ. Jednak upo-wszechniona w pimiennictwie naukowym w latach
sie-Lokalnie docelowy i zwrotny transfer
macicznych prostaglandyn F
2á
i E
2
oraz ich rola w regulacji cyklu rujowego
STANIS£AWA STEFAÑCZYK-KRZYMOWSKA, TADEUSZ KRZYMOWSKIZak³ad Lokalnych Regulacji Fizjologicznych Instytutu Rozrodu Zwierz¹t i Badañ ¯ywnoci PAN, ul. Tuwima 10, 10-756 Olsztyn
Stefañczyk-Krzymowska S., Krzymowski T.
Local destination and retrograde transfer of uterine prostaglandins F2á and E2 and their role in the regulation of the estrous cycle
Summary
A new stage in the knowledge of the role of blood and lymphatic vessels of the broad ligament in the regulation of the estrous cycle is presented. Contrary to common opinion, recent studies have shown that the destination transfer of prostaglandins F2á and E2 from the uterus to the ovary, as a result of the local morphological adaptation of mesometrial and mesovarian vasculature, is realized principally by lymph and lymphatic vessels of the broad ligament. The retrograde transfer of both prostaglandins from uterine lymph and venous blood to the uterine arterial blood take place in mesometrium. During the luteal phase of the estrous cycle retrograde transferred PGF2á together with progesterone delivered with blood constricts the mesometrial artery and considerably reduces the uterine blood supply. This temporary local ischemia initiates cyclic reconstruction of the endometrium and changes its secretary function. Retrograde transfer of PGE2 together with estradiol and embryo signals dilates of the mesometrial arterial vessels and increases uterine blood supply. Moreover, retrograde transfer of PGF2á prevents cyclic and early pregnant corpus luteum against luteolysis. This mechanism is especially important in the regulation of the early pregnancy.
Medycyna Wet. 2008, 64 (4B) 512
demdziesi¹tych i póniej-szych koncepcja McCracken o przeciwpr¹dowym prze-nikaniu PGF2á z krwi ¿y³y macicznej do krwi têtnicy jajnikowej, które na krótkim odcinku przebiegaj¹ obok siebie, jest czêsto cytowana, a sam autor nie wniós³ nie-zbêdnej korekty.
Przenikanie PGF2á z ma-cicznej limfy i krwi ¿ylnej do jajnika i jajowodu, które od-bywa siê w oko³ojajnikowym kompleksie naczyniowym krezki jajnika jest w publika-cjach fizjologicznych nazy-wane docelowym transferem prostaglandyn (prostaglan-dins destination transfer). Transferowi temu podlegaj¹ zarówno PGF2á, jak i PGE2, a jego intensywnoæ jest za-le¿na od stadium czynnoci jajnika. Jest interesuj¹ce, ¿e pomimo podobnego profilu wydzielania obu prostaglan-dyn w cyklu rujowym, prze-bieg zmian intensywnoci ich docelowego transferu jest ró¿ny. Podczas gdy transfer PGE2 do jajnika jest bardzo
nasilony w okresie pe³nej czynnoci cia³ka ¿ó³tego, za-równo w cyklu, jak i w ci¹¿y, a zredukowany w okresie oko³oluteolitycznym (Ch³o-pek J. i wspó³pracownicy dane niepublikowane), to
in-tensywnoæ transferu PGF2á jest w 18. dniu ci¹¿y
kilka-krotnie mniejsza ni¿ w 18. dniu cyklu (27).
