R O C ZN . PZ H , 2000, 51, N R 3, 269-277
A G A T A W AW RZYNIAK, JUSTYNA PAWLICKA
O C E N A P O B R A N IA K A D M U Z Ż Y W N O Ś C IĄ W G O S P O D A R S T W A C H D O M O W Y C H W P O L S C E W L A T A C H 1993-1997
EV A LU A TIO N O F CA D M IU M FO O D INTAKE IN POLISH H O U SEH O LD S IN YEARS 1993-1997
K atedra Żywienia Człowieka SGGW 02-787 Warszawa, ul. Nowoursynowska 166 Kierownik: prof, dr hab. A. Gronowska-Senger
Celem pracy była ocena pobrania kadm u z żywnością, w latach 1993-1997, w sześciu typach gospodarstw domowych. Wykazano, że pobranie kadm u w przypadku średniej zawartości w produktach było stosunkowo niskie i nie prze
kraczało ustalonej wartości PTWI, natomiast w przypadku zawartości maksymal nej stanowiło średnio dla badanych typów gospodarstw domowych 138% wartości tymczasowego tolerowanego pobrania tygodniowego. Głównymi źródłami kadm u w diecie były produkty zbożowe, warzywa i przetwory oraz produkty mięsne.
WSTĘP
Z an ie c z y sz c z e n ie żyw ności je s t o d zw ie rcie d len iem sk a że n ia p o w ie trz a , w ody i gleby p rz e z gazy przem y sło w e, ścieki, a ta k ż e m oto ry zację.
P ie rw ia stk ie m , k tó ry w sp o só b znaczący w pływ a n a sk a ż e n ie śro d o w isk a je s t k a d m zaliczan y d o zanieczyszczeń żyw ności zasługujących n a szczeg ó ln ą uw agę z a ró w n o ze w zg lę d u n a je g o w łaściw ości toksyko lo g iczn e, ja k i n a w z ra sta ją c e ro z p o w sz e c h n ie n ie w śro d o w isk u n a tu ra ln y m .
Z uw agi n a fak t, że p ie rw ia ste k te n w najw iększej ilości w n ik a d o o rg a n iz m u d ro g ą p o k a rm o w ą , w n iniejszej p rac y p o sta w io n o so b ie za cel o k re ś le n ie je g o p o b ra n ia z żyw nością, aby p o z n a ć sto p ie ń z a g ro ż e n ia w ynikający ze sk a ż e n ia p ro d u k tó w spożyw czych.
M A TER IA Ł I M ETODYKA
Badania przeprowadzono w oparciu o dane dotyczące spożycia produktów w Polsce w latach 1993-1997, udostępnione przez Główny Urząd Statystyczny, zawarte w Budżetach Gospodarstw Domowych.
W zależności od źródła utrzymania uwzględniono następujących sześć typów gospodarstw domowych: pracownicze, pracowniczo-chłopskie, rolników indywidualnych, emerytów i rencistów, utrzymujących się z niezarobkowych źródeł i gospodarstwa pracujących na własny rachunek.
Przy obliczaniu pobrania kadmu brano pod uwagę wszystkie produkty, które zostały wyszczeg ólnione w Budżetach Gospodarstw Domowych. Poziom skażenia poszczególnych produktów został określony w oparciu o dane pochodzące z „Tabel zawartości pierwiastków śladowych w
270 A. Wawrzyniak, J. Pawlicka N r 3
produktach spożywczych” [5]. Na podstawie uzyskanych danych obliczono tygodniowe pobranie kadmu z żywnością w badanych gospodarstwach domowych.
W obliczeniach uwzględniono dwa poziomy skażenia kadmem tj. poziom przeciętny przy średniej zawartości omawianego pierwiastka w produktach (wariant najbardziej prawdopodobny) oraz skrajnie wysoki poziom odnotowany dla najwyższej zawartości kadmu w produktach (wartość maksymalna - wariant o bardzo małym prawdopodobieństwie). W obliczeniach nie uwzględnio no strat technologicznych jak i resztek talerzowych.
