ARTUR MALIBORSKI6
PRZESTRZEGANIE PROCEDUR HIGIENY RĄK PRZEZ PRACOWNIKÓW
OŚRODKA DIAGNOSTYKI MEDYCZNEJ WOJSKOWEGO INSTYTUTU
MEDYCZNEGO W WARSZAWIE
ADHERENCE TO HAND HYGIENE PROCEDURES IN EMPLOYEES OF THE MEDICAL DIAGNOSTICS CENTER
OF THE MILITARY INSTITUTE OF MEDICINE IN WARSAW
ORCID*: 0000-0002-7780-3448 | 0000-0002-9176-2478 | 0000-0001-9993-373X | 0000-0002-2565-7063 | 0000-0001-8565-8677 | 0000-0002-7436-9498
1 Zakład Diagnostyki Laboratoryjnej CSK MON WIM w Warszawie
2 Zakład Patomorfologii CSK MON WIM w Warszawie
3 Zakład Medycyny Nuklearnej CSK MON WIM w Warszawie
4 Zakład Transfuzjologii Klinicznej CSK MON WIM w Warszawie
5 Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej z Klinicznym Oddziałem Chirurgii Czaszkowo- -Szczękowo-Twarzowej CSK MON WIM w Warszawie
6 Zakład Radiologii Lekarskiej CSK MON WIM w Warszawie
} AGNIESZKA WOŹNIAKKOSEK
Zakład Diagnostyki Laboratoryjnej, CSK MON WIM w Warszawie, ul. Szaserów 128, 04-141 Warszawa, e-mail: awozniak-kosek@wim.mil.pl Wpłynęło: 03.06.2019
Zaakceptowano: 18.06.2019 DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2019026 *według kolejności na liście Autorów
STRESZCZENIE: Mycie i dezynfekcja rąk w codziennej praktyce personelu szpitalnego są naj-tańszym, a zarazem najskuteczniejszym sposobem ograniczania zakażeń szpitalnych. Celem badania była próba analizy zachowań w zakresie higieny rąk wybranej populacji personelu me-dycznego pracującego w Wojskowym Instytucie Medycznym w Warszawie. W 168-osobowej grupie pracowników Ośrodka Diagnostyki Medycznej w wieku 20–72 lata (średnio 45 lat) prze-prowadzono anonimową ankietę. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że podczas wykony-wania czynności medycznych, pielęgniarskich i laboratoryjnych personel medyczny stosował procedury higienicznego mycia i dezynfekcji rąk, jednak nie w stopniu zadowalającym. Prze-strzeganie zaleceń dla personelu medycznego w zakresie korzystania z fartuchów z krótkim rę-kawem oraz rezygnacji z noszenia na rękach zegarka i/lub biżuterii deklarowało 80% pracow-ników. Stwierdzono także, że jedynie 55,4% personelu medycznego posiadało wiedzę odno-śnie minimalnego czasu potrzebnego do zabicia większości drobnoustrojów na dłoniach pra-cownika medycznego. Wydaje się, że podstawowe znaczenie w takim przypadku ma kształto-wanie nawyków higienicznych i zapewnienie w środowisku szpitalnym łatwego dostępu do środków dezynfekujących.
SŁOWA KLUCZOWE: dezynfekcja rąk, higiena rąk, mikrobiota skóry, pracownicy medyczni ABSTRACT: Hand washing and disinfection in the daily practice of hospital staff is both the cheapest and most effective way to reduce nosocomial infections. The aim of this study was to analyze the hand hygiene behavior of a selected population of employees working at the Mi-litary Institute of Medicine. An anonymous survey was conducted among a group of 168 em-ployees of the Center for Medical Diagnostics aged 20–72 (45 years on average). Results show that while performing medical, nursing and laboratory activities, the staff uses procedures of hygienic hand washing and disinfection but not to a satisfactory degree. 80% of medical staff adhere to recommendations regarding wearing short-sleeved work clothes and not carrying watches and jewelry. It was also found that only 55.4% of those questioned knew the mini-mum time needed to kill most of the germs on the hands of a medical professional. It seems that in such cases shaping the hygiene habits of health professionals and ensuring easy access to disinfectants in the hospital environment is crucial.