Zwrotny transfer PGs wytwarzanych w macicy
Wydarzeniem o szczególnym znaczeniu poznawczym by³o odkrycie przez Krzymowskiego i wsp. w 1986 r. zwrotnego transferu prostaglandyn (prostaglandins retrograde transfer) z macicznej krwi ¿ylnej i limfy do krwi têtniczej zaopatruj¹cej macicê (11). W procesie tym znaczna czêæ odp³ywaj¹cych z limf¹ i krwi¹ ¿yln¹ prostaglandyn podlega wychwytowi w krezce macicy i zwrotnemu transferowi z krwi¹ têtnicz¹ do rogu maci-cy. Wykazano, ¿e radioaktywna PGF2á (3H-PGF
2á)
wpro-wadzana w infuzji lub iniekcji pod perimetrium rogów macicy by³a obecna w du¿ym stê¿eniu we krwi têtni-czej pobieranej z têtniczek ³ukowatych, zaopatruj¹cych róg macicy (10, 11). Tak¿e 3H-PGF
2á wprowadzona do
jamy macicy 3H-PGF
2á by³a tam wch³aniana,
stwierdzo-no jej obecstwierdzo-noæ w limfatycznym i ¿ylnym odp³ywie, i podlega³a zwrotnemu transferowi do krwi têtniczej za-opatruj¹cej róg macicy (23, 27). W 10. dniu cyklu
red-nio 35% wprowadzonej do jamy macicy 3H-PGF
2á
pod-lega³o zwrotnemu transferowi (27). Zwrotny transfer PGF2á wystêpowa³ u wiñ w fazie lutealnej cyklu (10, 11, 14, 23, 27) oraz we wczesnej ci¹¿y (15, 27) i w pseu-doci¹¿y wywo³anej domiêniowymi iniekcjami estra-diolu (15). Obni¿enie intensywnoæ transferu u loszek owariektomizowanych wiadczy o roli hormonów jaj-nikowych w tym procesie (25). Ostatnio wykazano, ¿e podobnie zachowuje siê prostaglandyna E2. Po wpro-wadzeniu do naczyñ limfatycznych lub ¿ylnych przeni-ka ona do krwi têtniczej zaopatruj¹cej rogi macicy za-równo w cyklu (Ch³opek J. i wspó³pracownicy dane niepublikowane) jak i w ci¹¿y (24, 29).
Zwrotny transfer PGs umo¿liwia ich lokalne dzia³a-nie regulacyjne na naczynia têtnicze krezki macicy oraz naczynia bezporednio zaopatruj¹ce rogi macicy w krew.
Jak wiadomo, PGF2á ³¹cznie z progesteronem kurczy
naczynia têtnicze i stopniowo ogranicza ukrwienie ma-cicy w fazie lutealnej cyklu rujowego (ryc. 1). Dopro-wadza to do niedotlenienia endometrium i przy braku sygna³u p³odowego do zapocz¹tkowania jego
przebu-Ryc. 1. Schemat ilustruj¹cy hormonaln¹ regulacjê cyklu rujowego (na przyk³adzie wini) i znaczenie w tym procesie zaopatrzenia macicy w krew, regulowanego zwê¿eniem (przez zwrotnie przenoszon¹ PGF2á i progesteron) b¹d rozszerzeniem (przez PGE2 i estradiol)
Medycyna Wet. 2008, 64 (4B) 513
dowy (16-18). Odwrotnie dzia³a PGE2, która ³¹cznie z estradiolem rozszerza naczynia têtnicze a wiêc zwiêksza ukrwienie maci-cy (1) (ryc. 1). Z
dzia³a-niem PGF2á i PGE2 na
czynnoci naczyñ krwio-nonych i ukrwienie ma-cicy zwi¹zana jest ich rola w regulacji ekspresji czyn-nika HIF-1á (Hypoxia In-ducible Faktor-1á), który pojawia siê w tkankach macicy w stanach niedo-krwienia. Dzia³anie obu prostaglandyn na ekspre-sjê HIF-1á jest przeciw-stawne: PGF2á stymuluje
tê ekspresjê, PGE2 ha-muje (4). Wed³ug opubli-kowanej przez Krzymow-skiego i Stefañczyk-Krzy-mowsk¹ teorii regulacji cyklu rujowego u samicy (16, 18), zmiana ukrwie-nia macicy jest podstawo-wym mechanizmem regu-luj¹cym sekrecyjn¹ czyn-noæ macicy i wystêpuj¹-c¹ cyklicznie przebudowê (16, 17).
