H A LIN A WEKER, ZOFIA RUDZKA-KAŃTOCH, M A Ł G O R Z A TA STRUCIŃSKA,
A G N IE SZ K A M ARON, EW A G O Z D A L IK M AŁ G O RZ A TA M ARCINKOWSKA, W ITOLD K L E M A R C Z Y K
Ż Y W I E N I E D Z I E C I W W IE K U P R Z E D S Z K O L N Y M . O G Ó L N A C H A R A K T E R Y S T Y K A S P O S O B U Ż Y W IE N IA
N U TR IT IO N O F C H ILD R EN A T PR ESC H O O L AGE.
G E N E R A L C O N SID ERA TIO N S AND ASSESSMENT O F C H IL D R E N N U TR IT IO N Instytut Matki i Dziecka, Zakład Żywienia
01-211 Warszawa, ul. Kasprzaka 17a Kierownik: dr H. Weker
Celem pracy jest ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym, w tym rodzaju i częstości spożywanych posiłków oraz wybranych produktów spożyw czych, z uwzględnieniem zmian spożycia w zależności od wieku dzieci.
WSTĘP
S p o só b żyw ienia dzieci w w ieku p rze d szk o ln y m je s t zró żn ico w an y [1 -4 , 7, 13]. W e d łu g R o c z n ik a S taty sty czn eg o G U S z 1998 ro k u [6] o k o ło 5 1 % dzieci w w iek u 3 - 6 la t uczęszcza d o p rze d sz k o li lu b p lacó w ek w ychow ania p rz e d sz k o ln e g o , g d zie k o rzy sta zw yczajow o z je d n e g o lub kilku posiłków , p o z o s ta łe 2 -3 spożyw a w d o m u . S p o só b żyw ienia dzieci n ie u częszczających d o p rz e d sz k o la zw iązany je s t w yłącznie z żyw ieniem dom ow ym . O p ra c o w a n e w la ta c h 1994-1996 z a le c e n ia żyw ieniow e d la dzieci w w ieku p rze d sz k o ln y m d o ty c zą ce spożycia e n e rg ii i podstaw ow ych sk ła d n ik ó w p o k arm o w y c h o ra z racji p o k arm o w y c h o c e n io n o w asp ek c ie prak ty czn y m [8, 11]. W a rty k u le p r z e d sta w io n o pie rw sz ą część w yników b a d a ń ankietow ych z la t 1999 - 2000 nt. żyw ienia dzieci w w ieku p rze d szk o ln y m dotyczących ro d z a ju i często ści spożyw anych posiłk ó w o ra z u d z ia łu w ybranych p ro d u k tó w spożywczych w ich d iecie.
M A TERIA Ł I M ETODY
Badania sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym z różnych regionów Polski przepro wadzono w okresie czerwiec 1999 - styczeń 2000. Badaniami objęto 822 dzieci. Sposób żywienia dzieci oceniono na podstawie autorskiego kwestionariusza - ankiety żywieniowej - obejmującego 14 pytań (zwrotność ankiet - 15%). Pytania dotyczyły charakterystyki badanych dzieci (wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie matki) oraz sposobu żywienia - rodzaju i częstości spożywania posiłków oraz wybranych produktów spożywczych - mleko, produkty mleczne, pieczywo z pełnego przemiału zbóż, ryby, tłuszcze. Produkty te odgrywają istotną rolę w proce sach wzrastania, jako nośniki ważnych składników pokarmowych [8, 11, 14].
Instruktaż wypełniania ankiety został przeprowadzony z m atką każdego dziecka przez prze szkolony personel przedszkolny. W badaniu ankietowym uczes'niczyty 822 matki dzieci. Dzieci
386 H. W eker i in. N r 4
uczęszczały do przedszkoli, gdzie otrzymywały 2-3 posiłki, pozostałe 1-3 posiłki spożywały w domu.