WSTĘP
Higiena rąk w codziennej praktyce medycznej, pielę-gniarskiej i laboratoryjnej jest najtańszym i najskuteczniej-szym sposobem ograniczania zakażeń szpitalnych (ang. hospital-acquired infections – HAI). Rygorystyczne prze-strzeganie zasad aseptyki w tym zakresie zmniejsza liczbę zakażeń przenoszonych za pośrednictwem rąk. Jednak do mycia rąk w kontekście profilaktyki HAI nie przywiązywa-no szczególnej uwagi aż do połowy XIX wieku. To wtedy Semmelweis przedstawił związek między dezynfekcją rąk a występowaniem zakażeń szpitalnych. W 1847 roku wpro-wadził surowe zasady antyseptyczne, polegające na dezyn-fekcji rąk przez lekarzy przychodzących z prosektorium na oddział położniczy preparatami chloru – chlorina liquida – a następnie ze względów ekonomicznych 4% podchlo-rynem wapnia Ca(OCl)2, popularnie nazywanym wapnem chlorowanym. Takie działania okazały się wystarczające, aby obniżyć śmiertelność na oddziałach położniczych do 1%, co na panujące w tamtych czasach standardy można uznać za wielki sukces [3, 9]. Jednakże aby wyniki tych ba-dań zakorzeniły się w świadomości personelu medycznego,
konieczne było prawie 100 lat. Dopiero w latach 60. XX wieku w Stanach Zjednoczonych powstały pierwsze zale-cenia dotyczące mycia i dezynfekcji rąk w placówkach me-dycznych, opracowane przez CDC (ang. Center for Dise-ase Control and Prevention). Blisko 50 lat temu w Wied-niu Manfred Rotter udowodnił, że higiena rąk wykony-wana z użyciem środków dezynfekcyjnych na bazie alko-holu jest skuteczniejsza niż mycie rąk samą wodą i powin-na być zalecai powin-na w obszarze medycznym [7]. W 2002 roku HICPAC (ang. Healthcare Infection Control Practices Ad-visory Committee) wydało rekomendacje dotyczące sto-sowania środków dezynfekujących do rąk jako standardu w kontakcie z pacjentem. Na tej podstawie w 2009 roku WHO (ang. World Health Organization) przygotowa-ło „Wytyczne WHO dotyczące higieny rąk w opiece zdro-wotnej”, które zostały także przetłumaczone na język pol-ski i obowizują do dziś [8].
Celem niniejszej pracy była ocena wybranych zachowań w zakresie higieny rąk u personelu medycznego Ośrodka Diagnostyki Medycznej Wojskowego Instytutu Medyczne-go (WIM). Do grupy badanej włączono pracowników pię-ciu zakładów WIM, tj.:
Zakład Diagnostyki Laboratoryjnej Zakład Patomorfologii Zakład Medycyny Nuklearnej Zakład Transfuzjologii Klinicznej Zakład Radiologii Lekarskiej 60 50 40 30 20 10 0 % udział 27% 48% 11% 7% 7%
Komórka organizacyjna WIM 80 70 60 50 40 30 20 10 0 % udział Poniżej 5 lat 17% 5–10 lat 10% Powyżej 10 lat 73% Staż pracy Ryc. 1. Charakterystyka grupy badanej –
pra-cownicy Ośrodka Diagnostyki Medycznej WIM.