Ze wzglêdu na z³o¿ony charakter zwrotnego transferu PGs wprowa-dzono nazwê: system zwrotnego transferu pro-staglandyn (prostaglan-dins retograde transfer system). System ten two-rz¹ liczne przystosowania naczyñ krwiononych i limfatycznych (ryc. 2). W krezce macicy, podob-nie jak w krezce jajnika (13, 26, 28) od g³ównych ga³¹zek têtnicy macicznej, wzd³u¿ ich przebiegu,
od-chodz¹ drobne ga³¹zki zaopatruj¹ce grzbietow¹ i brzusz-n¹ warstwê miêniówki. Miêniówka krezki macicy, bê-d¹ca przed³u¿eniem miometrium, jest silnie ukrwiona i zaopatrzona w naczynia limfatyczne. Miêdzy grzbie-tow¹ a brzuszn¹ warstw¹ miêniówki znajduj¹ siê na-czynia krwionone têtnicze i ¿ylne oraz przedkolekto-rowe i kolektoprzedkolekto-rowe naczynia limfatyczne, a tak¿e ner-wy. Prostaglandyny niesione przez limfê przep³ywaj¹c¹ drobnymi, przedkolektorowymi naczyniami mog¹ z ³at-woci¹ przenikaæ do naczyñ w³osowatych miêniówki krezki macicy, które daj¹ pocz¹tek drobnym ¿y³kom. ¯y³-ki te, ³¹cz¹c siê, tworz¹ naczynia, które wchodz¹ na
po-wierzchniê cian ga³¹zek têtnicy macicznej, gdzie ule-gaj¹ rozga³êzieniu i tworz¹ drobn¹ sieci¹ ¿ylno-¿yln¹ (ryc. 2). W ten sposób krew z du¿ym stê¿eniem prosta-glandyn jest doprowadzana do cian ga³êzi têtnicy ma-cicznej, w tym do drobnych têtniczek ³ukowatych, za-opatruj¹cych rogi macicy w krew. Krew têtnicza dop³y-waj¹ca z aorty ma u niektórych gatunków zaledwie la-dowe, a u innych bardzo niskie stê¿enie prostaglandyn. Przy takim zbli¿eniu krwi têtniczej do krwi ¿ylnej, prze-p³ywaj¹cej w towarzysz¹cych zwykle têtnicom dwóch ¿y³ach i w sieci ¿ylno-¿ylnej pokrywaj¹cej têtnicê oraz do biegn¹cych obok naczyñ limfatycznych, ³atwo mo¿e
Ryc. 2. A. Fotografie trzech wycinków ga³¹zek têtnicy macicznej z obszaru krezki macicy. Têt-nice wype³nione bia³ym tworzywem, ¿y³y czarnym. Widoczne drobne têtniczki doprowadza-j¹ce krew do miêniówki krezki i powstadoprowadza-j¹ce naczynia ¿ylne, które po wejciu na powierzchniê têtnicy podlegaj¹ wtórnemu rozga³êzieniu i tworz¹ sieæ ¿ylno-¿yln¹.