D ane ankietowe posłużyły do oceny sposobu żywienia dzieci w następujących przedziałach wiekowych:
- grupa 1 - dzieci w wieku 3 lat (n=81), - grupa 2 - dzieci w wieku 4 lat (n=149), - grupa 3 - w wieku 5 lat (n=189), - grupa 4 - w wieku 6 lat (n=292), - grupa 5 - w wieku 7 lat ( n = l l l ) .
Uzyskane dane opracowano za pomocą programu Epi Info 5.01. W YNIKI I ICH O M Ó W IEN IE
B a d a n ia m i o b ję to 822 dzieci w w ieku od 3 d o 7 ro k u życia w łącznie, z a m ie sz k a łe w ró żn y c h re g io n a c h P olski. Ś re d n ia w ieku dzieci w ynosiła 5 3/12 lat. W g ru p ie b ad a n y c h dzieci 5 1 % (420/822) stanow iły dziew czynki, a 49 % (402/822) - chłopcy. D zieci z a m ie szkiw ały głów nie w m ia sta c h (8 4 % ), a tylko niew ielki o d s e te k n a wsi (1 6 % ). P o ch o d ziły o n e z ro d z in , g d zie m a tk i p o sia d a ły w w iększości w y k ształcen ie ś re d n ie (5 5 % ), 33 % - w yższe, a 12% - za w o d o w e / p o d staw o w e.
S p o só b żyw ienia dzieci w pierw szym ro k u ich życia był zró żn ico w an y . Z d e c y d o w a n a w ięk szo ść m a te k p o c z ą tk o w o p o d ję ła k a rm ie n ie n a tu ra ln e (8 6 % ), a tylko 14% , tj. 113 m a te k zd e cy d o w a ło o sztucznym żyw ieniu d ziec k a o d u ro d z e n ia . W I k w a rta le k a rm io nych n a tu ra ln ie było 668 dzieci, w I p ó łro cz u - 458 dzieci, w II p ó łro c z u - 349 dzieci, tj. ok. 4 3 % b a d a n e j grupy. Z b liż o n e wyniki d o ty czące k a rm ie n ia n a tu ra ln e g o dzieci w P o lsce u zyskano w b a d a n ia c h ew aluacyjnych w d ra ż a n e g o w la ta c h 90-tych p ro g ra m u u p o w sz e c h n ia n ia k a rm ie n ia n a tu ra ln e g o [5].
W o k re sie p ro w a d z e n ia b a d a ń u dzieci p rzedszkolnych ro d zaj i częstość spożyw anych posiłków w ciągu d n ia były p o d o b n e w e w szystkich g ru p a c h w iekow ych (T a b e la I). T a b e l a I . Liczba dzieci spożywających różne posiłki w ciągu dnia z uwzględnieniem
podziału na wiek
Num ber and age o f children consuming different meals during the day
Z d e c y d o w a n a w iększość dzieci spożyw ała w ięcej niż cztery posiłki w ciągu dn ia. C z te ry posiłki i w ięcej spożyw ało p o n a d 94% b ad a n y ch dzieci. T rzy posiłki spożyw ało w g ru p ie 1 tylko 6 % dzieci, w g ru p ie 2 p o d o b n ie - 6 % , w g ru p ie 3 - 8 % , w g ru p ie 4 - 5 % i w g ru p ie 5 - 2 % dzieci.
P o d o b n ie s tr u k tu r a spożycia d o d atk o w y ch p ro d u k tó w p o z a p o siłk am i w fo rm ie tzw. p o ja d a n ia była z b liżo n a w e w szystkich g ru p a c h w iekow ych dzieci (T a b e la II).