Ryc. 2. Charakterystyka grupy badanej – pracow-nicy Ośrodka Diagnostyki Medycznej WIM.
t ;BLBEV%JBHOPTUZLJ-BCPSBUPSZKOFK t ;BLBEV.FEZDZOZ/VLMFBSOFK t ;BLBEV1BUPNPSGPMPHJJ t ;BLBEV3BEJPMPHJJ-FLBSTLJFK t ;BLBEV5SBOTGV[KPMPHJJ,MJOJD[OFK
MATERIAŁ I METODY
W badaniu ankietowym wzięło udział 168 osób, aktyw-nych zawodowo lekarzy, pielęgniarek, diagnostów laborato-ryjnych i techników analityki medycznej. Na Ryc. 1 i 2 przed-stawiono szczegółowo charakterystykę grupy. W badanej gru- QJFQS[FXB˃BZLPCJFUZo Nʒ˃D[Z˂OJo ʯSFEOJBXJF-ku grupy kształtowała się na poziomie 45 lat, co korespondo-wało ze stażem pracy powyżej 10 lat. 88% grupy ankietowanej stanowili mieszkańcy miast. Udział respondentów w badaniu był dobrowolny, nieodpłatny i polegał jedynie na wypełnieniu QS[ZHPUPXBOFKBVUPSTLJFKBOLJFUZ,PNVOJLBDKB[ڀQPT[D[FHØM-nymi chętQS[ZHPUPXBOFKBVUPSTLJFKBOLJFUZ,PNVOJLBDKB[ڀQPT[D[FHØM-nymi do badania pracownikami odbywała się po-przez sekretariaty wymienionych powyżej zakładów WIM.
Analizę badawczą przeprowadzono przy zastosowa-niu autorskiego kwestionariusza, który zawierał informacje o zakresie badania oraz metryczkę dotyczącą: wieku, płci, miejsca zamieszkania, stażu pracy w zawodzie oraz 14 tań badawczych. Respondenci udzielali odpowiedzi na py-tania dotyczące wiedzy ogólnej o higienie i dezynfekcji rąk, a także na pytania odnośnie konkretnych czynności związa-nych z opieką nad pacjentem z zakresu higieny i dezynfek-cji rąk. Obliczenia statystyczne przeprowadzono przy użyciu arkusza kalkulacyjnego Excel. Zmienne zostały scharaktery-zowane za pomocą średniej arytmetycznej, wartości mini-mum–maksimum oraz poziomu liczebności i procentowe-go udziału prawidłowych odpowiedzi w całej grupie.
WYNIKI
W Tabeli 1 przedstawiono analizę wyników uzyskanych na podstawie ankiet wypełnionych przez pracowników Ośrodka Diagnostyki Medycznej WIM. Pytania dotyczyły higieny i de-zynfekcji rąk w odniesieniu do wiedzy ogólnej i konkretnych przypadków opieki nad pacjentem w tym obszarze. W tabe-li pogrubiono odpowiedzi prawidłowe. Z przeprowadzonych badań wynika, że pracownicy Ośrodka Diagnostyki Medycz-nej posiadali znaczną wiedzę ogólną na temat higieny i de-zynfekcji rąk. 80% respondentów udzieliło prawidłowych od-powiedzi na pytania związane z właściwym przygotowaniem rąk przed przystąpieniem do pracy. Ponad połowa ankieto-wanych wiedziała, jaki czas jest konieczny do skutecznej eli-minacji większości drobnoustrojów ze swoich rąk, co znacz-nie podwyższa bezpieczeństwo znacz-nie tylko pacjentów, lecz tak-że samych pracowników WIM. Podobnie przedstawiała się
analiza dotycząca zagadnień zawartych w bloku II, w którym przygotowano pytania szczegółowe na temat problemów sa-nitarno-higienicznych w strefie pacjenta. Aż 96% responden-tów wybrało prawidłową odpowiedź dotyczącą dezynfekcji rąk przed badaniem fizykalnym pacjenta. Pracownicy Ośrod-ka Diagnostyki Medycznej znali również procedury związane z właściwą higieną rąk (mycie rąk wodą) po wykonaniu toa-lety u chorych z infekcją Clostridium difficile. Respondentom trudność sprawiło pytanie dotyczące czynności, jaka jest wy-magana przed wyłączeniem alarmu monitora przy łóżku pa-cjenta – jedynie 35% całej grupy udzieliło prawidłowej odpo-wiedzi. Niemniej jednak cała grupa badana – odpowiednio 96% i 88% – znała zasady, jakie należy zachować w przypad-ku pobierania krwi oraz postępowania po opuszczeniu strefy pacjenta i przejściu do strefy biurowej w celu wykonania ko-niecznych adnotacji.
