Starożytny Egipt w podręcznikach szkolnych czasów Komisji Edukacji Narodowej

a r t y k u ł y

H ieronim K aczm arek

Poznań

STAROŻYTNY EGIPT W PODRĘCZNIKACH SZKOLNYCH

CZASÓW KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ

Rozw ój szkolnictw a w osiem nastow iecznej P olsce, reorg an izo w an eg o

początkow o przez zakon pijarów, a później przez K om isję E dukacji N arodow ej,

przyczynił się do pow stania szeregu rodzim ych podręczników do nauki historii,

w których w ojczystym języku, zapoznaw ano uczniów m iędzy innym i z dzieja­

m i starożytnego Egiptu. W krótkim czasie działalności K EN (1 7 7 3 -1 7 9 4 ), obok

reform y uniw ersytetów w K rakow ie1 i W ilnie, utw orzono szkoły w ojew ódzkie;

nie do końca pow iodła się natom iast próba stw orzenia sieci szkół elem en­

tarnych2. K om isja Edukacji Narodowej i jej osiągnięcia m ają szczególne m iej­

sce w dziejach polskiej historiografii.

D otychczas przebadano różne aspekty jej działalności. D w usetna rocznica

pow ołania tego pierw szego w Polsce „M inisterstw a O św iaty” pozostaw iła po

sobie bardzo bogate pokłosie w zakresie studiów nad podręcznikam i szkolnym i,

funkcjonującym i w tamtej epoce. W latach siedem dziesiątych X X w ieku, ale

także w cześniej i później, ukazał się szereg publikacji pośw ięconych p od ręczni­

kom do nauki historii używ anym w szkołach polskich w drugiej połow ie X V III

w ieku. W pracach Heleny R zadkow skiej3, A licji Sobczak4, T adeusza S łow ikow ­

skiego5 i P aw ła K om orow skiego6 om ów ione zostały nie tylko podręczniki do

nauki historii, ale także ów czesne polskie koncepcje historii pow szechnej. O stat­

nio podobną tem atyką zajm ow ał się R om an Stępień7. W iększość tych studiów

skupiła się głów nie na m etodologicznej stronie podręczników , chciałbym w ięc

przyjrzeć się ich treści pod kątem znajom ości starożytnego Egiptu. P odręczniki

pow stałe na zam ów ienie Kom isji E dukacji N arodow ej są bow iem w iernym od­

biciem ów czesnego stanu w iedzy o św iecie starożytnym , w arto w ięc pośw ięcić

im w ięcej uw agi8. B yły też głów nym źródłem w iedzy o przeszłości Egiptu kil­

ku pokoleń Polaków i w pływ ały na ich spojrzenie n a dzieje tego odległego k ra­

ju , w czasie pow stającej m ody na O rient w śród w arstw ośw ieconych w kraju.

N ow e koncepcje pedagogiczne napływ ające do Polski z zachodu Europy by­

ły rozw ijane pierw otnie przez szkoły pijarskie, a później rów nież przez pow sta­

ją c e zakłady edukacyjne Kom isji Edukacji N arodow ej, w najm niejszym zaś stop­

niu znalazły odbicie w ów czesnych szkołach jezu ickich9. Ich dotarcie nad W isłę

w yw ołało w ielkie zapotrzebow anie na nowe, odpow iednie podręczniki także do

nauki historii. K łopoty z ich niedostatkiem w ów czesnych szkołach próbow ano

rozw iązyw ać w rozm aity sposób. O bok tw orzonych now ych, rodzim ych opraco­

w ań w ykorzystyw ano rów nież tłum aczenia z innych jęz y k ó w 10. C zęsto też korzy­

stano ze starszych książek. Nie znana je s t niestety, mi mo prow adzonych w Pol­

sce ju ż od w ielu lat badań, pełna lista używ anych w ów czas podręczn ik ów ", gdyż

m im o dążeń K om isji Edukacji N arodow ej nie udało się ich ujednolicić w e w szy­

stkich now o pow stałych szkołach w ojew ódzkich12. N ow e podręczniki, napisane

na zam ów ienie KEN, ja k w ielokrotnie ju ż podkreślano, charakteryzow ały się, z

jednej strony odpow iednim doborem m ateriału faktograficznego, nie za obszer­

nym , z drugiej zaś zw ięzłością w ykładu, tak by uczniow ie m ogli go łatwo

opanow ać13. W yrażały także, ja k słusznie zauw ażyła Renata D utkowa, przekona­

nie ów czesnych o wielkiej roli dydaktycznej nauczania historii14.