T a b e l a I I . Struktura spożycia produktów przez badane dzieci w formie pojadania The structure of products consumed as snacks between the main meals
P o za głów nym i p o siłk am i dzieci zjadały ow oce, słodycze, k a n a p k i o ra z in n e p ro d u k ty . D otyczyło to 747/822 b a d a n y c h dzieci, w tym 8 6 % dzieci w w iek u 3 la t, 91 % - w w ieku 4 lat, 9 2 % - w w ieku 5 lat, 9 2 % - w w ieku 6 la t o ra z 89% dzieci w w iek u 7 lat.
N a rycinie 1 p rz e d sta w io n o o d s e te k dzieci w p o d z ia le n a g ru p y w iek o w e sp o ż y w ających ró ż n e p ro d u k ty w fo rm ie p o ja d a n ia .
O d s e te k dzieci spożyw ających ow oce m iędzy p o siłk am i w ynosił 8 5 -9 0 % , chipsy i frytki - 2 6 -4 0 % i zw iększał się z w iekiem . Słodycze - cu k ierk i, lizaki, gum y do żucia spożyw ało 6 3 -7 8 % dzieci; cz e k o la d ę , cu k ierk i cz ek o lad o w e, b a to n y 3 4 -4 6 % ; k a n a p k i - 2 1 -3 0 % dzieci. N ie z a le ż n ie o d grupy w iekow ej te n sp o só b u z u p e łn ia n ia w arto śc i e n e rg e ty c z n e j ca ło d z ie n n e j diety dotyczył p o d o b n e g o p ro c e n tu b ad a n y c h dzieci.
W o k re sie p rze d szk o ln y m , p o m ię d zy 3 a 6 ro k iem życia, n a s tę p u je z w o ln ien ie te m p a w z ra sta n ia w sto su n k u d o o k re su n iem o w lęceg o . W 6 - 7 ro k u życia o b se rw u je się tzw. szkolny sk o k w zrostow y [10]. W całym o k re sie p rze d szk o ln y m n a d a l w ażnym i sk ła d n ik a m i d iety p o z o s ta je m le k o i p ro d u k ty m leczne. S tan o w ią o n e w dalszym ciągu je d n o z głów nych ź ró d e ł b ia łk a , w ap n ia o ra z w itam iny B 2 w d ie c ie dzieci [9, 11].
S pożycie m le k a p rz e z b a d a n e dzieci było za d o w ala ją ce. M le k o p iło 712 d zieci, tj. 87 % b a d a n e j grupy, z czego 6 3 % m le k o o zaw arto ści tłuszczu 2 % , 34 % - o za w arto śc i tłuszczu 3 ,2 % , a 3 % - in n e , tj. m lek o o d tłu szc zo n e, sojow e, kozie, p re p a ra ty m le k o - za stę p cz e.
W m łodszych g ru p a c h niższy był o d se te k dzieci spożyw ających p ro d u k ty z a s tę p u ją c e m le k o k ro w ie - tj. p re p a ra ty m le k o za stę p cz e, m le k o kozie, m le k o sojow e, co tłu m aczy ć m o ż n a a lerg ią p o k a rm o w ą i/lub p ro filak ty k ą p rze ciw alerg icz n ą (w g ru p ie dzieci w w ie ku 3 lat - 6 % , w g ru p ie dzieci w w ieku 4 lat - 6 % , w g ru p ie dzieci w w ieku 5 la t - 3 % , w g ru p ie dzieci w w ieku 6 lat - 3 % , w g ru p ie dzieci 7 lat - 1% ). Ś re d n ie d z ie n n e spożycie m le k a w ynosiło 386 ml ± 192 m l p rze z d ziec k o w ciągu d n ia . W T a b e li III p o d a n o liczby dzieci pijących m lek o w ciągu d n ia w p rze lic z e n iu n a szk lan k i w e d łu g d e k la ra c ji m a tek .