Oszacowane tygodniowe pobranie kadmu odnoszono do średnioważonych norm, wyliczonych na podstawie wartości PTW I (tymczasowego tolerowanego pobrania tygodniowego) wynoszącej dla kadm u 0,007 mg/kg masy ciała, danych demograficznych udostępnionych przez Główny Urząd Statystyczny dotyczących struktury ludności w badanych gospodarstwach domowych według płci, wieku i liczby osób w rodzinie oraz norm Ziemiańskiego (masa ciała) [8].
W celu przedstawienia struktury pobrania kadmu oraz ukazania głównych jego źródeł całko wite pobranie przyjęto za 100%.
D okonano także statystycznej analizy wyników przy pomocy analizy wariancji jednoczynniko- wej w układzie ortogonalnym przy wykorzystaniu programu Statgraphics 5, jak też obliczono średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe jako wskaźnik rozrzutu uzyskanych wartości.
W YNIKI I ICH O M Ó W IEN IE
P o b ra n ie k a d m u w b a d a n y m o k re sie było najw yższe w ro k u 1993 w e w szystkich ty p a c h g o sp o d a rstw d o m ow ych (ta b e la I), zaś w p o zo stały ch la ta c h n ie z n a c z n ie się o b n iż y ło i n ie u le g a ło w iększym zm ian o m .
R ó ż n ic a w p o b ra n iu k a d m u m iędzy ro k ie m 1993, k iedy to p o b ra n ie było najw ięk sze, a ro k ie m gdy było o n o n a jm n ie jsz e w ynosiła o k o ło 9 % d la g o sp o d a rstw ro ln ik ó w in d y w id u aln y ch o ra z p rac o w n iczo -ch ło p sk ic h , i o k o ło 11- 12% d la p o zo stały ch typów g o sp o d a rstw .
N ajw yższe p o b ra n ie k a d m u w ciągu b a d a n e g o o k re su m ia ło m ie jsc e w g o s p o d a r stw ach em ery tó w i ren c istó w o ra z ro ln ik ó w indyw idualnych (b ra k ró ż n ic isto tn y ch sta ty sty c zn ie). W g o sp o d a rstw a c h p raco w n iczo -ch ło p sk ic h ś re d n ia w a rto ść p o b ra n ia k a d m u była przy śre d n im i m aksym alnym sk a że n iu p ro d u k tó w , isto tn ie ró ż n a od w a rto śc i uzyskanych d la g o sp o d a rstw ro ln ik ó w indyw idualnych o ra z e m e ry tó w i r e n cistów o o k o ło 12% .
Ż y w n o ść d o s ta rc z a ła zd ecy d o w a n ie m niej k a d m u w g o sp o d a rstw a c h praco w n iczy ch o ra z u trzy m u jąc y ch się z n ie za ro b k o w y ch ź ró d e ł w o d n ie sie n iu d o ilości p o b ie ra n y c h w g o sp o d a rstw a c h em ery tó w i ren cistó w o ra z p rac o w n iczo -ch ło p sk ic h (d la o b u p o zio m ó w sk a ż e n ia żyw ności), o d p o w ie d n io o o k o ło 2 8 % i 18% (ró ż n ic e is to tn e s ta ty stycznie). N a jm n ie jsz e p o b ra n ie k ad m u w ystąp iło w g o sp o d a rstw a c h p rac u jąc y ch n a w łasny ra c h u n e k i było o d p o w ie d n io o 32% i 23 % niższe (przy o b u w a ria n ta c h p o b r a n ia ) o d najw yższego.
P o ró w n u ją c u zy sk an e w yniki z tym czasow ym to le ro w a n y m p o b ra n ie m tygodniow ym (P T W I) w yliczonym d la o só b w p o szczególnych g o sp o d a rstw a c h dom o w y ch (ry c in a 1) stw ie rd z o n o , że p o b r a n ie k a d m u z p ro d u k ta m i o p rz e c ię tn e j k o n c e n tra c ji te g o p ie r w ia stk a było sto su n k o w o niskie i ś re d n io w b ad a n y m o k re sie w ynosiło 5 6 % w arto śc i P T W I.
N a to m ia s t w p rz y p a d k u spożycia p ro d u k tó w o m a k sy m a ln ej za w arto śc i k a d m u p o b ra n ie te g o p ie rw ia stk a było w ysokie p rz e k ra c z a ją c ś re d n io w a rto ść P T W I o o k o ło 38% .