W w ielu ów czesnych polskich podręcznikach szkolnych w idać w yraźnie

w pływ y osiem nastow iecznej francuskiej filozofii historii, zw łaszcza poglądów

C harlesa de Secondât barona de la B rede et de M ontesquieu (1 6 8 9 -1 7 5 5 ). Pod

w pływ em jeg o teorii o geograficznych uw arunkow aniach rozw oju społeczeń­

stwa, także w polskich podręcznikach do nauki historii zaczęto łączyć w ykłady

historii z geografią. N ie przyjm ow ano jed n ak że w szystkich jeg o poglądów d o ­

tyczących przeszłości człow ieka, spoglądano na nie krytycznie, niektóre z nich

odrzucając, ja k choćby o w pływ ie klim atu na ustroje p ań stw is, inne akceptow a­

no. W historiografii polskiej doby O św iecenia tezę o w pływ ie klim atu na rozwój

społeczeństw w yraźnie odrzucał np. H ugo Kołłątaj (1 7 50-1 81 2), k tó iy napisał:

„ziem ia w najłagodniejszym znajdując się położeniu, przem ienić się m usi w p u ­

stynią, skoro j ą tylko ręka ludzka opuści” 16. Jako przykład kraju znajdującego

się w stanie upadku, m im o dobrych w arunków klim atycznych, w ym ienił Egipt

niegdyś kw itnący, a w jeg o czasach znajdujący się w upadku. Za p rzykład roz­

w oju następującego dzięki pracy rąk ludzkich jeg o zdaniem m oże służyć A nglia,

D ania, czy Szw ecja.

H istoriografia tego okresu, rów nież w Polsce, ulegała pow olnem u proceso­

wi ześw iecczenia - nauka o przeszłości świata, czy w łasnego kraju, m iała odtąd

służyć głów nie celom św ieckim i dlatego z nauk historycznych odpaść m usiało

Starożytny Egipt w podręcznikach szkolnych

41

w szystko to, co nie m ogło zostać uznane p rzez rozum . H istorycy epoki O św ie­

cenia pojm ow ali dzieje ja k o proces, w którym dokonyw ały się pew ne p rze­

k ształcenia i następow ał rozw ój form politycznych i gospodarczych b ez w pływ u

sił nadprzyrodzonych. Faktem jest, że ten now y trend w ów czas nie znalazł w p eł­

ni odbicia w procesie dydaktycznym , gdyż nie w yrugow ano z nauczania h isto ­

rii w szy stkich elem entów n adp rzy rodzoności, ale m im o to d o k o n ał się p ostęp

i ostatecznie podw ażono w iarę w legendy i bajki dom inujące w dotychczasow ej

h isto rio g rafii17. Pow oli rów nież w Polsce w nauczaniu o przeszłości za n ik a d o ­

tychczasow y pod ział dziejów ludzkości na historia sacra oraz historia profana.

B ardzo dobrze znaczenie i korelacje obu „działów ” historii opisał w spółcześnie

W itold D zięcioł: „N aród żydow ski, jed y n y ze w szystkich w starożytności

uczestniczył w historii św iętej, w dodatku do historii ziem sk iej” 18. N a d alszych

stronach też uzasadnił w ażność pierw szego z tych „działów ” h istorii dla lud z­

kości, a co za tym idzie konieczności jeg o w yodrębnienia w e w sp ółczesny ch

p ublikacjach historycznych. W upadającej R zeczypospolitej w idać także w y raź­

ne tendencje, by naukę historii w łączyć w proces budow y now ego społeczeń­

stw a, by budzić za jej pośrednictw em św iadom ość naro do w ą i m iłość ojczyzny.

Spójrzm y w obec tego na niektóre z obow iązujących w tam tych czasach p o d ­

ręczników do nauki historii. U czniow ie poznańskiego kolegium jezu ick ieg o

drugiej połow y X V III w. do nauki historii korzystali z tłum aczenia p racy u ro ­

dzonego w P olsce francuskiego jezu ity K laudiusza B uffiera (1 6 6 1 -1 7 3 7 ), au to­

ra licznych rozpraw filozoficznych i podręczników . Jego nazw isko, M ichał

F ranciszek K ociełkow ski19, polski tłum acz, przekręcił n a Bussier. P ierw sze p o l­

skie w ydanie podręcznika B u f f i e r a noszące tytuł S posób łatw y nauczenia

i pam ięta n ia dziejów pow szechnych i rozm iarów czasów czyli chronologii histo ­

rii po w szech n ey p o d a n y fra n cu skim ięzykiem p rze z [...] p rzeło żo n y z p rzyd aniem

ciekaw ych p ytań i uw ag na dzieie św ięte i św ieckie dla w ygody ichm ościów

P anó w K aw alerów C ollegii N obilum P osnaniensis. tom I zam yka dzieje św ięte

i św ieckie aż do czasów C hrystusa P ana20 ukazało się w P oznaniu w 1768 roku,

a w ięc na k rótko przed pow staniem K om isji E dukacji N arodow ej, zaś ostatnie

w 1890. B uffier zachow ał w nim tradycyjny podział dziejów p o w szechn ych na

dw ie części: p ierw szą pośw ięconą historii narodów znanych z B iblii (historia

sacra) i drugą, w której om ów iono dzieje pozostałych m onarchii starożytnych

(ihistoria profana). K ażda z tych części posiadała jed en rozdział zbudow any z p y ­

tań i odpow iedzi oraz drugi będący sw ego rodzaju kom entarzem odautorskim .

D zieje E giptu, zg o d n ie z o b o w iąz u ją cy m w ó w c zas p o d ziałe m h isto rii

uw zględnione zostały przez B uffiera w niew ielkim w ym iarze w części pierw szej

p odręcznika (historia sacra). Poziom tej pracy nie był zby t w ysoki naw et w p o ­

rów n aniu z ów czesnym i p odręczn ik am i szkolnym i, co d o strze g ali także

w spółcześni autorow i21. M im o to, dzieło B uffiera należy uznać za je d n ą z w ielu

ów czesnych prób pedagogicznych znalezienia now ej, doskonalszej m eto dy n au ­

czania przedm iotu.