Analizowano również uzyskane dane z uwzględnieniem stażu pracy respondentów. Wyniki jednoznacznie wskazy-wały na optymalizację wiedzy wśród pracowników z du-żym, ponad 10-letnim stażem pracy oraz u osób świeżo po skończeniu szkoły/studiów (staż do 5 lat). Wyniki uzyskane dla grupy respondentów o stażu do 10 lat są najmniej satys-fakcjonujące. Na taki stan może mieć wpływ zgubna rutyna i mała liczba szkoleń, jaka prawdopodobnie była przygoto-wana dla tej grupy.
WPŁYW ZNAJOMOŚCI TECHNIKI DEKONTAMINACJI
NA PRAWIDŁOWĄ HIGIENĘ RĄK
Podobnie jak i w innych obszarach medycyny, również w przypadku higieny rąk wiedza teoretyczna nie gwarantu-je stosowania poznanych zasad w praktyce. Procedura we-dług Ayliffe’a – opracowana w 1978 roku, opisana w 1988 SPLVPSB[[BUXJFSE[POBQS[F[&VSPQFKTLJ,PNJUFU/PSNB-lizacyjny – określa kroki, jakie należy wykonać, aby sku-tecznie rozetrzeć środek dezynfekujący na wszystkich po-wierzchniach dłoni [1]. Schemat składa się z sześciu etapów, po pięć ruchów w każdym, i przy prawidłowym wykonaniu gwarantuje prawidłowy proces higieny. Efektem prawidło-wego stosowania tej techniki powinno być jednolite pokry-cie dłoni preparatem dezynfekującym. Znajomość techni-ki dekontaminacji rąk z kontrolą efektu w lampie UV daje doskonałą możliwość oceny tego, na ile ta czynność wy-konywana jest prawidłowo przez danego pracownika. Do-brze naniesiony związek fluoryzujący gwarantuje równo-mierne pokrycie powierzchni dłoni, co przekłada się na jed-nolite świecenie całej powierzchni skóry w lampie UV. Na Ryc. 3–5 przedstawiono obrazy świadczące o nieprawidło- XFKEF[ZOGFLDKJSʇLʯSPELJFNĘVPSZ[VKʇDZN NJFKTDBDJFN-niejsze, niemające cech świecenia w lampie UV, odpowia-dały obszarom częściowego lub całkowitego braku kon-taktu z substancją fluoryzującą, co w rzeczywistym proce-sie dezynfekcji będzie odpowiadać miejscom nieskutecznej
Analizowany czynnik Odsetek udzielonych odpowiedzi ogółem
Odsetek udzielonych prawidłowych odpowiedzi z uwzględnieniem stażu pracy
Poniżej 5 lat Do 10 lat Powyżej 10 lat
BLOK I. WIEDZA OGÓLNA DOTYCZĄCA HIGIENY RĄK
Jakie czynności związane z higieną rąk należy wykonać przed przystąpieniem do pracy w strefie pacjenta
A. Nosić odzież ochronną z krótkim rękawem 0,05 B. Zdjąć biżuterię i zegarek 0,15
C. Obie odpowiedzi są prawidłowe 0,80 0,17 0,09 0,74
Minimalny czas dezynfekcji potrzebny do zabicia większości drobnoustrojów na dłoniach pracownika medycznego
A. 20–30 sekund 0,55 0,14 0,06 0,80
B. 3 sekundy 0,01
C. 1 minuta 0,44
Jaka czynność higieniczna jest wymagana po skorzystaniu z toalety
A. Dezynfekcja rąk 0,08
B. Mycie rąk wodą z mydłem 0,89 0,17 0,11 0,72
C. Higiena rąk nie jest wymagana 0,02
Jaką czynność należy wykonać jako pierwszą w przypadku wizualnie zanieczyszczonych rąk krwią
A. Umyć wodą z mydłem 0,51 0,22 0,12 0,66
B. Zastosować preparat na bazie alkoholu do dezynfekcji rąk 0,26 C. Użyć ręcznika papierowego do usunięcia krwi przed de-zynfekcją dłoni
