Robert Kelm Eksport, import i kurs złotego: 2000−2014

(1)

Bank i Kredyt 47(6), 2016, 585-620

Eksport, import i kurs złotego: 2000−2014

Robert Kelm*

Nadesłany: 15 kwietnia 2016 r. Zaakceptowany: 3 października 2016 r.

Streszczenie

Gwałtowna deprecjacja złotego i wzrost eksportu netto w latach 2008−2009 zdają się potwierdzać tezę, że reżim płynnego kursu walutowego umożliwił znaczny wzrost konkurencyjności cenowej w apogeum kryzysu subprime i odizolował gospodarkę Polski od negatywnych zewnętrznych szoków popytowych. Podstawową słabością takiej argumentacji jest to, że zawęża ona listę determinant handlu zagranicznego Polski do wahań popytu i cen relatywnych oraz ignoruje wpływ czynników o charakterze podażowym. W artykule podjęto próbę oszacowania rzeczywistej skali oddziaływania popytu, podaży oraz kursu walutowego na import i eksport.

Słowa kluczowe: handel zagraniczny, kurs walutowy, wektorowy model korekty błędem

JEL: F14, C51, C31

* Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Katedra Modeli i Prognoz Ekonometrycznych; e-mail: emfrok@uni.lodz.pl.

(2)

R. Kelm

586 1. Wstęp

Wahania kursu złotego w apogeum kryzysu finansowego wywołanego załamaniem rynku kredytów subprime w Stanach Zjednoczonych w 2008 r. i ponowna deprecjacja złotego w drugiej połowie 2011 r. wywołały ożywioną dyskusję na temat kursu równowagi złotego, która jak dotąd nie doprowadziła do sformułowania ostatecznych wniosków. Zgodnie z pierwszą z dwóch skrajnych interpretacji osła-bienie złotego podczas kryzysu subprime miało charakter najwyżej średniookresowy. W dłuższej per-spektywie większego znaczenia nabierze zatem ponownie konwergencja realna (w uproszczeniu: efekt Balassy-Samuelsona), której skutkiem będzie powrót kursu realnego na ścieżkę aprecjacyjną zapewnia-jącą równowagę. Według przeciwnej koncepcji deprecjacja złotego z przełomu 2008 i 2009 r. była pro-cesem równoważącym rynek walutowy. Ze względu na to, że od 2009 r. obserwowane jest wyższe niż przed kryzysem ryzyko globalne, kurs złotego oscyluje obecnie wokół nowego, zdeprecjonowanego po-ziomu równowagi.

Dyskusja o kursie równowagi z natury jest obciążona subiektywnie definiowanymi warunkami równowagi i może być interesująca tylko wtedy, gdy potencjalny dysparytet kursu walutowego będzie oddziaływać na realną sferę gospodarki. Wadą tezy o silnym wpływie kursu realnego na eksport i im-port jest to, że – choć sugestywna – ma ona charakter ad hoc. Nawet w najbardziej uproszczonych ba-daniach empirycznych opartych na modelu niedoskonałych substytutów wahania eksportu i importu w pierwszej kolejności wiąże się ze zmianami popytu, a fluktuacjom kursu walutowego i cen relatyw-nych przypisuje się mniejsze, zazwyczaj krótkookresowe znaczenie. Rozszerzenie analiz na współczesne teorie handlu zagranicznego sprawia, że i ta perspektywa okazuje się niewystarczająca. Modele opar-te na nowej i nowszej opar-teorii handlu zagranicznego (odpowiednio: new trade theory, NTT, oraz new-new trade theory, NNTT; por. Helpman, Krugman 1985; Melitz 2003) jednoznacznie wskazują na zależność importu i eksportu od takich czynników, jak skala konkurencji monopolistycznej, urozmaicenie oferty eksportowej, zróżnicowanie produktywności firm czy stopień fragmentacji produkcji w ramach global-nych łańcuchów wartości dodanej (global value chains, GVC). Z tych przyczyn wnioskowanie o wpływie realnego kursu walutowego na import i eksport musi uwzględniać potencjalne oddziaływanie na obie te zmienne czynników, które roboczo można określić jako podażowe. We wszystkich interpretacjach wynikających z NTT i NNTT i uwzględniających GVC pierwszoplanowa staje się konkurencja pozace-nowa, która może osłabiać znaczenie konkurencji cenowej powiązanej z wahaniami kursu realnego. Ramy badań empirycznych są zatem dobrze określone: wiarygodna kwantyfikacja wpływu kursu wa-lutowego na wolumeny importu i eksportu wymaga poszerzonej analizy ekonometrycznej, w której zostaną uwzględnione wszystkie potencjalne współzależności między eksportem a importem i ich naj-ważniejszymi determinantami. Tylko w takim przypadku możliwe jest oszacowanie wrażliwości obu zmiennych na wahania kursu oraz ocena, w jakim stopniu dostosowania kursowe mogą amortyzować egzogeniczne szoki.

