Powiązania pomiędzy cenami ziemniaków w Polsce i w Niemczech.

(1)

Ziemniak Polski 2010 nr 2

POWIĄZANIA

POMIĘDZY CENAMI ZIEMNIAKÓW

W POLSCE I W NIE

MCZECH

CZECH

doc. dr hab. Jerzy Rembeza

IHAR, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie e-mail: rembeza@ziemniak-bonin.pl

urowce rolne należą do istotnej grupy produktów będących przedmiotem ob-rotu międzynarodowego. Znaczenie rynku międzynarodowego dla funkcjonowa-nia krajowych rynków rolnych jest jednak zróżnicowane. Rynek ten jest szczególnie aktywny w przypadku takich produktów jak pszenica, kukurydza i soja. Ziemniaki należą do produktów o relatywnie niewielkim rynku międzynarodowym. Należy jednak zwrócić uwagę, że na rynku europejskim międzyna-rodowe obroty ziemniakami są stosunkowo duże. Dotyczy to zwłaszcza krajów Unii Eu-ropejskiej, tworzącej największy regionalny rynek ziemniaka.

S

W przypadku takich krajów jak Holandia i Francja eksport ziemniaków jest jednym z najważniejszych kierunków rozdysponowa-nia. Dużymi uczestnikami rynku są także Niemcy, a spośród importerów – Hiszpania, Portugalia i Włochy. Polska należy do grupy największych producentów ziemniaków, jed-nak jej udział w obrotach międzynarodowych jest bardzo mały. Mały jest również udział obrotów międzynarodowych w krajowym bi-lansie ziemniaka.

Istnienie rynku międzynarodowego w istotny sposób wpływa na funkcjonowanie rynku krajowego. Zasadnicze znaczenie ma wpływ cen zagranicznych na ceny krajowe. Ekonomia formułuje w tym kontekście tzw. prawo jednej ceny. Zgodnie z nim ceny tego samego produktu na poszczególnych ryn-kach powinny być identyczne, a w przypadku istnienia kosztów transferu pomiędzy rynka-mi różnice w poziorynka-mie cen nie powinny prze-kraczać tych kosztów. W układzie dynamicz-nym prawo jednej ceny implikuje występowa-nie związków cenowych pomiędzy rynkami.

Zmiana cen na jednym rynku powinna wywo-ływać ekwiwalentną zmianę cen na innym.

W realnej gospodarce występuje wiele czynników zaburzających działanie prawa jednej ceny i osłabiających powiązania cen na rynkach krajowych. Wśród nich można wymienić cła i inne ograniczenia handlowe, zróżnicowane preferencje konsumentów, niezadowalający poziom informacji rynko-wych, bariery w transporcie, ryzyko (Conforti 2004; Mundlak, Larson 1992). Bariery te są różne dla różnych produktów. W przypadku zbóż są mniejsze, ale w przypadku ziemnia-ka mogą być znaczące. Koszty transportu ziemniaków są relatywnie wysokie. Rynek ziemniaka jest znacznie mniej przejrzysty ce-nowo. Konsumenci na wielu rynkach są przywiązani do określonych odmian i mogą traktować inne odmiany jako nie będące w pełni substytutami.

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej wywarło silny wpływ na funkcjonowanie kra-jowych rynków rolnych. Rynki rolne w Polsce zostały poddane wspólnotowym regulacjom. Co równie ważne, zostały zniesione formal-ne bariery w handlu produktami rolnymi. Ba-riery te, np. cła, były w przypadku wielu pro-duktów, w tym także ziemniaka, wysokie. Powyższe zmiany wywarły znaczący wpływ na kształtowanie się cen produktów rolnych na rynku polskim (Rembeza, Seremak-Bulge 2009). Podobne obserwowano na wielu ryn-kach poddanych procesom ograniczania ba-rier administracyjnych (Baffes, Gardner 2003).

W opracowaniu przedstawiono kształto-wanie się cen ziemniaków w Polsce oraz na rynku niemieckim. Starano się porównać nie tylko poziom cen, ale przede wszystkim ich powiązania. Celem analizy była odpowiedź 1

(2)

na pytanie, czy zmiany cen ziemniaków na rynku niemieckim mają wpływ na ceny w Polsce oraz jak silna i jak szybka jest ta re-akcja. Przeprowadzone analizy mogą być istotne nie tylko dla wszystkich uczestników rynku, ale także dla oceny samego rynku, w tym stopnia jego integracji z rynkami zagra-nicznymi.