B. Schemat adaptacji morfologicznych w krezce macicy, umo¿liwiaj¹cych zwrotny transfer prostaglandyn. 1. brzuszna i grzbietowa warstwa miêniówki krezki macicy; 2. parzyste ga³¹z-ki ¿y³y macicznej przylegaj¹ce do ga³¹zga³¹z-ki têtnicy macicznej; 3. wycinek ga³¹zga³¹z-ki têtnicy macicz-nej (kolor bia³y) przykryty sieci¹ ¿ylno-¿yln¹ (kolor czarny); 4. przedkolektorowe naczynia limfatyczne; 5. ga³¹zka têtnicy macicznej doprowadzaj¹ca krew têtnicz¹ do miêniówki krezki macicy; 6. ¿y³ka odchodz¹ca z krezki macicy, która schodzi na powierzchniê ga³¹zki têtnicy macicznej i tworzy tam sieæ ¿ylno-¿yln¹ uchodz¹c¹ do parzystych ¿y³ macicznych po³o¿onych obok têtnicy
Medycyna Wet. 2008, 64 (4B) 514
nastêpowaæ transfer cz¹steczek PGs, o masie oko³o 300 Da, oparty na ró¿nicy stê¿eñ (2). Jednak¿e wiadomo, ¿e poza bezporednim, biernym przenikaniem znacz¹c¹ rolê odgrywa te¿ zdolnoæ bia³ek, g³ównie albumin, do wychwytu, okresowej akumulacji i dysocjacji PGs. Po-nadto, ostatnio wykazano w komórkach endometrium kobiety i krowy wytwarzaj¹cych PGs oraz w miêniów-ce naczyñ têtniczych i ¿ylnych macicy specyficzne bia³-ko o masie obia³-ko³o 70 kDa Prostaglandin Transporter (PGT), którego obecnoæ warunkuje czynny transport PGs przez b³ony komórkowe (3, 9, 19, 22). Zapewnia ono transport PGs warunkowany energi¹ wytwarzan¹ w beztlenowej glikolizie (22). Mo¿na przypuszczaæ, ¿e PGT odgrywa istotn¹ rolê w transferze prostaglandyn w obszarze krezki macicy.
Poza regulacj¹ ukrwienia macicy, drug¹ znacz¹c¹
funkcj¹ zwrotnego transferu PGF2á jest jej udzia³
w ochronnie przed przedwczesn¹ luteoliz¹ czynnego cia³ka ¿ó³tego w fazie lutealnej cyklu oraz we wczesnej ci¹¿y (13-15, 17, 18, 27). Wykazano, ¿e infuzja PGF2á bezporednio do naczyñ ¿ylnych macicy w 6.-10. dniu cyklu, znacznie podnosz¹ca jej stê¿enie we krwi odp³y-waj¹cej z macicy, powoduje zmiany luteolityczne w pewnej czêci komórek cia³ka ¿ó³tego (12), mimo ¿e, jak siê powszechnie uwa¿a, cia³ko ¿ó³te nie ma w tym czasie w pe³ni wykszta³conych receptorów dla PGF2á.
Odwrotnie, zwrotny wychwyt PGs w fazie lutealnej cyklu rujowego z macicznego odp³ywu ¿ylnego i limfa-tycznego obni¿a stê¿enie PGF2á w odp³ywaj¹cej z ma-cicy limfie i krwi ¿ylnej, co ogranicza docelowy trans-fer PGF2á do jajnika i chroni cia³ko ¿ó³te przed
luteo-liz¹. Teza ta znajduje potwierdzenie w opublikowanych ostatnio wynikach badañ, w których wykazano, ¿e stê-¿enie syntazy PGF2á (PGFS), bêd¹cej wskanikiem in-tensywnoci wytwarzania prostaglandyny, jest w 5.-8. oraz 9.-12. dniu cyklu stosunkowo wysokie w komór-kach b³ony luzowej macicy (30). Jak wiadomo, stê-¿enie PGF2á we krwi ¿ylnej odp³ywaj¹cej z macicy na obwód jest w fazie lutealnej bardzo niskie a¿ do dnia poprzedzaj¹cego wyst¹pienie luteolizy (16, 17, 21). Po-twierdza to tezê, ¿e dziêki zwrotnemu transferowi, mimo
znacznej produkcji PGF2á w komórkach endometrium,
jej odp³yw z macicy do krwi ¿ylnej i limfy oraz transfer do jajnika jest zredukowany, co zapewnia ochronê cia³-ka ¿ó³tego przed luteoliz¹.
Pimiennictwo
1.Bell L. A., Gimenez T., Diehl J. R., Chakraborty P. K.: Prostaglandin E2 and pro-gesterone during the estrous cycle of pig. Anim. Reprod. Sci 1990, 22, 325-337. 2.Celia G., Osol G.: Uterine venous permeability in the rat is altered in response to pregnancy, vascular endothelial growth factor and venous constriction. Endothelium 2005, 12, 81-88.