W opracowaniu przedstawiono ekonometryczny model importu i eksportu, do którego skonstru-owania wykorzystano metody analizy kointegracyjnej dla okresu lipiec 2000 – grudzień 2014 r. Podsta-wowym celem badań było udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, czy w warunkach postępującej glo-balizacji polityka kursowa w małej otwartej gospodarce może efektywnie oddziaływać na saldo handlu zagranicznego i tym samym współkształtować jeden z głównych wskaźników polityki makroostrożno-ściowej, którym jest udział długu zagranicznego w PKB. W badaniach postawiono i zweryfikowano szczegółowe hipotezy badawcze. Celem analiz było stwierdzenie, czy kurs walutowy był najważniejszą

(3)

Eksport, import i kurs złotego...

587

determinantą importu i eksportu w apogeum kryzysu subprime (2008−2009). Badania były także na-kierowane na uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy realny kurs złotego wpływa na import i eksport w sposób nieprzerwany, czy może jego oddziaływanie zaznacza się jedynie w okresach największych odchyleń od kursu parytetowego. Gdyby bowiem analiza potwierdziła tylko okresowe (przy najwięk-szych dysparytetach) lub nieprzerwane, ale różnokierunkowe oddziaływanie kursu realnego na eks-port i imeks-port (tj. naprzemienne wspieranie lub osłabianie ekseks-portu i imeks-portu), to taki wynik podwa-żałby tezę o trwałym niedowartościowaniu złotego po kryzysie subprime. Trzecim wątkiem podjętym w badaniach była analiza wpływu czynników podażowych na eksport i import, a w szczególności wyjaśnienie, jaką rolę w kształtowaniu handlu zagranicznego odgrywają procesy obserwowane w ra-mach GVC. Ilustrując ten problem badawczy, można już w tym miejscu sformułować hipotezę, że do-stosowania kursowe rzeczywiście zneutralizowały zewnętrzne szoki w latach 2008−2009 i 2011−2012. Ich najważniejszym skutkiem nie był jednak wzrost dynamiki eksportu (którą stabilizował eksport realizowany w ramach GVC), lecz głęboki spadek importu, w tym importu inwestycyjnego. Potwier-dzenie takiej tezy pozwoliłoby dostrzec negatywne skutki gwałtownych dostosowań kursowych.

Struktura artykułu odpowiada postawionym celom badawczym. W następnym punkcie przedsta-wiono teoretyczne ramy empirycznych badań importu i eksportu. Zaakcentowano znaczenie czyn-ników podażowych w kształtowaniu handlu zagranicznego. Wyniki analiz modelu zagregowanego importu i eksportu przedstawiono w punkcie trzecim. Omówiono w nim metodykę badań, proble-my związane z doborem zmiennych aproksymujących determinanty importu i eksportu oraz wyniki estymacji wskazujące na nieprzydatność modeli agregatowych do analiz importu i eksportu Polski. W punkcie czwartym przedstawiono wyniki zastosowania modelu, w którym import i eksport zdekomponowano na składniki kształtowane wewnątrz pionowo zintegrowanych łańcuchów produk-cyjnych i poza nimi. Omawiane są hipotezy badawcze, wyniki analiz kointegraproduk-cyjnych i własności modelu. Te ostatnie są konfrontowane z badaniami prowadzonymi przez innych autorów. W zakoń-czeniu sformułowano najważniejsze wnioski.