Dane i metoda analizy

W analizie wykorzystano dane dotyczące cen ziemniaków jadalnych uzyskiwanych przez producentów w Niemczech. W przy-padku rynku polskiego wzięto pod uwagę dane dotyczące cen w obrotach targowisko-wych. Należy zwrócić uwagę, że ta kategoria cenowa dotyczy obrotów o półhurtowym cha-rakterze. Ceny skupu są natomiast niższe aniżeli ceny targowiskowe. Niestety, Główny Urząd Statystyczny nie podaje miesięcznych cen skupu ziemniaków jadalnych. Problem ten ma jednak mniejsze znaczenie z punktu widzenia analizy reakcji cenowych, a to jest głównym celem opracowania. Ceny na rynku polskim przeliczono na euro według bieżą-cych notowań kursu walutowego. W oblicze-niach posługiwano się logarytmami cen, a więc wyniki opisują reakcje w ujęciu procen-towym, nie bezwzględnym (np. procentową reakcję na jednym rynku na wzrost cen o je-den procent na drugim rynku).

Jednym z problemów w analizie powiązań cenowych na rynkach rolnych jest zjawisko sezonowości. Produkcja roślinna ze swej na-tury ma charakter sezonowy, co wpływa na sezonowe zmiany cen. Na rynku ziemniaka naturalny jest na przykład wzrost cen w okre-sie letnim, wynikający z zaniku podaży

ziem-niaków ze zbiorów roku poprzedniego i wchodzenia na rynek ziemniaków bardzo wczesnych z nowego zbioru. Warunki klima-tyczne w Niemczech i w Polsce są zbliżone, co może w sposób sztuczny zawyżać oceny powiązań cenowych pomiędzy obu rynkami. Dlatego dla potrzeb końcowej analizy staty-stycznej w przypadku cen niemieckich i pol-skich usunięto składniki sezonowe. Ponie-waż analiza ma charakter krótkookresowy, z szeregów cenowych usunięto również tren-dy.

W analizie ekonometrycznej posłużono się tzw. modelami VAR. Uzyskane wyniki zo-brazowano, przedstawiając funkcje odpowie-dzi na impuls oraz dekompozycję wariancji. Skrótowo mówiąc, pierwsza z nich obrazuje rozkład w czasie przenoszenia impulsu ce-nowego, który wystąpił na innym rynku (jaka jego część zostaje przeniesiona), druga na-tomiast pokazuje, jak w czasie zmienia się udział owego impulsu w zmienności cen na innym rynku (jego znaczenie dla zmian cen).

Wyniki analizy

Na rysunku 1 przedstawiono nieprzekształ-cone dane dotyczące cen ziemniaków na obu analizowanych rynkach. Wskazuje on na nieco wyższe przeciętnie ceny na rynku pol-skim niż na niemieckim. Jak już jednak stwierdzono, wynika to z nieco odmiennych poziomów rynku, których ceny dotyczą. Po-nieważ ceny targowiskowe są średnio o ok. 30% wyższe niż ceny skupu, to uwzględniw-szy tę korektę, ceny na rynku polskim są zbliżone do uzyskiwanych na rynku niemiec-kim.

Rys. 1. Ceny ziemniaków w Niemczech i Polsce (euro/dt)

(3)

Przestawione dane sugerują silne powią-zania cenowe pomiędzy rynkami. Dotyczy to zarówno kształtowania się cen w pojedyn-czych sezonach handlowych, jak i w odnie-sieniu do trendów średniookresowych. Na przykład w obu krajach wystąpił wyraźny trend wzrostowy w latach 2005-2007 i zbliżo-ne wahania w latach 2007 i 2008. Powiąza-nia te nie muszą jednak odzwierciedlać

po-wiązań rynkowych. Mogą wynikać z podob-nego układu warunków pogodowych, w du-żym stopniu określających poziom cen w ko-lejnych latach, oraz z podobnych uwarunko-wań sezonowych. Dlatego z szeregów ceno-wych zdecydowano się usunąć składniki se-zonowe oraz trend. Tak oczyszczone ceny, przekształcone do postaci logarytmów, przedstawia rysunek 2. 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Niemcy Polska