Podobnym przykładem podręcznika starego typu je st dzieło polskiego jezuity

księdza Karola W yrwicza (1717-1793) H istorya pow szechna skrócona przez

Wjmci Xiędza Karola Wyrwicza opata kom endatoriusza hebdow skiego kawalera

orderu Ś. Stanisława napisane, którego tom I W którym zamyka się Historya ludu

hożego o d Stworzenia św iata do zburzenia od Rzym ian kościoła Ierozolimskiego

w ydane w W arszawie w 1787 roku i wznowiony w 1793. Całość interesującego

nas I tom u pośw ięcona została przede wszystkim „historii świętej”, zaś wzmianki

o Egipcie są nieliczne i zaczerpnięte w yłącznie z Biblii, a nie autorów antycznych,

ja k w ów czas ju ż powszechnie czyniono. W iększość w iadom ości „egiptolog-

icznych” tu zaw artych dotyczyła Józefa i pobytu H ebrajczyków nad N ilem zakoń­

czonych w yprow adzeniem Żydów z „dom u niew oli” przez M ojżesza. Podobnie

W yrwicz postąpił też w wydanym wcześniej (1766, 1769 i 1771) w Warszawie

podręczniku Abrégé raisonné de l'histoire universelle sacrée et profane l ’usage

des pensionnaires du Collège des Nobles de Varsovie. Również w nim o Egipcie

autor w zm iankow ał w księdze pierwszej, czyli przy okazji narracji „historii

św iętej”22, zaś w livre second rozdz. I Idée générale des anciennes monarches23

pośw ięcił tej tem atyce ju ż tylko niewielkie objętościowo wzm ianki, omawiając

dzieje państw powstałych na gruzach monarchii A leksandra M acedońskiego24.

Próby napisania now oczesnego podręcznika do nauki historii dla szkół, od­

pow iadającego stanow i ówczesnej wiedzy, podjęto w Polsce dopiero na zlecenie

K om isji Edukacji N arodow ej. Należy w ym ienić w tym m iejscu nazw iska pi­

jarów : księży K ajetana Józefa Skrzetuskiego (1 7 43 -18 06 ) i W incentego B artło­

m ieja Skrzetuskiego (1745-1791) oraz ich podręczniki historii starożytnej, które

spotkały się z w ysoką oceną w spółczesnych. N as interesuje tu tylko podręcznik

Józefa K ajetana Skrzetuskiego H istorya pow szech na dla szkó ł narodow ych na

klasę III. W ydany pierw szy raz w M aryw ilu w 1781 doczekał się kolejnych w y­

dań w W arszaw ie (1782 i 1792 i 1819), później także w K rakow ie (1784 i 1792),

w W ilnie (1783, 1791, 1804, 1809 i 1810) oraz w B erdyczow ie (1812). M imo

niew ielkiej objętości, gdyż początkow o liczył tylko 30 stron w m ałej ósem ce,

podręcznik ten zaw iera w iele inform acji o starożytnym Egipcie. D zieje po­

w szechne starożytności potraktow ane zostały tu po raz pierw szy w historiogra­

fii polskiej w yłącznie jak o historia profana. Tu też, w przeciw ieństw ie do do­

tychczasow ego, a w yw odzącego się z interpretacji biblijnej K sięgi D aniela15,

prezentow ania w tym „przedziale” dziejów tylko czterech m onarchii (Asyrii,

B abilonii, Persji, G recji) oraz Rzymu, om ów ione zostały dzieje w szystkich zna­

nych w ów czas państw starożytnych. Zdaniem Skrzetuskiego bow iem „H istorya

pow szechna je s t opow iadaniem czynów ludzkich na rzetelnej zaw sze praw dzie

gruntuje się, uczy poznaw ać ludzi, a szczęście człow ieka i doskonałość rządu w

przykładach pokazuje”26. W kilkadziesiąt lat później podobnie rolę historii okreś­

lał jeszcze Cezar Cantu (18 04-1895), który w swej H istoryi p o w szechnej napi­

sał: „H istorja je st opow iadaniem w ypadków w ażnych podanych za praw dziw e,

Starożytny Egipt w podręcznikach szkolnych

43

celem w yciągnięcia z przeszłości praw dopodobieństw na przyszłość, w ro zw o ­

ju działalności człow ieka”27.

Skrzetuski w ykorzystyw ał przy pisaniu podręcznika nie tylko B iblię i pisa­

rzy antycznych, ale także głośną w ów czas w ieloto m ow ą pracę C harlesa R ollina

(1 6 6 1 -1 7 4 1 ) H istoire ancienne des E gyptiens,des C arthaginois, des Assyriens,

des Babyloniens, des M edes et des Perses, des M acédoniens, des Grecs w ielo ­

krotnie przedrukow yw aną w X V III, a naw et i w XIX w ieku28 i p rzetłum aczo ną

na kilka języków (np. wydanie angielskie 1738-1740, czy hiszpańskie 1755-1761).