2. Teoretyczne podstawy ekonometrycznych modeli handlu zagranicznego

W standardowych (choć w świetle nowej i nowszej teorii handlu zagranicznego nazbyt uproszczonych) ekonometrycznych makroanalizach importu i eksportu punktem wyjścia są modele popytu, w których zgodnie z propozycjami Armingtona (1969) zakłada się niedoskonałość substytucji między dobrami kra-jowymi a dobrami zagranicznymi. Badania koncentrują się na problemie maksymalizacji użyteczno-ści reprezentatywnego konsumenta, który konsumuje dobra krajowe lub zagraniczne (szczegóły np. w: Lord 1991, s. 36–43). Przy standardowym ograniczeniu budżetowym identyfikowana jest relacja równo-wagi, zgodnie z którą import jest funkcją popytu i relatywnych cen1_:

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

0, t=1,...,T Q t p = p b p pQ ₌₍ *₊ ₎ M t M t H t H t t t M H M H M H U = + = 1 1

)

,

(

1 1 H t i tM Q t t t d p m 1 = = = = M 1 ,T_T _T M t t d m Q t t t t d

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

K L A ES TFP ₊ , , 1 0< < , >0, >0 L P K PK ₊ L t L t t K t t t t t t E P BE P K P L P U

(

,

)

= * TFP t Q t E PM t t

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE = E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η (1)

1_{Teoretyczne podstawy popytowych funkcji importu i eksportu są identyczne; podobnie jest w przypadku modeli}

podażowych. W celu uproszczenia dalszych rozważań wyprowadzenie popytowych modeli handlu zagranicznego przed-stawiono na przykładzie importu, a modeli podażowych – na przykładzie eksportu. Małymi literami łacińskimi oznaczo-no logarytmy naturalne zmiennych.

(4)

R. Kelm

588

gdzie:

m – import, d – popyt krajowy,

pQ_{– relacja cen dóbr importowanych do cen ich krajowych substytutów,}

parametry: Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE = E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η .

Postać wynikowej funkcji importu zależy od założeń co do preferencji konsumentów. Przyjęcie wygodnego, standardowego w modelach teoretycznych, założenia o stałości stóp substytucji (constant elasticity of substitution, CES) implikuje homotetyczność preferencji oraz długookresową homogenicz-ność importu i dochodu (popytu). Preferencje CES upraszczają model (1) do postaci, w której udział importu w popycie jest funkcją relatywnych cen:

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE = E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η (2) Przyjmijmy dodatkowo, że w długim okresie relacja między cenami w zagranicznym oraz w krajo-wym sektorze dóbr krajo-wymiennych (tradables) jest determinowana przez wahania realnego kursu waluto-wego, Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE = E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η

(gdzie: b – cena jednostki waluty zagranicznej w walucie krajowej, p i p*_– in-deksy cen tradables w kraju i za granicą), który z kolei oscyluje wokół poziomu zgodnego z parytetem siły nabywczej walut (purchsing power parity, PPP). Tak skonstruowany model teoretyczny będzie się cechował stabilnym udziałem importu w popycie w długim okresie.

Podstawowym ograniczeniem naszkicowanego wyżej modelu teoretycznego jest to, że ma on cha-rakter stricte długookresowy, a konstruowane na jego podstawie modele empiryczne nie będą budzić zasadniczych kontrowersji jedynie w przypadku wykorzystania długich szeregów czasowych. I rzeczy-wiście, przegląd badań ekonometrycznych prowadzonych od dziesiątków lat (Houthakker, Magee 1969; Goldstein, Khan 1985; Marquez 1990; Clarida 1994; Hooper, Johnson, Marquez 2000; Bussière i in. 2013) potwierdza, że przyjęcie perspektywy długookresowej w empirycznych analizach importu, w których wykorzystuje się szeregi czasowe o typowej długości, ma wątłe podstawy. Oszacowania parametru

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE = E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η okazują się w większości przypadków większe i jednocześnie statystycznie istotnie różne od jedności. Taką regularność w danych trudno zignorować co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, może ona podważać założenie o homotetyczności preferencji reprezentatywnego konsumenta. Po drugie, wyko-rzystanie w badaniach szeregów czasowych o średniej długości wymaga uwzględnienia oddziaływania na import czynników średniookresowych, gdyż tylko w takim przypadku można uniknąć „obciążeń” oszacowań parametrów wynikających wyłącznie z „niedokładności” specyfikacji równania (1).