N r 3 Pobranie kadm u z żywnością 273
G ru p a m i n a jb a rd z ie j n a ra ż o n y m i na p o b ra n ie k a d m u z żyw nością były g o sp o d a rstw a ro ln ik ó w in d yw idualnych o ra z em ery tó w i rencistów , g d zie ś re d n ie d o sta rc z a n ie te g o p ie rw ia stk a w ynosiło d la dw óch w aria n tó w p o b ra n ia o d p o w ie d n io 63 % i b lisk o 160% w arto śc i P T W I. R ó w n ie n ie p o k o ją c e wyniki, ch o ciaż niższe o d p o w ie d n io o 8 % i 17,5% przy sk rajn y ch p o z io m a c h p o b r a n ia te g o p ie rw ia stk a , u zy sk an o d la g o sp o d a rstw p ra - co w n ic zo -ch ło p sk ic h i u trzy m u jąc y ch się z n ie za ro b k o w y ch ź ró d e ł.
N a jm n ie jsz e p o b ra n ie k a d m u w o d n ie sie n iu d o w arto śc i P T W I w ystąp iło w g o sp o d a rstw a c h p racow niczych (n iższe od w arto śc i najw yższych w sto su n k u d o w arto śc i P T W I o 22 % p rzy spożyciu żyw ności o śred n ie j i 25,6% o m a k sy m a ln ej k o n c e n tra c ji k a d m u w p r o d u k ta c h ) o ra z w g o sp o d a rstw a c h p rac u jąc y ch n a w łasny ra c h u n e k (niższe od w arto śc i najw yższych w sto s u n k u do w arto śc i P T W I, o trzy m an y ch w g o sp o d a rstw a c h ro ln ik ó w in dyw idualnych, o d p o w ie d n io o 25% i 28% ).
A n a liz u ją c u d z ia ł poszczeg ó ln y ch g ru p p ro d u k tó w spożyw czych w d o s ta rc z a n iu k a d m u (ta b e la II) stw ierd zić m o ż n a , że najw ięcej te g o p ie rw ia stk a d o sta rc za ły p ro d u k ty zbożow e.
N ajw iększy ich p ro c e n to w y u d z ia ł w d o sta rc z a n iu k a d m u o d n o to w a n o w g o s p o d a r stw ach u trzy m u jąc y ch się z n ie za ro b k o w y ch ź ró d e ł i p rac o w n iczo -ch ło p sk ic h . U d z ia ł te n w ynosił 4 5 % og ó ln ej ilości p o b ie ra n e g o k a d m u i był ś re d n io o 8,2% wyższy w sto s u n k u do n ajn iższeg o o d n o to w a n e g o dla g o sp o d a rstw em ery tó w i re n c istó w o ra z p rac u jąc y ch n a w łasny ra c h u n e k (ró ż n ice isto tn e staty sty czn ie).
N ajw iększy u d z ia ł w d o s ta rc z a n iu k ad m u z p ro d u k ta m i zbożow ym i m ia ło pieczyw o m ie sz a n e , k tó r e o d p o w ie d n io przy p rz e c ię tn e j i m ak sy m aln ej zaw arto ści k a d m u , w n o siło ś re d n io o k o ło 65 % i 66 % ilości te g o p ie rw ia stk a d o sta rc z a n e g o z tą g ru p ą p r o d u k tó w . K olejnym i były m ą k a, w n o sząca o k o ło 14,5% C d w obydw u w a ria n ta c h p o b r a n ia o ra z pieczyw o p s z e n n e d o sta rc z a ją c e 10% przy śre d n im i p o n a d 9 % p rzy m a k sy m a ln y m p o z io m ie sk a że n ia. P o z o sta łe p ro d u k ty zbożow e w nosiły łą c z n ie o k o ło 10,4% k a d m u d la o b u w a ria n tó w p o b ra n ia .
U d z ia ł w arzyw w s tru k tu rz e d o sta rc z a n ia k a d m u oscylow ał w g ran ic ac h 28,3-32,7% p rzy śre d n im p o z io m ie sk a ż e n ia i 2 5 ,4 -2 9 ,3 % przy p o z io m ie m aksym alnym . W a rto śc i najw yższe w ystępow ały w p rz y p a d k u g o sp o d a rstw em ery tó w i rencistów .