N ależy w spom nieć, że próby jej przetłum aczenia n a ję z y k polski podjął się Jó z e f

A leksander Jabłonow ski (1711-1777). N iestety ukazał się tylko pierw szy tom

tego przekładu, w ydany w 1743 roku w Lublinie i zaopatrzony w barokow y, ro z­

budow any tytuł: Na większą chw ałę Boga a synom oyczyzny na p o ż y te k D ziejo-

p is starożytny Egipcjanów, Kartainców, Assyryiczyków , Babilońców, Medów,

Persów, M acedończyków y Greków.

Skrzetuski w w ydaniu trzecim sw ego podręcznika, z którego po ch o d zą cyto­

w ane w tym szkicu fragm enty, w rozdziale IV: O E gipcyanach i innych znajom -

szych w starożytności narodach dostarczył nam na stronach 5 2 -5 8 licznych in­

form acji o starożytnym k raju nad N ilem . Już na początku tego rozdziału

podkreślał starożytność kultury egipskiej pisząc: „M ieli jak iś fundam ent E gip­

cjanie, chełpić się daw nością sw oją podania stateczne czyli tradycje zaszłych

odm ian i rew olucji pow odem im były, że ziem ię sw oją głosili b ydź ojczyzną

Bogów. Stąd bow iem w yszły ow e o bogach pogańskich pom niki, które G recy

przyjąw szy bajkam i udatnem i okryli”29. Jednakże na następnej stronie w yraził

natychm iast sw oje w ątpliw ości, czy taka starożytność kultury b y ła w ogóle

m ożliw a: „A le tak odległej daw ności ja k ą się Egipcjanie chełpili przyznać im

nie podobna: w ejrzenie bow iem jedn o położenia kraju nie tylko o tak dalekiej

starożytności w ątpić każą, ale jej w cale sprzeciw ia się. Kraj który się corocznie

zalew a w odą, nie tak prędko osiadłym być m oże: trzeba na to czasu, ludzi i je s z ­

cze przem ysłu, aby dobyw ać jeziora, do których by w ylew ająca zby teczn ie w o ­

da upływ ać m ogła: kopać row y i kanały, któreby j ą dzieliły, bić m iejscam i tamy,

sypać groble, owszem przenosić niejako same pagórki, na którychby dom y i m iesz­

kania ludzkie od pow odzi bydź m ogły b ezpieczniejsze” 30. P am iętajm y jed n ak ,

że teza o w ielkiej starożytności jakiejś kultury, o ile przekraczała ram y chrono­

logiczne ustalone na podstaw ie Biblii, w X V III w ieku nadal była bliska herezji.

Jeszcze w pierw szej połow ie XIX w ieku taka próba odejścia, czy tylko zak w e­

stionow ania chronologii biblijnej sprow adzała na je j autora grad inw ektyw z róż­

nych stron. W ystarczy przykładow o odw ołać się do „M iesięcznika P ołockiego”,

periodyk u jez u ic k ie j A kadem ii w P ołocku, w y daw aneg o w latach 1 8 1 8 -1 8 2 0

i zam ieszczonego w nim, w roczniku za rok 1818, artykułu-recenzji autorstw a

ks. Jana L udw ika R ozaven de Leisseggues (17 2 2 -1 8 5 1 ) noszącego p rzy d łu g a­

wy, w iele m ów iący i jednocześnie złow rogo brzm iący tytuł: H erodot, D iodor

Sycyliski czy są go d n i w iary w tem co m ów ią o daw ności M onarchii egipskiej:

i czy ich pow aga w iększa j e s t od M oyżesza, ieśli w tym praw od aw cy żydów uw a­

żać zechcem y tylko dziejopisa nie zaś pisarza natchnionego o d Boga. Rozprawa

napisana p rz e z J. R. S. z p o w o d u artykułu: rzu t oka na E g ip t u m ieszczon ego

w P am iętniku lwowskim (nr 3 str. 170). Jej autor, biorąc pod uw agę charakter

B ib lii jak o księgi świętej chrześcijaństw a, przyznaje oczyw iście w spraw ach

chronologicznych pierw szeństw o M ojżeszow i, ja k w ów czas jeszc ze uważano

jed y n em u autorow i P ięcioksięgu, grom iąc bez um iaru tych w szystkich, którzy

usiłow aliby m yśleć inaczej. Jako głów ny argum ent za praw dziw ością owej tezy,

obok w ym ienionego ju ż w tytule natchnienia bożego, recenzent w ytacza zarzu­

ty, cytując obficie pism a innych autorów antycznych, że H erodot z H alikam asu

(4 8 5 -o k . 425 p.n.e.) i D iodor Sycylijski (ok. 8 0 -2 9 p.n.e.) w przeciw ieństw ie do

M ojżesza, nie korzystali z oryginalnych źródeł egipskich z pow odu bariery ję z y ­

kowej, a naw et korzystając z inform acji przekazyw anych im przez egipskich

kapłanów zostali w prow adzeni przez nich w błąd i zam ieścili w iele bajek i le­

gend. Zgodnie bow iem z Biblią (E xod. 2,10), M ojżeszowi w ykształcenie w szko­

łach egipskich zapew niła córka faraona, zaś obaj dziejopisarze nie przybyli nad

N il celem zdobyw ania wiedzy. Rozaven de Leisseggues by zdyskredytow ać

w artość m erytoryczną prac obu w ielkich histoiyków starożytności pow ołuje się

na w szystkie krytyczne opinie o nich znalezione u różnych autorów antycznych.