Podsumowując: założenie o preferencjach CES upraszcza teoretyczne analizy determinant handlu zagranicznego, ale jednocześnie może pozostawać w sprzeczności z procesami determinującymi wła-sności tych systemów w krótszych okresach. W krytyce preferencji CES zwraca się uwagę na ich uprosz-czony, ilustracyjny charakter i na to, że stałość elastyczności substytucji wymaga przyjęcia sekwencji nieweryfikowanych hipotez podtrzymanych. Dlatego w analizach empirycznych stosuje się także roz-wiązania oparte na innych funkcjach użyteczności. Jedno z nich polega na wykorzystaniu proponowa-nych przez Houthakkera (1960) addytywproponowa-nych, niehomotetyczproponowa-nych preferencji typu addilog:

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE = E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM QE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η (3)

(5)

589

Reprezentatywny konsument konsumuje dobro krajowe H i importowane M, a jego preferencje są modyfikowane przez stacjonarne szoki

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

0, t=1,...,T Q t p = p b p pQ₌₍ *₊ ₎ M t M t H t H t t t M H M H M H U = + = 1 1

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE ₌ _E ₊ _E ₊ i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η

(Ogaki 1992; Clarida 1994). Warunki równowagi opisuje równanie: Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE = E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η (4)

w którym α_H i α_M są parametrami zakrzywienia (curvature parameters) ścieżek konwergencji systemu do równowagi długookresowej, a ich odwrotność można interpretować jako międzyokresową elastycz-ność substytucji między dobrami krajowymi a dobrami importowanymi.

Użyteczność funkcji (4) w analizach importu wynika stąd, że z jednej strony nie wyklucza ona formalnego potwierdzenia prawdziwości długookresowej zależności (2) za pomocą sformalizowanych testów statystycznych, z drugiej zaś poszerza możliwości interpretacji wyników badań empirycznych, w których restrykcja homogeniczności jest odrzucana. Clarida (1994) wskazuje na związek między osza-cowaniami parametrów równowagi a długością badanego okresu oraz akcentuje zmienność elastycz-ności dochodowej i cenowej w czasie. Argumentacja jest następująca: wraz ze wzrostem udziału wy-datków na import w wydatkach ogółem oszacowania elastyczności η_M i θ_M powinny maleć, przy czym oceny elastyczności dochodowej powinny zbiegać do 1, a oszacowania elastyczności cenowej – maleć do granicznej wartości -1. Przyjęcie takiej perspektywy oznacza, że wraz wydłużaniem okresu analizy udział importu w popycie powinien się stabilizować, a oceny elastyczności

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – , >0, t=1,...,T Q t p = p b p pQ₌₍ *₊ ₎ M t M t H t H t t t M H M H M H U = + = 1 1 ) , ( 1 1 H t i tM Q t t t d p m 1 = = = = M 1 ,T_T _T M t t d m Q t t t t d p m , t ˆ ˆ _, 1 /

)

1

(

K L A ES TFP ₊ , , 1 0< < , >0, >0 L P K PK ₊ L t L t t K t t t t t t E P BE P K P L P U( , )= * TFP t Q t E PM t t s p a e = + + ) 1 /( = E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE= E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η uzyskiwane na podstawie coraz dłuższych szeregów czasowych powinny zbiegać do jedności, tj.

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – , >0, t=1,...,T Q t p = p b p pQ₌₍ *₊ ₎ M t M t H t H t t t M H M H M H U = + = 1 1 ) , ( 1 1 H t i tM Q t t t d p m 1 = = = = M 1 ,T_T _T M t t d m Q t t t t d p m , t ˆ ˆ _, 1 /

)

1

(

K L A ES TFP ₊ , , 1 0< < , >0, >0 L P K PK ₊ L t L t t K t t t t t t E P BE P K P L P U( , )= * TFP t Q t E PM t t s p a e = + + ) 1 /( = E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE = E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η , gdzie T– jest okresem, od którego stabilizuje się importochłonność _m_t–_d_t.