N ajw ięk sza liczba dzieci p iła m lek o w ilości 1 szklanki d z ie n n ie (4 5 % dzieci). 18% dzieci spożyw ało m niej niż 1 szk lan k ę m le k a d zien n ie . N ie z a le ż n ie od te g o o k o ło 3/4 b ad a n y c h dzieci piło c o d z ie n n ie p o rc ję ferm en to w a n y ch n a p o jó w m lecznych - jo g u rtu lub k efiru - w ilości ś re d n io 160 g ± 50 g. Z n a m ie n n ie częściej był to jo g u r t ow ocow y lub inny o sło d k im sm ak u .
388 H. W eker i in. N r 4
Ryc. 1. O dsetek dzieci spożywających różne produkty / posiłki w formie pojadania
Percentage of children in examined age groups consuming different products as snacks
Płyny, k tó r e dzieci piły n a jc h ę tn ie j, to soki ow ocow e sp o ży w an e w p rz e c ię tn e j ilości 437 m l ± 480 m l p rz e z 97 % b a d a n e j grupy. O k o ło 3/4 dzieci piło soki typu p rz e c ie ro w eg o . W o d ę p iło 4 2 % dzieci w ilości ś re d n io 370 m l. S pożycie h e rb a ty w ynosiło ś re d n io 366 m l (8 3 % d zieci). Z u p y spożyw ało ok. 90% dzieci w ilości ś re d n io 274 ml. K aw a zb o żo w a, b a w a rk a n ie cieszyły się u zn a n ie m b a d a n e j grupy.
W an a liz ie spożycia różnych p ro d u k tó w p rz e z b a d a n e dzieci zw ró co n o uw agę n a u d z ia ł tych p ro d u k tó w spożyw czych, k tó re są p o le c a n e w m o d e lu ra c jo n a ln e g o żyw ienia dzieci, tj. pieczyw a z p e łn e g o p rz e m ia łu zb ó ż (c ie m n e g o ), ryb (T a b e la IV ), a ta k ż e na ro d za j tłuszczu sto so w a n e g o w żyw ieniu dzieci [11, 12].
Pieczyw o z p e łn e g o p rz e m ia łu zb ó ż (c ie m n e ) - ź ró d ło b ia łk a ro ślin n e g o , w ita m in z g ru p y B, b ło n n ik a - dzieci spożyw ały rza d k o - 5 0 % nigdy lub rzadziej niż raz
T a b e l a I I I . Liczba dzieci pijących mleko N umber of children drinking milk
T a b e l a I V . O dsetek dzieci spożywających ryby, ciemne pieczywo
Percentage of children reporting eating fish and whole grain bread
w ty g o d n iu , 4 2 % p rzy n a jm n ie j raz w ty godniu, 8% co d z ie n n ie lu b p raw ie c o d z ie n n ie . R yb n ie ja d ło 23% b a d a n y c h dzieci, p o z o s ta łe dzieci spożyw ały ryby p rzy n a jm n ie j 1 raz w ty g o d n iu .
T łu sz cz sto so w an y w żyw ieniu w iększości dzieci to m asło , o le je, m a rg a ry n y m ię k k ie (T a b e la V ). Z d e c y d o w a n a w iększość m a te k sto so w ała m a sło d o sm a ro w a n ia pieczyw a (616/813). D o sm a ż e n ia używ ano p rz e d e w szystkim olejów roślin n y ch o b a rd z o z ró ż n i cow anym a so rty m e n c ie (w tym słonecznikow y, k u k u ry d zia n y ). M arg a ry n y tw a rd e d o sm a ro w a n ia pieczyw a używ ało 20 m a tek , d o sm a ż e n ia - 163. S m ale c używ any był d o sm a ż e n ia p rz e z 87 m a tek .