D odatkow ym argum entem przytoczonym dla potw ierdzenia praw dziw ości tezy

0 ignorancji egipskich kapłanów w spraw ach przeszłości w łasnego kraju były,

je g o zdaniem , liczne podboje Egiptu dokonyw ane w starożytności i zw iązane

z tym zniszczenia archiwów i bibliotek. Jako przykład totalnego zniszczenia Egip­

tu R ozaven de Leisseggues w skazuje czasy podboju przez K am byzesa w 525 r.

p.n .e.11. Z resztą podobnie krytyczną opinię o greckich historykach starożytnych

1 jak ości ich syntez dziejów prezentow ał w tym czasie w Polsce H ugo Kołłątaj,

który pisał: „G recy tak m ało mieli sm aku w praw dziw ej historii, historii, m ów ię,

zupełnie oczyszczonej od bajek, osobliw ości i dziwów, iż zaw sze nad nią prze­

kładali epopee i długo bardzo po pierwszych pisarzach odwyknąć nie m ogli od p o ­

etycznego pisania sposobu. Jeżeli Tucydydes i K senofont m ogli im służyć za

najlepszy w zór co do gustu i sposobu, późniejsi w cale za nimi nie poszli”32. Przy­

pisywał im zresztą wielką łatwowierność: „Księża [egipscy] w swych relacjach

G rekom udzielanych tak m ało byli rzetelnym i, że każdy pisarz tego narodu nie

zgadza się z drugim i, choć w szyscy z jednego czeipali źródła. G dybyśm y naw et

m ieli pod ręk ą histo rią M anethona, jeszcze należałoby m ieć się na ostrożności

i dobrze uważać, ja k daleko sekret religijny dozw olił m u odkiyć rzetelną i cał­

k o w itą praw dę? Jak daleko praw da m ogła w tym dziele ucierpieć od próżności

tych księży, którzy w szelako mieli się za nauczycielów G recji”33. K ołłątaj sądz­

ił też, że należy za niepraw dziw y obraz cyw ilizacji egipskiej w inić rów nież sa­

mych Egipcjan: „Księża egipscy mieli osobliwszą zręczność upokarzać pychę Greków

Starożytny Egipt w podręcznikach szkolnych

45

i traktow ać ich ja k dzieci w e w szystkim , co się ściągać m ogło do staro ży tny ch

w iadom ości o pierw szych dziejach ludzkich. N ie tylko oni tradycje g reckie w y ­

staw iali za bardzo św ieże, ale nadto opow iadali o n iesłychanie daw nej w iad o ­

m ości dziejów w łasnych i obcych”34.

R ów nież A igyptiaca, dzieło M anethona z Sybennytos (IV /III w. p.n.e.), m i­

m o że je g o autor był kapłanem egipskim , spotkało się m iażd żącą k ry ty k ą R oza-

vena de Leissegguesa. P od staw ą nieprzychylnej opinii o dziele tego staro ży tne­

go kapłana i historyka egipskiego dla niego był fakt, że ów żyjąc za pan ow ania

P tolem eusza II F iladelfosa (2 8 3 -2 4 7 p.n.e.), nie m ógł przecież, ja k sądził, k o ­

rzystać z oryginalnych dokum entów z przeszłości zniszczonych w cześniej p o d ­

czas licznych wojen, a przede w szystkim przez w spom nianego ju ż króla perskiego

K am byzesa35, co sugestyw nie opisał Strabo (X V II 1,27). K olejnym argum entem

za p ra w d ziw o ścią tezy postaw ionej w ty tu le było o d w ołanie się do m o dn ych

w epoce O św iecenia opinii Franęoisa M arie A rouet de Voltaire (1 6 9 4 -1 7 7 8 ) oraz

Étienne F ourm onta (16 8 3 -1 7 4 5 ), m yślicieli których pog ląd y zaciekle zw alczał

ów czesny Kościół. B ył to chw yt bardzo przew rotny, n aw et ja k na k sięd za j e ­

zuitę. Przy braku dalszych argum entów rzeczow ych, autor w ysuw a je szc ze j e ­

den, najw ażniejszy, jak im dla każdego chrześcijanina je s t niepodw ażalność

przekazów Biblii. K w estionow anie ich praw dziw ości to zachw ianie korzeniam i

w iary chrześcijańskiej. „S tąd idzie, że je śli H erodot i D iodor m ó w ią p raw dę, te­

dy M oyżesz m ów iąc im rzeczy przeciw ne, albo nie w iedział rzeczy, albo nas

om ylić chciał. Lecz sam a iego historja z u w a g ą przeczytana, i to, cośm y dotąd

m ów ili, zdolnem je st każdego przekonać, że ani sam dał się innym uw ieśdź, ani

też nas uw odzić m yślił”36. Ten atak w yw ołało jedno, krótkie zdanie anonim ow ego

autora artykułu W iadomości z Afryki. R zu t oka na E g ip t zam ieszczonego w „P a­

m iętniku Lw ow skim ” o daw ności kultury kraju nad Nilem : „Ten [M enes] żył pod­