Zastąpienie funkcji długookresowej (2) jej uogólnieniem (4) oznacza, że większą rolę w mode-lu odgrywają czynniki oddziałujące na import w średnim okresie. Modyfikacje mogą być dwojakie, a ostateczna postać modelu empirycznego zależy od tego, czy średniookresowe determinanty impor-tu są zmiennymi obserwowalnymi. W pierwszym przypadku, gdy determinanty średniookresowe są nieobserwowalne, operacjonalizacja modelu (5) może polegać na uzmiennieniu w czasie elastyczności dochodowej importu: Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE ₌ _E ₊ _E ₊ i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η (5)

Endogenizacja elastyczności _η_M,t może wówczas przebiegać tak jak w propozycjach Halla i in. (2013), przedstawionych w kontekście analiz parytetu siły nabywczej walut. Zmienność parametru η_M,t jest de facto konsekwencją błędów specyfikacji, polegających na pominięciu ważnych zmiennych objaśniają-cych. Niezbędna jest zatem empiryczna identyfikacja czynników decydujących o zmienności dochodo-wej elastyczności importu (coefficient drivers) i rozszerzenie modelu (5) o równanie stochastyczne opi-sujące zmiany η_M,t. Takie podejście daje możliwość formalnej weryfikacji dwóch komplementarnych hipotez badawczych, tj. hipotezy Claridy (1994) o zbieżności η_M,t do jedności w długim okresie oraz hipotezy długookresowej homogeniczności. W tym ostatnim przypadku należy oddzielić oszacowanie długookresowej dochodowej elastyczności importu _ηˆ_M_{(„bias-free” component) od „zakłóceń” ηˆ}_M,t–_ηˆ_M

wynikających z niekompletności modelu, a następnie przeprowadzić formalny test hipotezy η_M=1.

Druga modyfikacja modelu (4) polega na bezpośrednim uwzględnieniu zmiennych oddziałujących na import w krótszych horyzontach czasowych. Właściwym punktem wyjścia do dalszych rozważań jest w tym przypadku analiza wpływu na handel zagraniczny mechanizmów wskazywanych przez nową teorię handlu zagranicznego, które można roboczo określić jako mechanizmy podażowe.

(6)

R. Kelm

590 2.1. Rozszerzenia modelu popytowego

Teoretyczne podstawy podażowych modeli handlu zagranicznego są dobrze rozpoznane (np. Lord 1991, s. 49−52). Punktem wyjścia jest analiza struktury rynku, na którym funkcjonuje eksporter, i określenie mechanizmów kształtujących ceny eksportowanych towarów. Z dopuszczalnym uproszczeniem można przyjąć, że eksporter jest biorcą cen na rynku światowym P*_{, które przy ustalonym kursie walutowym}

B i wolumenie eksportu E określają przychody z eksportu P*_{BE. Technologię produkcji dóbr}

eksporto-wych opisuje dwuczynnikowa funkcja CES,

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE ₌ _E ₊ _E ₊ i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η , gdzie K i L oznaczają kapitał i pracę; Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – , >0, t=1,...,T Q t p = p b p pQ₌₍ *₊ ₎ M t M t H t H t t t M H M H M H U = + = 1 1 ) , ( 1 1 H t i tM Q t t t d p m 1 = = = = M 1 ,T_T _T M t t d m Q t t t t d p m , t ˆ ˆ _, 1 /

)

1

(

K L A ES TFP ₊ , , 1 0< < , >0, >0 L P K PK ₊ L t L t t K t t t t t t E P BE P K P L P U( , )= * TFP t Q t E PM t t s p a e = + + ) 1 /( = E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE = E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η – parametry, Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – , >0, t=1,...,T Q t p = p b p pQ₌₍ *₊ ₎ M t M t H t H t t t M H M H M H U = + = 1 1 ) , ( 1 1 H t i tM Q t t t d p m 1 = = = = M 1 ,T_T _T M t t d m Q t t t t d p m , t ˆ ˆ _, 1 /

)

1

(

K L A ES TFP ₊ , , 1 0< < , >0, >0 L P K PK ₊ L t L t t K t t t t t t E P BE P K P L P U( , )= * TFP t Q t E PM t t s p a e = + + ) 1 /( = E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE= E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η

. Koszty produkcji eksportowej są rów-ne wynagrodzeniu czynników produkcji

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE ₌ _E ₊ _E ₊ i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η

. Jeżeli przy powyższych założeniach eksporter maksymalizuje użyteczność: Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE = E + E + i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η (6) to długookresowa krzywa podaży:

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

= E 1 0< < ) (_p _p* b q= – – – – – ) )( 1 ( _p* _b p pM = M + M + ) )( 1 ( _p* _b p pE ₌ _E ₊ _E ₊ i Q QM _p p =(1 ) Q E QE _p p = QM p i _pQE η M η θ M θ M θ M θ M θ α H α H α α M α M α α α η M η M η δ δ δ τ τ τ τ τ τ γ γ λ M λ M λ λ λ λ E λ λ δ M η M η η (7) wskazuje na zależność eksportu od trzech zmiennych. Pierwsza z nich, sPM, jest miarą monopolizacji rynków dóbr eksportowanych. Zgodnie z predykcjami standardowego modelu konkurencji monopoli-stycznej wzrost sPM_{pociąga za sobą spadek podaży dóbr eksportowych. Kierunek oddziaływania cen}

relatywnych pQ_{na podaż eksportu zależy od efektów skali mierzonych przez parametr τ. Ponieważ}

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

, wzrost relatywnych cen przyczyni się do wzrostu podaży towarów eksportowanych znajdujących się w ofercie od dłuższego czasu, wytwarzanych w gałęziach „tradycyjnie” eksportowych, których produkcja charakteryzuje się malejącymi efektami skali,

Q t M t M t d p t d m t m = – – – – – – – – – – – – – – – ,

>

)

,

(

p

m

, t

ˆ

_, 1 /

)

1

(

,

)

s

p

a

e

= + +

)

1 /(

. Przy stałych efektach skali τ = 1 zmiany cen są neutralne względem podaży eksportu. Przypadek rosnących efektów skali τ >1 jest mniej intuicyjny, gdyż wzrostowi cen pQ towarzyszy ograniczanie podaży towarów eksportowych. Ta ostatnia własność modelu podażowego (7) oraz ujemna zależność podaży eksportu od stopnia zmonopolizowania rynku sPM są pozornie sprzeczne ze wskazaniami nowej teorii handlu zagraniczne-go Krugmana i Helpmana (Krugman 1980, 1981; Helpman 1981; Helpman, Krugman 1985; także Cie-ślik 2000). W odróżnieniu od tradycyjnych modeli opartych na ideach Ricardo oraz Heckshera i Ohlina, w których o istnieniu handlu zagranicznego decydują różnice w wyposażeniu w czynniki produkcji, no-wa teoria handlu zagranicznego jest budono-wana wokół modelu konkurencji monopolistycznej z rosnący-mi efektarosnący-mi skali. Takie podejście pozwala poznać przyczyny dynarosnący-micznego wzrostu handlu zagranicz-nego, obserwowanego od lat 70. ubiegłego wieku i nieznajdującego wyjaśnienia w modelach Ricardo i Heckshera-Ohlina. Umożliwia również zrozumienie, dlaczego handel ten miał przede wszystkim cha-rakter wewnątrzgałęziowy i był prowadzony przez gospodarki o zbliżonym wyposażeniu w czynniki produkcji. Kluczowe dla zrozumienia predykcji modeli NTT są proponowane przez Spence’a (1976), Dixita i Stiglitza (1977) oraz Lancastera (1980) założenia co do preferencji konsumentów. Jeśli konsu-ment jest zainteresowany zakupem wszystkich odmian dobra zróżnicowanego („love of variety” model; Spence 1976; Dixit, Stiglitz 1977) lub preferuje odmianę dobra zróżnicowanego zbliżoną do subiektyw-nie definiowanego ideału (commodity characteristics approach; Lancaster 1980), to w warunkach kon-kurencji monopolistycznej następuje różnicowanie oferty handlowej i kraje specjalizują się w produk-cji zróżnicowanych dóbr finalnych. Odnosząc tę własność modeli NTT do funkproduk-cji podaży eksportu (7),

(7)

591

łatwo zauważyć, że zmienna αTFP_{musi aproksymować w niej nie tylko łączną produktywność}

czynni-ków produkcji w sektorze eksportowym, ale również wszystkie te zmiany po stronie podaży, które pro-wadzą do pojawiania się nowych odmian dóbr zróżnicowanych.