N a p o d sta w ie p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń m o ż n a stw ierdzić, że ro d za j i często ść p o dstaw ow ych posiłków spożyw anych p rze z dzieci były k o rzy stn e z p u n k tu w id ze n ia fizjologii żyw ienia. P raw ie w szystkie dzieci spożyw ały śn ia d a n ie , o b ia d i k o lację. T a k i ro zk ła d posiłków w ciągu d n ia św iadczy o tradycyjnym sp o so b ie żyw ienia dzieci. P osiłki m ałe, typu d ru g ie śn ia d a n ie , czy p o d w iec zo rek dzieci ja d ły n ie re g u la rn ie . S zcz eg ó ln ą uw agę zw rac a znaczny u d z ia ł p o ja d a n ia w d ie cie dzieci, co p o ś re d n io m o że św iadczyć
390 H. W eker i in. N r 4
T a b e l a V . Liczba m atek stosujących różne tłuszcze w żywieniu dzieci
N um ber of m others using different kinds of fats in children’s nutrition
o niew łaściw ym ro z k ła d z ie en e rg ety c zn y m racji p o k a rm o w e j o ra z u d z ia le p ro d u k tó w n ie k o rz y stn y c h p o d w zg lę d em w arto śc i odżyw czej. D o b ó r p ro d u k tó w sto so w an y ch w p o ja d a n iu w ym aga k o rek ty , zw łaszcza elim in acji lu b o g ra n ic z e n ia p ro d u k tó w , k tó re są ź ró d łe m niew łaściw ych tłuszczów (chipsy, b ato n y , c ia stk a ) i n a d m ia ru sa ch a ro z y w d ie c ie (sło d y cze). C zęść dzieci n ie spożyw ała ryb i pieczyw a z p e łn e g o p rz e m ia łu z b ó ż (c ie m n e g o ).
Z p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń w ynika je d n a k , że m a tk i, w p rz e w a ża jąc ej liczbie z w yk sz ta łc e n ie m ś re d n im i wyższym, przyw iązyw ały w ag ę d o sp o so b u żyw ienia sw oich dzieci. W ięk sz o ść z nich p o d ję ła k a rm ie n ie n a tu ra ln e - n ajb a rd z ie j k o rzystny sp o só b żyw ienia dzieci w o k re sie niem ow lęcym , a 4 3 % k o n ty n u o w ało k a rm ie n ie p ie rsią w II p ó łro c z u życia dzieci. P o tw ierd ziły to ta k ż e o b se rw ac je o d n o śn ie sp o so b u żyw ienia dzieci w w ie ku p rze d szk o ln y m , w tym u d z ia łu posiłk ó w p o dstaw ow ych w d ie c ie dzieci o ra z w y b ra nych p ro d u k tó w w ażnych z p u n k tu w id ze n ia p raw id ło w eg o żyw ienia w racji p o k a r m o w ej dzieci - m le k a, m lecznych n ap o jó w ferm e n to w a n y c h , so k ó w ow ocow ych, w tym p rze cie ro w y ch .
WNIOSKI
1. W e w szystkich g ru p a c h w iekow ych b a d a n y ch dzieci sp o só b żyw ienia był p o d o b n y . 2. Z n a m ie n n a w ięk szo ść b a d a n y c h dzieci spożyw ała p o d sta w o w e posiłki (ś n ia d a n ie , o b ia d , k o la c ja ) z g o d n ie z z a le c e n ia m i żyw ieniow ym i.
3. Z w ra c a ł u w ag ę zn aczn y u d z ia ł p o ja d a n ia , k tó r e sta n o w iło in te g ra ln ą część diety u 9 1 % b a d a n y c h dzieci.
4. Z p rze p ro w a d z o n y c h b a d a ń w ynika p o trz e b a zw ró c e n ia w iększej uw agi n a o g r a n ic z a n ie p ro d u k tó w n ie k o rz y stn y c h p o d w zg lęd em w arto śc i odżyw czej w d ie c ie dzieci.
H . W e k e r , Z. R u d z k a - K a ń t o c h , M. S t r u c i ń s k a , A. M a r o n , E. G o z d a l i k , M. M a r c i n k o w s k a , W. K l e m a r c z y k
N U TR IT IO N O F C H ILD R EN AT PR ESC H O O L AGE.