3.Chan B. S., Satriano J. A., Pucci M., Schuster L.: Mechanism of prostaglandin E2 transport across the plasma membrane of HeLa cells and Xenopus oocytes
expressing the prostaglandin transporter PGT. J. Biol. Chem. 1998, 273, 6689--6697.
4.Critchley H. O. D., Osei J., Henderson T. A., Boswell L., Sales K. J., Jab-bour H. N., Hirani N.: Hypoxia inducible factor-1á expression in human endo-metrium and its regulation by prostaglandins E-series prostanoid receptor 2 (EP2). Endocrinology 2006, 147, 744-753.
5.Doboszyñska T.: The connections of lymphatic vessels draining female repro-ductive organs with lymph nodes in the pig. Pol. J. Vet. Sci. 2002, 5, 29-34. 6.Gawroñska B., Doboszyñska T., Zezula-Szpyra A.: Light and scanning electron
microscopy of the porcine mesometrialand paraovarian lymphatic networks. Lymphology 1997, 30, 26-35.
7.Ginther O. J., Del Campo C. H., Rawlings C. A.: Vascular anatomy of the uterus and ovaries and the unilateral luteolytic effect of the uterus: a local venoarterial-pathway between uterus and ovaries in sheep. Am. J. Vet. Res. 1973, 34, 723--728.
8.Jankowska K., Doboszyñska T., Postek A., Andronowska A.: Localization and macrostructure of subuterine limphatic vessels networks in the bovine uterine broad ligament. Pol. J. Vet. Sci. 2003, 6, 7-15.
9.Kanai N., Lu R., Satriano J. A., Bao Y., Wolkoff A. W., Schuster V. I.: Identifi-cation and characterization of a prostaglandin transporter. Science 1995, 268, 866-869.
10.Koziorowski M., Krzymowski T., Stefañczyk-Krzymowska S., Czarnocki J., Kotwica J.: Prostaglandin F2á back transfer from the broad ligament vasculature
in to the uterus in the gilts and cows. Bull. Polish Acad. Sci., Biol. Scs. 1986, 34, 75-84.
11.Krzymowski T., Czarnocki J., Koziorowski M., Kotwica J., Stefañczyk-Krzy-mowska S.: Counter current transfer of PGF2á in the mesometrium: a possible mechanism for prevention of luteal regression. Anim. Reprod. Sci. 1986, 11, 259-272.
12.Krzymowski T., Kotwica J., Okrasa S., Doboszyñska T., Ziêcik A.: Luteal function in sows after unilateral infusion of PGF2á into the anterior uterine vein on different days of the estrous cycle. J. Reprod. Fertil. 1978, 54, 21-27. 13.Krzymowski T., Kotwica J., Stefañczyk S., Czarnocki J., Dêbek J.: A subovarian
exchange mechanism for the countercurrent transfer of ovarian steroid hormo-nes in the pig. J. Reprod. Fertil. 1982, 65, 457-465.
14.Krzymowski T., Kotwica J., Stefañczyk-Krzymowska S.: Uterine and ovarian counter current pathways in the control of ovarian function in the pig. J. Re-prod. Fertil. 1990, Suppl. 40, 179-191.
15.Krzymowski T., Kotwica J., Stefañczyk-Krzymowska S., Czarnocki J., Kozio-rowski M.: Prostaglandin F2á back transfer from the mesometrium vasculature into the uterus of the gilt during early pregnancy and estrogen-induced pseudo-pregnancy. Anim. Reprod. Sci. 1987, 13, 199-210.
16.Krzymowski T., Stefañczyk-Krzymowska S.: The estrous cycle and early pregnancy a new concept of local endocrine regulation. The Vet. J. 2004, 168, 285-296.
17.Krzymowski T., Stefañczyk-Krzymowska S.: The role of the endometrium in endocrine regulation of the animal oestrous cycle. Reprod. Domest. Anim. doi:10.1111/j.1439-0531.2007.00859.x.