N ajn iższ e p o b ra n ie k a d m u z w arzyw o d n o to w a n o w g o sp o d a rstw a c h praco w n iczy ch i p rac u jąc y ch n a w łasny ra c h u n e k . Ś re d n io w a rto ść ta była o o k o ło 12% n iższa w s to su n k u d o o trzy m an ej d la g o sp o d a rstw em ery tó w i ren c istó w (ró ż n ic e isto tn e sta ty sty czn ie).
S p o śró d w arzyw najw ięk sze ilości k a d m u w nosiły ziem n iak i, ś re d n io blisk o 7 7 % i p o n a d 7 2 % ilości te g o p ie rw ia stk a d o sta rc z a n e j z w arzyw am i, o d p o w ie d n io przy p rz e c ię tn e j i m a k sy m a ln ej je g o zaw artości. M niejszych ilości d o sta rc z a ła m a rc h ew , śre d n io 5 ,6 % i 7,6% o d p o w ie d n io przy śre d n im i m ak sy m aln y m p o z io m ie sk a że n ia. N iew ielk i u d z ia ł m iały p o z o s ta łe w arzyw a, k tó re łą cz n ie w nosiły 18% d la śre d n ie j i 2 0 % d la m a k sy m a ln ej za w arto śc i k a d m u w p ro d u k ta c h .
M n ie jsz e ilości k a d m u były d o sta rc z a n e z p ro d u k ta m i m ięsnym i. P ro d u k ty te n a j w ięcej o m a w ia n e g o p ie rw ia stk a w nosiły w p rzy p a d k u g o sp o d a rstw p rac u jąc y ch n a w łas ny ra c h u n e k i pracow niczych, tj. śre d n io 17% i 13,7% o d p o w ie d n io d la b a d a n y c h za w a rto śc i p ie rw ia stk a w p ro d u k ta c h (b ra k ró żn ic istotnych sta ty sty c zn ie). N ajniższy n a to m ia s t u d z ia ł tej gru p y p ro d u k tó w w d o sta rc z a n iu k a d m u o d n o to w a n o w g o sp o d a
r-N r 3 Pobranie kadmu z żywnością 275
stw ach p rac o w n iczo -ch ło p sk ic h , był o n niższy od w arto śc i najw yższej o o k o ło 19% przy p rz e c ię tn y m i blisko 22 % przy m aksym alnym p o z io m ie sk a ż e n ia p ro d u k tó w o m a w ia nym p ie rw ia stk ie m (ró ż n ic e is to tn e statystycznie).
P o z a w yżej w y m ienionym i g ru p a m i p ro d u k tó w niew ielk ie ilości k a d m u p o ch o d z iły z p ro d u k tó w m lecznych ś re d n io 2,7% i 7,5 % , ow oców 2,3% i 3 ,6 % , i innych p ro d u k tó w 3 % i 3 % o d p o w ie d n io d la p rz e c ię tn e g o i m a k sy m a ln eg o p o z io m u sk a ż e n ia żyw ności. P o z o sta łe grupy, tj. ryby, tłu szc ze i ja ja w nosiły ś re d n io o k o ło 1% o g ó ln e j ilości p o b ra n e g o k a d m u przy o b u w a ria n ta c h sk ażen ia.
DYSKUSJA
U z y sk a n e w yniki, ze w zględu n a c h a ra k te r o m a w ian e g o m a te ria łu , o b ra z u ją ś re d n ie p o b r a n ie k a d m u , w skali ca łe g o k raju d la p oszczególnych ro d z in o ra z za ry so w u jąc e się tre n d y je g o z ró ż n ico w an ia n a p rz e strz e n i 5 lat.
P o d o b n e b a d a n ia sz ac u n k o w e d o ty czące w pływ u zró ż n ic o w a n e g o spożycia żyw ności w różn y ch ty p ach g o sp o d a rstw dom ow ych n a w ielkość p o b r a n ia m e ta li ciężk ich p r z e p ro w a d ziły w ro k u 1990 W ojtasik i B atyłko-P ikielna [7]. W an a liz o w an y c h g o s p o d a r stw ach dom o w y ch za o b se rw o w a n o z n a cz n e z ró ż n ico w an ie p o b ra n ia o m a w ia n e g o p ie r w ia stk a z d zien n y m i rac jam i po k arm o w y m i. N ajw yższe p o zio m y p o b ra n ia k a d m u w y stą p iły w d zien n y c h ra c jac h em ery tó w i ren cistó w o ra z ro ln ik ó w indyw idualnych, co je s t z g o d n e z w ynikam i w łasnym i.