ług Ilero d o ta na 12,000, podług D iodora na 14,000 lat przed n aszą erą chrześci­

jańską. Tym sposobem Egipcyanie liczyli ju ż w sw oich dziejach k rajo w ych

więcej niż 8000 lat w tenczas, gdy się nasza pierw sza para ludzi, A dam em i E w ą

nazw ana, p okazała”37. Zdaje się jednakże, że jeg o autor celow o przedstaw iał

problem y krańcow o pisząc dalej: „To zn ajdą m oże nasi chrześcijańscy d ziejop i­

sarze niedorzecznem . L ecz rozum ież k tóry pierw sze rozdziały M oyżesza? C zyż

to je st niepodobniejsze do wiary, iż kapłaństw o w św iątyniach i p ałacach Tebów

liczby i nazw iska sw oich królew skich naddziadów od dziesięciu lub dw unastu

tysięcy lat w iedziało, ja k to, że m y teraz w szystkie dzieje ludzkości od sześciu

tysięcy lat posiadam y? Trudno by ojciec H erodot, gdyby m iał sobie udzielone

w szystkie dow ody św iętości i godności w iary pism M oyżeszow ych, b y ł im dał

tyle wiary, ile ow ym od w ieków w kam iennych napisach podanym pam iątkom ,

które egipscy kapłani posiadali”38.

Ó w trudny problem pogodzenia przekazów B iblii z innym i źródłam i staw ał

się dylem atem osobistym w ielu ów czesnych badaczy. N iew ielu w tym czasie je s z ­

cze odw ażało się, tak jak nasz Anonim w ystąpić otwarcie i podw ażyć w yliczenia

chronologiczne dokonane na podstaw ie B ib lii, a obow iązujące w ów czas w ofi­

cjalnej nauce. N ie dziw m y się rów nież, że ów cześni autorzy starali się otw arcie

nie podw ażać autorytetu Biblii, ani tym bardziej dostarczać jakichkolw iek argu­

m entów tego typu potencjalnym adwersarzom. Dlatego też ksiądz Kajetan Skrzetus-

ki, by nie zostać uznanym za odstępcę od obow iązującej chronologii i posądzo­

nym o herezję, zdecydow ał się na podjęcie próby w ytłum aczenia ow ego braku

synchronizacji chronologii egipskiej i biblijnej, o którym napisał oraz uzasadnie­

nia niepraw dziw ości chronologii w ynikającej z obliczeń na podstaw ie dzieł Ma-

nethona czy Herodota. W tym celu jednakże nie odw ołuje się bezpośrednio do

autorytetu Pism a Św iętego, czy O jców K ościoła ja k uczynił to R ozaven de Leis-

seggues, a racjonalnie w skazuje na w arunki geograficzne w jak ich kształtow ała

się państw ow ość egipska - na pustynię i w ylew y Nilu, do których opanow ania

potrzeba było przede w szystkim organizacji społeczeństw a i czasu, co jeg o zda­

niem było nie m ożliw e do zrealizow ania w tak odległej epoce, ja k a w ynikałaby

z w yliczeń chronologicznych na podstaw ie w ym ienionych tu starożytnych au­

torów. W innym m iejscu określił zresztą dokładnie swój stosunek do B iblii jak o

źródła histoiycznego: „R eligii z pokorą i posłuszeństw em uczyć się trzeba, dzie-

jo p isó w w oln ą krytyką przetrząsać należy. M am y w ięc Pism o Święte czcić i sza­

now ać, a H erodota, D iodora, Liw iusza rozstrząsać pow inniśm y”39.

W Egipcie, ja k należy sądzić, Skrzetuski w idział przede w szystkim „krynicę”

w szelkiej w iedzy i um iejętności z której korzystali obficie przedstaw iciele pierw ­

szej, jak w ów czas głoszono, cyw ilizacji europejskiej - starożytni Grecy. Z przy­

toczonych wyżej cytatów w ynika, że w idział on niew ielką różnicę czasow ą m ię­

dzy pow staniem ich obu. Dał tem u zresztą w yraz także i w dalszej części książki.

P artię podręcznika pośw ięconego krainie leżącej nad N ilem Skrzetuski p od ­

zielił na kilka podrozdziałów . C zasy historyczne, a w ięc znane dobrze źródłow o,

w starożytnym Egipcie poprzedził rozdziałem zatytułow anym : P oczątki bajecz­

ne i niepew ne40. W nim w ięc znajdziem y całość znanych z autorów antycznych

inform acji o dziejach Egiptu od Potopu aż po Psam m etyka, pierw szego faraona

z X X V I D ynastii (6 6 4 -6 1 0 p.n.e.)41. W idać w yraźnie, że jeg o zdaniem w szystko

to co odnotow ali pisarze starożytni, a czego nie udało się m u zsynchronizow ać

z dziejam i G recji, to czasy legendarne, czy w ręcz bajeczne, których nie m ożna