Specjalizacja krajów w produkcji wybranych odmian dóbr zróżnicowanych jest pierwszą z tych wła-sności modeli NTT, które przesądzają o tym, że w ekonometrycznych badaniach handlu zagraniczne-go niezbędne jest stosowanie mieszanych, popytowo-podażowych funkcji importu i eksportu. Drugą jest fragmentacja pionowo zintegrowanych procesów produkcyjnych, implikująca specjalizację krajów w produkcji dóbr pośrednich, powstawanie pionowych łańcuchów wymiany międzynarodowej GVC oraz intensyfikację handlu dobrami pośrednimi. Teoretyczne badania nad rolą minimalizacji kosztów pionowo zintegrowanych przedsiębiorstw międzynarodowych w handlu dobrami pośrednimi zapocząt-kował Helpman (1984), a rozwinęli je m.in. Helpman i Krugman (1985), Grossman i Helpman (1989), Zhang i Markusen (1999) oraz Helpman, Melitz i Yeaple (2004); por. Cieślik (2008a) oraz bliźniacze opracowania Cieślik (2008b, 2013). Zgodnie z wnioskiem wspólnym dla tych badań międzynarodowa fragmentacja produkcji zapewnia minimalizację kosztów, gdy intensywność wykorzystania czynników produkcji na poszczególnych etapach wytwarzania dobra finalnego jest na tyle duża, że handel zagra-niczny nie jest w stanie doprowadzić do wyrównania wynagrodzeń tych czynników. W takich przypad-kach następuje fragmentacja produkcji, która polega na lokowaniu jej określonego etapu w kraju zasob-nym w czynniki produkcji najintensywniej wykorzystywane właśnie na tym etapie.

Wskazanie kanałów, którymi fragmentacja produkcji podnosi zdolność do produkcji eksportowej aTFP, w równaniu (7) nie jest kłopotliwe, jeśli stosuje się modele nowszej teorii handlu zagranicznego NNTT. Przypomnijmy zatem, że udostępnienie w latach 90. ubiegłego stulecia szczegółowych danych mikroekonomicznych doprowadziło do identyfikacji ograniczeń modeli NTT, z których najważniejsze okazało się ignorowanie heterogeniczności firm w ramach tej samej gałęzi. Zgodnie z propozycjami Melitza (2003), których rozwinięciem jest nowsza teoria handlu zagranicznego, analizy eksportu po-winny uwzględniać nie tylko zróżnicowanie produktywności firm, lecz również związek między udzia-łem kosztów stałych w danej firmie a decyzją o wejściu na rynki międzynarodowe, a także fakt, że w eksporcie bierze udział stosunkowo niewielki odsetek firm o najwyższej produktywności (Helpman, Melitz, Yeaple 2004; Bernard i in. 2007). Bezpośrednie uwzględnienie wskazań modeli NNTT w anali-zach prowadzonych na poziomie makroekonomicznym jest kłopotliwe. Możliwe jest jednak pośrednie powiązanie zgodnego z NNTT faktu, iż w handlu międzynarodowym dominującą rolę odgrywają kor-poracje międzynarodowe (multinational corporations, MNC), z faktem, że ich duża część alokuje swoje zasoby w drodze pionowych inwestycji bezpośrednich (vertical foreign direct investment, Helpman 1984) w krajach różniących się relatywnym wyposażeniem w czynniki produkcji. Z tej perspektywy rozważe-nie bezpośrednich inwestycji zagranicznych (dalej: FDI) jako czynnika potencjalrozważe-nie współkształtujące-go zdolności eksportowe αTFP_{nie budzi wątpliwości. Należy jednak zastrzec, że kierunek}

oddziaływa-nia zagregowanych bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wielkość handlu zagranicznego danej gospodarki jest niejednoznaczny. Gdy inwestycje bezpośrednie są dokonywane w ramach pionowo zin-tegrowanych przedsiębiorstw międzynarodowych, wzrost ich skali będzie stymulował wzrost podaży eksportu oraz pobudzał wzrost handlu zagranicznego w ramach globalnych łańcuchów wartości do-danej. Jeśli jednak celem bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest integracja przedsiębiorstw znaj-dujących się na tym samym poziomie łańcucha podaży (integracja pozioma), to skutkiem wzrostu FDI będzie spadek handlu. Zgodnie z modelem kapitału wiedzy stworzonym przez Markusena (knowledge capital model, Markusen 2002, rozdz. 7; także Cieślik 2009) substytucja między FDI a handlem

(8)

zagra-R. Kelm

592

nicznym wystąpi w przypadku inwestycji zagranicznych dokonywanych w krajach o podobnym wypo-sażeniu w czynniki produkcji. Z kolei komplementarność jest bardziej prawdopodobna, gdy inwestycje mają miejsce w krajach o odmiennej strukturze tych czynników.