W e d łu g W ojtasik i B aryłko-P ikielnej [7] przy z a ło ż en iu ś re d n ie g o sk a ż e n ia m e ta la m i ciężkim i poszczeg ó ln y ch g ru p żyw ności, p o b ra n ie z d zien n y m i rac jam i p o k a rm o w y m i w p o szczeg ó ln y ch ty p a ch g o sp o d a rstw dom ow ych w ynosiło d la k a d m u 3 7 -4 5 % w a rto śc i P T W I. P rzy m ak sy m aln y ch w arto śc iac h sk a że n ia żyw ności p o b r a n ie k a d m u p rz e k ro czyło lim ity to le ro w a n e g o p o b ra n ia o o k o ło 60% . Z b liż o n e w yniki o trzy m ali ró w n ież B aryłko-P ikielna i T yszkiew icz [1] szacu jąc p o b ra n ie m e ta li ciężkich w ro d z in a c h p r a c o w niczych w la ta c h 1987-1988.
O p u b lik o w a n e b a d a n ia [2 -4 , 6 ] p rz e p ro w a d z o n e w o p a rc iu o an a liz ę c h e m ic z n ą racji p o k arm o w y c h w ybranych g ru p k o b ie t i m ężczyzn lub o só b starszych tr u d n o p o ró w n a ć z w ynikam i n iniejszej pracy. N iem n iej p o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u o ce n y sz ac u n k o w e j w w iększości p rzy p a d k ó w o d n o to w a n e p o b ra n ie ś re d n ie z a w ierało się d la k a d m u w g ra n ic a c h 3 4 -5 0 % w a rto śc i P T W I.
Z a ró w n o w b a d a n ia c h w łasnych, ja k i d anych z p iśm ien n ictw a [2, 6, 7] n ie z a le ż n ie o d m e to d y k i i sp o so b u p ro w a d z e n ia b a d a ń stw ie rd z o n o , że n ajw ięk sze z n a c z e n ie w d o sta rc z a n iu k a d m u m a ją p ro d u k ty spożyw ane re g u la rn ie i w dużych ilościach. B a ty łko - P ikielna i Tyszkiew icz [1] p o d a ją , iż blisko p o ło w ę (4 8 % ) o g ó ln e j ilości k a d m u d o racji p o k a rm o w y c h w n o szą w arzyw a i p rzetw o ry , a p ro d u k ty zbo żo w e p la su ją się n a d ru g im m iejscu , d o sta rc z a ją c 3 1 % C d.
P o d su m o w u ją c m o ż n a stw ierd zić, że p o m im o pew nych ro z b ie żn o śc i m iędzy w y n ik a m i uzyskanym i ró żn y m i m e to d a m i, ich in te rp re ta c ja p ro w a d zi d o zbieżnych w niosków . Przy o b ec n y m sta n ie sk a ż e n ia żyw ności m e ta la m i ciężkim i (tj. przy z a ło ż e n iu śre d n ic h p o z io m ó w sk a ż e n ia poszczeg ó ln y ch g ru p p ro d u k tó w ) n ie istn ieje a la rm u ją c e z a g ro ż e n ie z tej stro n y d la zd ro w ia ludzi. N ie znaczy to je d n a k , że sk a ż e n ie tym i p ie rw ia stk a m i n ie p o w in n o być p rz e d m io te m stałej, w nikliw ej k o n tro li, śle d z e n ia zm ian w czasie o ra z d z ia ła ń n a rze cz je g o re d u k c ji [ 1].
276 A. Wawrzyniak, J. Pawlicka N r 3
WNIOSKI
1. P o b ra n ie k a d m u z p ro d u k ta m i o p rz e c ię tn y m ich stę ż e n iu n ie p rz e k ro c z y ło daw ki u zn a w a n e j z a b e z p ie c z n ą . N a to m ia s t w p rz y p a d k u żyw ności o m a k sy m a ln ej za w arto śc i te g o p ie rw ia stk a , w a rto ść P T W I w b a d a n y c h ty p a ch g o sp o d a rstw do m o w y ch , z o s ta ła p rz e k ro c z o n a ś re d n io o 38% .