Rys. 2. Ceny ziemniaków oczyszczone z trendu i składników sezonowych (logarytmy cen)

Zaprezentowane na rysunku 2 dane w dalszym ciągu wskazują na istnienie powią-zań cenowych pomiędzy Polską a Niemca-mi, jednak te powiązania nie są już tak wy-raźne jak na rysunku 1. Wyraźnie widać jed-nak znacznie większą zgodność notowań ce-nowych od połowy 2004 r., a więc od kiedy Polska weszła do UE. W poprzednich latach powiązania cenowe były znacznie słabiej za-rysowane. Wysokie cła w znaczący sposób powodowały odseparowanie obu rynków.

Dla bardziej precyzyjnej analizy przepro-wadzono ekonometryczną analizę przeno-szenia impulsów cenowych pomiędzy obu rynkami. Ponieważ przystąpienie do UE spo-wodowało istotną zmianę uwarunkowań tych powiązań, analizę tę przeprowadzono dla okresu od połowy 2004 r. Wyniki przedsta-wiono na rysunku 3.

Przeprowadzone testy przyczynowości wskazują na przebieg impulsów cenowych od rynku niemieckiego do rynku polskiego. Zmiany cen na rynku niemieckim wpływały na zmiany cen na rynku polskim, natomiast zmiany cen na rynku polskim nie wpływały

na zmiany cen na rynku niemieckim. Rynek polski zachowuje się więc jak typowy biorca cenowy. Biorąc pod uwagę bardzo małe znacznie Polski na międzynarodowym rynku ziemniaka, reakcja tego typu jest zrozumiała.

Na rysunku 3 przedstawiono reakcje na impulsy cenowe zachodzące na rynku pol-skim. Wyraźnie widać, że siła reakcji zależy od horyzontu czasowego. W horyzoncie 1- -miesięcznym największe znaczenie dla cen w Polsce mają impulsy płynące ze strony rynku krajowego. Wraz z wydłużaniem się okresu reakcji znaczenie tych impulsów ma-leje, rośnie natomiast znaczenie impulsów płynących ze strony rynku niemieckiego, któ-ry może być potraktowany jako reprezentant rynków zagranicznych. Od trzeciego miesią-ca siła impulsów ze strony rynku zagranicz-nego zaczyna nawet przeważać nad siłą im-pulsów ze strony rynku krajowego. Dokonu-jąc prognoz cenowych o kilkumiesięcznym horyzoncie czasowym, należy więc także uwzględniać sytuację cenową na ryn-kach zagranicznych i brać pod uwagę

(4)

sięczny okres przenoszenia impulsów ceno-wych.

Uzyskane wyniki wskazują na relatywnie silną integrację cenową rynku ziemniaka w

Polsce z rynkami zagranicznymi. Pod tym względem rynek ziemniaka nie różni się zna-cząco od innych rynków rolnych, np. rynku zbóż (Rembeza 2009).

a) funkcje odpowiedzi na impuls b) dekompozycja wariancji

.00 .02 .04 .06 .08 .10 .12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Niemcy Polska 0 20 40 60 80 100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Niemcy Polska

Rys. 3. Funkcje odpowiedzi na impuls i dekompozycja wariancji błędu prognozy dla cen ziemniaków w Polsce i w Niemczech (na osi poziomej miesiące)

Literatura

1. Baffes J., Gardner B. 2003. The transmission of

world commodity prices to domestic markets under policy reforms in developing countries. – Policy Reform 6, 159-180; 2. Conforti P. 2004. Price transmission in selected agricultural markets. FAO Commodity and Trade Policy Research Working Papers 7: 91 s.;

3. Mundlak Y., Larson D. F. 1992. On the

transmis-sion of world agricultural prices. – The World Bank Economic Review 6: 399-422; 4. Rembeza J. 2009. Powiązania pomiędzy cenami produktów rolnych w Polsce i krajach UE. Problemy rolnictwa światowego. – Zesz. Nauk. SGGW 7 (XXII): 111-119; 5. Rembeza J.,

Seremak-Bulge J. 2009. Ewolucja podstawowych

ryn-ków rolnych i jej wpływ na transmisję cen w latach 1990-2008. IERiGŻ Warszawa: 140 s.