0,23
Jednorazowych rękawiczek medycznych należy użyć w przypadku
A. Opróżniania worka na mocz 0,02 B. Przed podaniem leku drogą dożylną 0,02 C. Przed zmianą bielizny pościelowej w strefie pacjenta 0,02
D. Wszystkie odpowiedzi są prawidłowe 0,94 0,17 0,10 0,73
Czynności konieczne do przygotowania rąk przed zabiegiem operacyjnym
A. Zdjąć biżuterię i zegarek 0,02 B. Umyć ręce wodą z mydłem po wejściu na blok operacyjny 0,07 C. Wykonać chirurgiczne mycie rąk, a następnie dezynfek-cję preparatem na bazie alkoholu
0,02
D. Wszystkie odpowiedzi są prawidłowe 0,89 0,17 0,11 0,72
BLOK II. WIEDZA SZCZEGÓŁOWA DOTYCZĄCA HIGIENY I DEZYNFEKCJI RĄK Dezynfekcja rąk przed kontaktem z pacjentem
A. Jedynie dla ochrony pracownika medycznego przed drobnoustrojami kolonizującymi skórę pacjenta
0,14 B. Ochrona przed zanieczyszczeniem sprzętu medycznego i wyposażenia
0,02
C. Ochrona pacjenta przed drobnoustrojami potencjal-nie kolonizującymi ręce pracownika medycznego
0,85 0,18 0,08 0,74
Czynność higieny rąk wymagana przed badaniem fizykalnym pacjenta
A. Dezynfekcja rąk 0,96 0,17 0,11 0,72
B. Mycie wodą z mydłem 0,04 C. Higiena rąk nie jest wymagana 0,00
Czynność higieny rąk wymagana po wykonaniu toalety u chorego z infekcją Clostridium difficile
A. Dezynfekcja rąk 0,34
B. Mycie rąk wodą z mydłem 0,66 0,18 0,07 0,75
C. Higiena rąk nie jest wymagana 0,00
Czynność higieny rąk wymagana przed wyłączeniem alarmu monitora przy łóżku pacjenta
A. Dezynfekcja rąk 0,55 B. Mycie rąk wodą z mydłem 0,10
C. Dodatkowa higiena rąk nie jest wymagana 0,35 0,10 0,14 0,76
Czynność higieny rąk wymagana po zakończeniu czynności pobierania krwi od pacjenta
A. Dezynfekcja rąk 0,96 0,17 0,10 0,73
B. Mycie rąk wodą z mydłem 0,04 C. Higiena rąk nie jest wymagana 0,00
Kiedy powinna być przeprowadzona higiena rąk, jeśli od pacjenta pobierana jest krew w gabinecie zabiegowym
A. Bezpośrednio przed wykonaniem pobierania krwi 0,07 B. Bezpośrednio po zakończeniu procedury, po wyrzuceniu igły i zdjęciu rękawiczek
0,05 C. Po pobraniu krwi i wykonaniu notatek w komputerze 0,00
D. Odpowiedzi A i B są prawidłowe 0,88 0,17 0,09 0,74
Kiedy powinna być przeprowadzona higiena rąk, jeśli wykonuje się badanie EKG w gabinecie lekarskim/zabiegowym
A. Przed kontaktem z pacjentem, przed wykonaniem ba-dania
0,12 B. Przed włączeniem aparatu i wpisaniem danych pacjenta 0,04 C. Po kontakcie z pacjentem i po wykonaniu badania 0,02
D. Odpowiedzi A i C są prawidłowe 0,82 0,18 0,08 0,74
Kiedy powinna być przeprowadzona higiena rąk, jeśli zmierzenie ciśnienia krwi jest ostatnim kontaktem z pacjentem w gabinecie lekarskim/zabiegowym
A. Po wyjściu pacjenta z gabinetu 0,10 B. Nie jest wymagana dezynfekcja, ponieważ nie jest to procedura inwazyjna
0,04
C. Po zakończeniu czynności w strefie pacjenta, przed powrotem do biurka i wykonaniem notatek w dokumen-tacji pacjenta
0,86 0,18 0,08 0,74
Prawidłowe odpowiedzi zostały pogrubione.