2. N a jb a rd z ie j n a ra ż o n y m i n a zw iększone p o b ra n ie k a d m u były g o sp o d a rstw a ro l n ik ó w indyw id u aln y ch o ra z em ery tó w i rencistów .
3. S tru k tu ra d o s ta rc z a n ia k a d m u z p o szczególnych g ru p p ro d u k tó w w ciąg u b a d a n e g o o k re su , w b a d a n y c h ty p ach g o sp o d a rstw d om ow ych, n ie u le g a ła z m ian ie. N a jw ię kszy u d z ia ł m iały p ro d u k ty zbo żo w e (w n o szące 4 3 % k a d m u ), w arzyw a i p rz e tw o ry (w n o sząc e 3 0 % k a d m u ) o ra z m ię so i p rze tw o ry (w n o sząc e p o n a d 15% o g ó ln e j je g o ilości). W dalszej k o le jn o śc i znajdow ały się m le k o i p rze tw o ry , ow oce i p rze tw o ry , ryby, tłu szc ze i ja ja o ra z p ro d u k ty p o z o sta łe .
A . W a w r z y n i a k , J . P a w l i c k a
EV A LU A TIO N O F CA D M IUM F O O D INTAKE IN POLISH H O U SEH O LD S IN YEARS 1993-1997
Summary
T he studies on cadmium food intake in years 1993-1997 were carried out in six types of households i.e. workers, worker-farmers, farmers, pensioners and retired, self-employed house holds and families m aintaining themselves on non-income sources.
Using household budget data and „Tables of trace elem ents in food products” m ean and maximum food intake o f cadmium was calculated and com pared to provisional tolerable weekly intake (PTW I) taking into consideration main sources of them.
The obtained results indicated that the mean cadmium food intake did not exceed PTW I value but maximum intake o f one was 38% higher than PTWI.
Cadm ium intake depended on type of household being highest at farmers, pensioners and retired persons.
The main food sources o f cadmium were: cereals supplied 43% of one, vegetables and their products supplied 30% cadmium and m eat products supplied 15%.
PIŚM IENNICTW O
1. Barytko-Pikielna N., Tyszkiewicz S.: Chemiczne skażenia żywności. Stan i źródła. Ekspertyza PAN, W arszawa 1991.
2. Brzozowska A., Sułkowska J., Szydłowska D.: O cena narażenia wybranej grupy osób starszych na ołów, kadm i rtęć pobierane z żywnością. Żyw. Człow. M etab. 1997, 24, supl. 2, 57. 3. Kłos A., Bertrandt /., Stężycka E.: Zawartość kadm u i ołowiu w dziennych racjach pokarm o
wych pacjentów wojskowych zakładów uzdrowiskowych. Bromat. Chem. Toksykol. 1996, 29, 173.
4. Kłos A., Rozmysł E., Stężycka E., Bertrandt J.: Kadm i ołów spożywany w całodziennych posiłkach stosowanych w żywieniu młodych mężczyzn. Bromat. Chem. Toksykol. 1996, 29, 31.
5. Marzec Z., Kunachowicz H., Iwanow K , Rutkowska U.: Tabele zawartości pierwiastków śladowych w produktach spożywczych. Prace IŻŻ, Warszawa 1992, 60.
6. Wojtasik A., Baryłko-Pikielna N., Jabłońska B., Gajzler М., Szponar L.: Dzienne racje pokar mowe jako podstawa oszacowań pobrania metali ciężkich w wybranych grupach kobiet i mężczyzn. Żyw. Człow. M etab. 1996, 23, 220.
7. Wojtasik A., Baryłko-Pikielna N.: Wpływ zróżnicowanego spożycia żywności w czterech typach gospodarstw domowych oraz w dwóch makroregionach kraju na pobranie metali ciężkich z dzienną racją pokarmową. Żyw. Człow. Metab. 1993, 20, 351.
8. Ziemiański Ś. (red).: Normy żywienia II. Nowa Medycyna, 1998, 5, 1. Otrzymano: 1999.10.19