G E N E R A L C O N SID ERA TIO N S AND ASSESSMENT O F C H IL D R E N N U TR ITIO N .
Summary
Results of the study perform ed between June 1999 and January 2000 on dietary assessment of 822 pre-school children (age 3-7) showed that majority o f children regularly consumed the main meals: breakfast, dinner and supper. The habit o f snacks eating between the meals was observed in 91% of children.
The presence and structure basic products in analysed children diets (milk, ferm ented milk products, fats, fish, whole grain bread, juices) was different. A bout 87% reported drinking of milk, 75% - yoghurt or other ferm ented milk products, 97% - fruit juices including nectar, water - 42%. The main fat used to spreading on bread was butter. Fish products recom m ended as a source of n-3 polyunsaturated fatty acids were still not eaten by 23% of children. W hole grain bread was consumed daily only in 8% children.
The study also showed that the diets included products being the source of unfavourable fatty acids (chips, sweet bars, cookies, hard margarine) and excess of saccharose (sweets, lollipops, chewing gum).
The results of the study showed the perm anent need of the dissemination of dietary recom m endations for children at pre-school age.
PIŚM IENNICTW O
1. Daniewski М., Wrońska J., Filipek A., Cierpikowska M .: Próba oceny sposobu żywienia dzieci w przedszkolach województwa tarnobrzeskiego w aspekcie ilości i jakości tłuszczów wydzie lonych. Żyw. Człow. M etab. 1998, 25, 165-175.
2. Gronowska-Senger A., Drywień М., Hamułka J.: Analiza stanu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym w oparciu o istniejące piśmiennictwo z lat 1980-1995. Roczn. PZH 1998, 49, 377-383.
3. Hennig J., Zięba K., Zachwieja Z., Schlegel-Zawadzka M .: Ocena żywienia dzieci hospitalizo wanych na terenie Krakowa - analiza wartości odżywczej diety podstawowej. Żyw. Człow. M etab. 1990, 17, 199-207.
4. Mandrowska-Xinxo A.: O cena sposobu żywienia dzieci w przedszkolach. Wydawnictwo PZH 1993.
5. Mikiel-Kostyra K : Postępy program u upowszechniania karmienia piersią. Med. Wieku Rozw. 1997, 1, 627-634.
6. Rocznik Statystyczny GUS 1998, Warszawa.
7. Szeniawska-Polus E.\ W arunki i sposób żywienia wychowanków domów dziecka. Roczn. PZH 1999, 50, 107-113.
8. Szotowa W. i wsp. : Dzienne zalecenia żywieniowe dla dzieci i młodzieży. Ped. Pol. 1995, LXX Supl., 2-4, tab. I-X .
9. Szponar L„ Kierzkowska E.\ Żywienie dzieci w przedszkolach. Ped. Pol. 1985, 60, 519-526. 10. Szilagyi-Pągowska /.: Rozwój somatyczny i jego zaburzenia. W: Pediatria Praktyczna, Boż
kowa K. [red.]. PZW L, Warszawa 1999.
11. Weker H., Rudzka-Kańtoch Z : Żywienie dzieci w przedszkolu. M anagem ent w przedszkolu. Wydawnictwo „R A A B E” 1997.
12. Weker H.\ Żywienie dzieci w przedszkolu - część praktyczna. M anagem ent w przedszkolu. Wydawnictwo „R A AB E” 1999.
392 H. W eker i in. N r 4
13. Weker Rudzka-Kańtoch Z., Maron A. : Wybrane aspekty sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym. Materiały z Kongresu 2000 Polskiej Gospodarki Żywnościowej i Nauki o Żywieniu Człowieka, 17-18.
14. Wharton B. A., Clark B.: Feeding the young child from weaning to puberty. Clinical Nutrition o f the Young Child, 2, Nestec Ltd., Vevey/Raven Press, Ltd., New York 1993.