Ryc. 3. Ręce po nieprawidłowej dezynfekcji – obraz w lampie ultrafioletowej (obszary nieprawidłowo zdezynfekowane są ciemniejsze).
dezynfekcji. Efekt prawidłowo przeprowadzonego proce-su dezynfekcji rąk przedstawiono na Ryc. 6. Obszary naj-częściej pomijane w dezynfekcji rąk – na stronie grzbieto-wej i wewnętrznej dłoni – przedstawiono schematycznie na Ryc. 7.
OMÓWIENIE
Środowisko szpitalne stanowi specyficzny obszar, w któ-rym podczas procesu diagnostyczno-terapeutycznego możli-we jest rozwinięcie się zakażeń szpitalnych. Właściwa higiena rąk jest elementarnym postępowaniem w ograniczaniu tego zjawiska. Badania epidemiologiczne wskazują, że około po-łowa HAI spowodowana jest drobnoustrojami, które stano-wią zanieczyszczenie rąk personelu medycznego [2, 4]. No-skin i wsp. badali skuteczność różnych sposobów oraz czasu mycia rąk sztucznie zanieczyszczonych enterokokami opor-nymi na wankomycynę (ang. vancomycin-resistant
Entero-coccus – VRE). Wykazali, że do całkowitego usunięcia VRE
niezbędne było mycie rąk wodą z mydłem przez 30 sekund, natomiast niewystarczające było mycie samą wodą przez 5 sekund oraz mycie wodą z użyciem dwóch rodzajów mydeł przez ten sam czas [5]. Trick i wsp. wykazali w swojej pracy statystyczne zmniejszenie kontaminacji rąk drobnoustroja-mi przejściowydrobnoustroja-mi po zastosowaniu środka na bazie alkoholu – w porównaniu z preparatem medycznym do mycia, my-dłem lub wodą. Potwierdzono również, że noszenie biżute-rii na palcach i nadgarstkach przyczyniało się do zwiększenia częstości zanieczyszczenia strefy pacjenta potencjalnymi pa-togenami szpitalnymi. Noszenie sztucznych paznokci może skutkować przetrwaniem patogenów (np. Pseudomonas
aeru-ginosa, Klebsiella pneumoniae itp.) nawet po zastosowaniu
Ryc. 5. Ręce po nieprawidłowej dezynfekcji. Widoczne w lampie ultrafioletowej paznokcie pomalowane lakierem – obszary nieprawidłowo zdezynfe-kowane wokół paznokci są ciemniejsze.
Ryc. 6. Ręce po prawidłowej dezynfekcji widoczne w lampie ultrafioletowej.
Ryc. 7. Obszary pomijane w dezynfekcji rąk – strona węwnętrzna i grzbie-towa dłoni. Kolorem niebieskim oznaczono obszary najczęściej pomijane, natomiast kolorem żółtym – dość często pomijane.
mydła i żelu na bazie alkoholu [6]. W celu rozpropagowania informacji dotyczących higieny i dezynfekcji rąk od lat pro-wadzone są różnego rodzaju programy, które mają pomóc w uświadamianiu pracownikom służby zdrowia, jak istotne znaczenie ma zachowanie odpowiedniego reżimu sanitarne-go i standardów higieny w miejscu pracy.