18.Krzymowski T., Stefañczyk-Krzymowska S.: Uterine blood supply as a main factor involved in the regulation of the estrous cycle a new theory. Reprod. Biol. 2002, 2, 93-114.
19.Lu R., Kanai N., Bao Y., Schuster V. I.: Cloning, in vitro expression, and tissue distribution of a human prostaglandin transporter cDNA (hPGT). J. Clin. Invest. 1996, 98, 1142-1149.
20.McCracken J. A., Carlson J. C., Glew M. E., Goding J. R., Baird D. T., Green K., Samuelsson B.: Prostaglandin F2á identified as a luteolytic hormone
in sheep. Nature New Biology 1972, 238, 129-134.
21.Peterson A. J., Tervit H. R., Fairclough R. J., Havik P. G., Smith J. F.: Jugular levels of 13,14 dihydro-15-keto-prostaglandin F and progesterone around luteolysis and early pregnancy in the ewe. Prostaglandins 1976, 12, 551-558. 22.Schuster V. L.: Prostaglandin transport. Prostaglandins Other Lipid Mediat. 2002,
68-69, 633-647.
23.Stefañczyk-Krzymowska S.: Rola przeciwpr¹dowego przenikania hormonów w regulacji czynnoci jajnika i macicy u wini. Acta Acad. Agric. Tech. Olst., Zootechnika 1996, Suppl. A, 45, 1-59.
24.Stefañczyk-Krzymowska S., Ch³opek J., Grzegorzewski W., Radomski M.: Local transfer of prostaglandin E2 into the ovary and its retrograte transfer into the uterus in early pregnant sows. Exp. Physiol. 2005, 90, 807-814.
25.Stefañczyk-Krzymowska S., Grzegorzewski W., Skipor J., Krzymowski T.: Effect of unilateral ovariectomy on counter-current transfer of prostaglandin F2á in the area of mesometrium vasculature in the pig. Bull. Polish Acad. Sci., Biol. Scs 1992, 40, 109-115.
26.Stefañczyk-Krzymowska S., Krzymowski T.: System lokalnego, zwrotnego i do-celowego transferu hormonów jajnikowych i jego rola w regulacji czynnoci jajnika, jajowodu i macicy, [w:] T. Krzymowski (red.): Biologia rozrodu. 1. Fizjologiczna regulacja procesów rozrodczych samicy. Wyd. UWM, Olsztyn 2007, 265-294.
27.Stefañczyk-Krzymowska S., Krzymowski T., Einer-Jensen N., Kamiñski T., Kotwica J.: Local transfer of prostaglandin F2á from the uterine lumen into the venous and arterial blood and into the uterine, mesometrial and ovarian tissue on day 18 of pregnancy in the pig. Anim. Reprod. Sci. 1990, 23, 223-235. 28.Stefañczyk-Krzymowska S., Krzymowski T., W¹sowska B., Ch³opek J.:
Retro-grade transfer of ovarian steroid hormones to the ovary in the porcine periova-rian vascular complex. Exp. Physiol. 2002, 87, 361-371.
29.Stefañczyk-Krzymowska S., W¹sowska B., Ch³opek J., Gilun P., Grzegorzew-ski W., RadomGrzegorzew-ski M.: Retrograde and local destination transfer of uterine prostaglandin E2 in early pregnant sow and its physiological conseguences. Prostaglandins Other Lipid. Mediat. 2006, 81, 71-79.
30.Wac³awik A., Rivero-Muller A., Blitek A., Kaczmarek M. M., Brokken L. J. S., Watanabe K., Rahman N. A., Ziêcik A. J.: Molecular cloning and spatiotemporal expression of prostaglandin F synthase and microsomal prostaglandin E syntha-se-1 in porcine endometrium. Endocrinology 2006, 147, 210-221.
Adres autora: prof. dr hab. Stanis³awa Stefañczyk-Krzymowska, ul. T. M³ynka 1, 10-756 Olsztyn; e-mail: skrzym@pan.olsztyn.pl