było zam knąć w konkretnych ram ach chronologicznych, ale też nie w olno było

odrzucić całkow icie. W opow iadaniach starożytnych o tych w ładcach m ogła się

bow iem kryć jak aś praw da, dodatkow o niektóre z tych opow ieści antycznych

m iały d u żą w artość dydaktyczną. Skrzetuski uznał, że „rzeczyw ista” historia

krainy nad N ilem rozpoczęła się dopiero od okresu lepiej znanego w dostępnych

m u źródłach, tj. pism ach greckich i rzym skich, um ożliw iających jedno cześnie

synchronizację w ydarzeń w całym św iecie śródziem nom orskim . W uznanym

przez siebie za okres „historyczny” dziejów Egiptu, Skrzetuski w yodrębnił trzy

epoki, które om ów ił w osobnych rozdziałach: I. U dzielność królów, a tych św ia-

dom sza i pew niejsza historia o d P sam m ethyka bydź zaczyna na 670 lat p r z e d erą

Starożytny Egipt w podręcznikach szkolnych

47

ch rze śc ija ń sk a , II. P o d b ic ie E giptu o d P ersó w p o d K a m b ize sa p a n o w a n ie m

w 145 lat od Psam m ethyka41, III. Podział monarchii greckiej. S w ą narrację dziejów

państw a nad N ilem zbudow ał głów nie w oparciu o przekazy autorów an tycz­

nych, przede w szystkim Herodota. Za najstarszego m onarchę E giptu uznał je d ­

n akże Sesostra43, chociaż jeg o zdaniem nie był to jeszcze w pełni histo ry czny

król, gdyż w cześniej um ieścił go w rozdziale P oczątki bajeczne i niepew ne. W y­

daje się, że na uznanie przez Skrzetuskiego tego faraona za tw órcę zjedn oczon e­

go państw a nad N ilem w płynął przede w szystkim fakt obfitości inform acji o nim

w dziełach autorów antycznych, zw łaszcza H erodota (II 102-110) i D iodora S y­

cylijskiego (I 53-5 8 ). N ależy sądzić, że duże znaczenie w tym przypadku d la n ie­

go, ja k o autora podręcznika szkolnego, m ogła m ieć też „w artość dydaktyczna”

tej postaci w ielkiego prawodawcy, adm inistratora i doskonałego w ojow nika, ja k

j ą opisali starożytni. Sesostris uznany został bow iem ju ż przez autorów antycz­

nych za najw ybitniejszego w ładcę na tronie egipskim . W osiem nastym w ieku był

uw ażany za przykład króla m ądrego i dzielnego - stał się ideałem w ładcy dla oś­

w ieceniow ego społeczeństw a. Wiele w skazuje na to, że ta „zbiorcza” postać fa­

raona, kum ulująca w sobie sum ę dokonań Senuserta III, w ielkiego refo rm ato ra

i budow niczego oraz R am zesa II, w ielkiego w ojow nika i budow niczego i być

m oże jeszcze kogoś (np. Totm esa III, twórcy „im perium ” egipskiego rozciągają­

cego się od Eufratu po V Kataraktę nilow ą na południu), została „odkryta” i tak

szeroko w ykorzystana w celach dydaktycznych w łaśnie dopiero w X V III wieku.

W cześniej, chociaż wspom inano tego m onarchę na kartach niektórych podręcz­

ników szkolnych, to m im o w szystko nie pośw ięcano mu aż tyle m iejsca44.

P odsum ow aniem rozw ażań K ajetana Skrzetuskiego nad h isto rią starożytnego

Egiptu je st rozdział V: O rządzie i zw yczajach opisanych narodów, podzielony

ponow nie na szereg akapitów (podrozdziałów ) noszących tytuły: R ząd , S p ra ­

w iedliw ość, P olicja czyli porządek, D ochody, P rzyczyn y w zrostu i upadku, O by­

czaje, w których autor w ym ienia najbardziej charakterystyczne i w ażne z punk ­

tu w idzenia ów czesnego dydaktyka elem enty starożytnej cyw ilizacji egipskiej.

W zakończeniu podręcznika Skrzetuski zam ieścił rów nież tablicę noszącą tytuł

P orządek dziejów, gdzie podjął próbę synchronizacji dziejów pow szechnych u łat­

w iającą uczniow i zrozum ieć współzależności w dziejach poszczególnych państw.

Z innych interesujących now ych podręczników szkolnych tego czasu, ch o­

ciaż m niej popularnych, należy w ym ienić doskonałą p ublikację p ió ra kolejnego

pijara księdza D om inika A leksandra G abriela Szybińskiego (1 7 3 0 -1 7 9 9 ) K ró t­

ka w iadom ość o znakom itych w św iecie monarchiach, starodaw nych kró le­

stwach, rzeczachpospolitych, tudzież o cesarzach p a ń stw a rzym skiego i je g o p o ­

dziale, upadku w zm ocnieniu na Zachodzie, p o w sta n ie natom iast tureckiego na

W schodzie, y rew olucyach w nich zachodzących do naszych czasów , która u k a­

zała się drukiem w W arszawie w 1772 i w 1790, a w znow iona została po latach

w roku 1816 w W ilnie. Szybiński w dziedzinie popularyzacji w iedzy o św iecie

starożytnym w Polsce m a także inne zasługi gdyż przetłum aczył n a języ k ojczy­

sty H istoryę B ogów Piotra C. C hom pre (1 6 9 9 -1 760)45. W ydaje się, że owo tłu­

m aczenie w yw arło w pływ na autora hasła pośw ięconego życiu i tw órczości Szy-

bińskiego w N owym K orbucie, któiy uznał, że także K rótka w iadom ość była

zapew ne przekładem z języka francuskiego, jed n ak nie potrafił w skazać tytułu

oryginału46. Był też autorem anonim ow o w ydanej bardzo interesującej, chociaż

objętościow o niew ielkiej, rozpraw ki noszącej tytuł Sztuka p isa nia w trzech roz­

działach wyięta z encyklopedyi i pożytecznem i p rzydatka m i p o m n o żo n a , która

ukazała się w W arszawie w 1781 roku.