Wprowadzenie w Wojskowym Instytucie Medycznym w Warszawie programu higieny rąk przyczynia się do po-prawy świadomości całego personelu w tym zakresie, co ma również swoje przełożenie w przedstawionym opraco-waniu. Od 13 lat w WIM 5 maja obchodzony jest Światowy Dzień Higieny Rąk. Tegoroczne hasło wydarzenia to „Bez-pieczna opieka dla wszystkich jest w twoich rękach”. Infor-macja na ten temat została także przedstawiona na stronie internetowej Instytutu i do dnia 17 czerwca 2019 roku zo-stała przeczytana 4886 razy. Świadczy to nie tylko o zaan-gażowaniu ze strony nadzoru epidemiologicznego szpita-la, lecz także wskazuje na dużą akceptację środowiska pra-cowników WIM i pacjentów.
WNIOSKI
Higiena rąk jest ważnym elementem w działaniach ma-jących na celu zmniejszenie rozprzestrzeniania się zakażeń szpitalnych. Jest także czynnikiem zabezpieczającym per-sonel szpitalny i pacjentów przed chorobotwórczymi drob-noustrojami. Znajomość techniki wykonywania procedur dezynfekcyjnych jest nieodzownym elementem w każdym miejscu w szpitalu. W niniejszej analizie dokonano oceny wiedzy wśród wybranej populacji szpitalnej dotyczącej de-zynfekcji rąk. Przedstawione wyniki wskazują na zgubną ru-tynę personelu pracującego około 10 lat. Różnica ta jest zna-cząca w porównaniu z personelem o stażu poniżej 5 lat oraz powyżej 10 lat. Może to być spowodowane także faktem, że jest to grupa zróżnicowana pod względem miejsca za-trudnienia i stanowiska. Istnieje bezwzględna konieczność wprowadzenia obligatoryjnych częstych szkoleń i metod eg-zekwowania właściwej higieny rąk przez pracowników służ-by zdrowia na każdym poziomie.
KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.
PIŚMIENNICTWO
1. Ayliffe GA, Babb JR, Davies JG, Lilly HA. Hand disinfection: a comparison of va-rious agents in laboratory and ward studies. J Hosp Infect 1988;11(3):226–243. 2. Bilski B, Kosiński B. Analiza wybranych zachowań w zakresie higieny rąk
w wy-branej populacji personelu pielęgniarskiego. Med Pr 2007;58(4):291–297. 3. Lee Ligon B. Historical moment in the recognition of hand hygiene for control
of infections: a short biography of Ignaz Philip Semmelweis (1818–1865). Sem Ped Inf Dis 2001;12(2):154–159.
4. Muszyński Z. Rola zabiegów antyseptycznych w dekontaminacji skóry rąk per-sonelu medycznego. Zakażenia 2002;1–2:54–56.
5. Noskin GA, Stosor V, Cooper I, Peterson LR. Recovery of vancomycin-resistant enterococci on fingertip and environment al surface cells. Infect Control Hosp Epidemiol 1995;16(10):577–581.
6. Trick WE, Vernon MO, Hayes RA et al. Impact of ring wearing on hand conta-mination and comparison of hand hygiene agents in hospital. Clin Infect Dis 2003;36(11):1383–1390.
7. Wałaszek M. Higiena rąk – wymagania stawiane pracownikom medycznym. Probl Pielęg 2018;26(2):90–98.
8. World Health Organization. Wytyczne WHO dotyczące higieny rąk w opiece zdrowotnej – podsumowanie. Pierwsza światowa inicjatywa na rzecz bezpie-czeństwa pacjenta „Higiena rąk to bezpieczna opieka”. Centrum Monitorowa-nia Jakości w Ochronie Zdrowia (online) 2009; https://www.cmj.org.pl/cle-an-care/higiena-rak-wytyczne-who-draft.pdf
9. Żurawski P, Stryła W, Szczepański P. Ignac Semmelweis (1818–1865) – pro