2.2. Rola kursu walutowego w kształtowaniu importu i eksportu

Oddziaływanie kursu walutowego na wolumeny importu i eksportu dokonuje się za pośrednictwem zmian cen relatywnych. Wskazania modelu popytowego (1) i modelu podażowego z malejącymi efek-tami skali (7) są zbieżne: przy ustalonych cenach dewizowych zagranicy p* i cenach krajowych p nomi-nalna deprecjacja waluty krajowej (wzrost b) powoduje wzrost krajowych cen importu p* ₊_{b i spadek}

dewizowych cen krajowego eksportu p _–_{b. Skutkiem jest, odpowiednio, spadek importu i wzrost}

eks-portu. Kierunek oczekiwanych zmian importu i eksportu w odpowiedzi na wahania kursu nominalne-go nie budzi kontrowersji. Sprawia to, że predykcje obu modeli są obecnie postrzegane w katenominalne-goriach stylizowanych faktów. Odpowiedź na pytanie o rolę kursu walutowego w kształtowaniu importu i eks-portu nie jest jednak oczywista.

Wątpliwości co do roli, jaką kurs walutowy odgrywa w kształtowaniu importu i eksportu, najłatwiej omówić, odwołując się do modelu (1), w którym o wolumenie importu współdecydują relatywne ceny pQ_{i cenowa elastyczność importu θ}

M. Zgodnie z najprostszym podejściem, nawiązującym do hipotezy

PPP, odchylenia kursu nominalnego b od relacji cen krajowych i zagranicznych p _–_p*_{indukują arbitraż} cenowy, którego skutkiem są bilansujące się przepływy towarów i usług w handlu międzynarodowym. Załóżmy, że gospodarka zagraniczna jest znacznie większa od gospodarki krajowej, podtrzymując tym samym założenie o egzogeniczności cen zagranicy. Łatwo zauważyć, że długość okresu, w którym kurs realny q = b – (p _–_p*_{) pozostaje w nierównowadze i oddziałuje na wolumeny importu i eksportu,}

za-leży od tempa, w jakim kurs nominalny i ceny krajowe dostosowują się do równowagi długookresowej q = 0. Zgodnie z rutynowym podejściem, zakładającym prawdziwość hipotezy racjonalnych oczekiwań i uwzględniającym fakt, że nominalny kurs walutowy charakteryzuje się dużą zmiennością, odchylenia kursu realnego q od parytetu powinny być krótkotrwałe. Oddziaływanie cen relatywnych pQ na im-port i eksim-port powinno mieć zatem charakter stricte krótkookresowy. Empiria przeczy tej tezie. Jednym ze stylizowanych faktów formułowanych na podstawie wyników weryfikacji hipotezy PPP jest duża trwałość odchyleń kursu realnego od parytetu, którą trudno wyjaśnić w ramach hipotezy racjonalnych oczekiwań i która często jest określana mianem zagadki PPP (PPP puzzle). Jej rozwiązanie zapropono-wał Frydman i Goldberg. Zgodnie z hipotezą gospodarki wiedzy niedoskonałej (imperfect knowledge economics; por. Frydman, Goldberg 2007; także Kelm 2013, rozdz. 4) immanentną cechą realnych kur-sów walutowych są ich długotrwałe dryfy, wynikające z psychologicznych uwarunkowań uczestników rynku walutowego. Realne kursy walutowe nie wykazują tendencji do powrotu do poziomu równowagi w średnim okresie. Oznacza to, że permanentny dysparytet walutowy powinien się przekładać na do-datkowe, niezależne od wahań popytu i podaży, strumienie dóbr w handlu zagranicznym.

Czynnikiem osłabiającym wpływ kursu walutowego na import i eksport może być niepełne od-zwierciedlenie zmian kursu nominalnego w krajowych cenach importu i eksportu. W dotychczasowych rozważaniach założono, że ceny importu i eksportu są tożsame z ogólnymi indeksami cen p _i_p*_{, co} im-plikowało równość pQ_{= q. W krótszych horyzontach czasowych trajektorie krajowych cen importu p}M