W tom ie 1 K rótkiej w iadom ości, w części I zatytułow anej Część I zaw ie­

rająca H istoryą E gipską, na 37 stronach zaw arty został cały zasób ówczesnej

w iedzy o starożytnym Egipcie47. Ta część książki podzielona została na rozdzia­

ły: I. P am ięci godniejsze rzeczy o d początku P aństw a Egipskiego aż do Sesostra

króla4*, II. O K rólu Sesostris y następcach je g o aż do zaw ojow ania Egiptu od

Persów 49, III. O zaw ojow aniu Egiptu od Persów™, IV. Rząd Ptolem euszów w E gip­

cie aż do zaw ojow ania tegoż kraju od R zym u51 i V. O Egipcie różnym Panom,

p o czą w szy od Rzym u hołdującym 52. Podobnie ja k w podręczniku Skrzetuskiego,

także i tu Sesostris je s t jakim ś punktem odniesienia historycznego. U m ieszczo­

ne w książce uw agi m argin alne in form ują o treści każdego z akapitów . I tak

w rozdziale I na m arginesie um ieszczono następujące śródtytuły (m arginalia):

D aw ność kraju53, Bajeczne p oczątki historiiS4, M enes pierw szy p a n E g iptuss, P o­

dzielenie Egiptu na IV K rólestw a56. Szybiński trochę inaczej niż Skrzetuski, bo

z m niejszą dozą krytycyzm u czy w ręcz podejrzliw ości, potraktow ał najstarszy

okres dziejów Egiptu i nie w ydzielił oficjalnie „dziejów bajecznych” ograni­

czając czasy m ityczne tylko do okresu przed pow staniem zjednoczonego pań­

stwa. Stosując przyjętą do tej pory m etodę pisania historii różnych narodów od

Potopu, Szybiński wywodzi M enesa (M ezraim a), pierw szego w ładcę Egiptu od

C ham a, syna N oego (Gen. 10, 6). Od początku podkreślał jedn akże starożytność

narodu egipskiego pisząc: „A że wszyscy praw ie dziejopisow ie tu zdając się na

dostatecznych dow odach przyznają Egiptowi daw ność rów nającą się najstarożyt-

niejszym narodom toć oczyw ista rzecz jest, że zaraz po potopie około zaludnie­

nia tego kraju m usieli ludzie pracow ać”57. Nic podaw ał konkretnej daty pow sta­

nia zjednoczonego państw a nad Nilem. Podobną „przezorność” przejaw ił pisząc

o początkach pism a hieroglificznego: „Powątpiew ać m ożna, ażeby to rozróżnienie

(liter - H. K) było znajome Egipcyanom, podówczas, w którym ich kronika

um ieszcza Thauta. To jednakże, co mówi Plato m oże służyć za dowód powszechne­

go mniemania, że od czasów Thauta, to jest od czasów bardzo głębokiej starożytnoś­

ci, Egipcyanie ju ż mieli znajomość charakterów abccadłowych”58. Opisując pano­

wanie Menesa, którego współczesna egiptologia utożsam ia z faraonem noszącym

im ię Horus W ojownik (Hor Aha) panującym w latach ok. 3032/2982-3000/2950

p.n.e., Szybiński ograniczył się tylko do podstaw ow ych w iadom ości, jak ie udało

Starożytny Egipt w podręcznikach szkolnych

49

m u się znaleźć o nim u autorów antycznych. W osobny po drozdział w y od rębn ił

także inform acje o A thothisie59, drugim królu I D ynastii, o którym ró w n ież w ie­

le napisali antyczni zaznaczając to m arginaliam i: A tho tis kró l Tebówb0, A th o tis

p o d im ieniem A nubis za boga grobow ego p o czy ta n y6I. N ie bardzo w iad om o d la­

czego uznał A thothisa za boga św iata zm arłych A nubisa, gdyż w ięk szość w sp ó ł­

czesnych m u h istoryków w idziało w nim raczej H erm esa (Tota) w ielkiego m ędr­

ca i „patrona” uczonych. W spółczesna egiptologia Athothisa utożsam ia na ogół ze

znanym z dokum entów staroegipskich faraonem I Dynastii Dżerem (2999/2949-

2952/2902 p.n.e.). W śród m arginaliów partii podręcznika om aw iającego dzieje

faraona A thothisa, m ając na w zględzie ów czesną w arstw ę szlachty polskiej p o ­

gardzającą w szelką pracą rąk i innym i stanam i w R zeczypospolitej, zw raca

uw agę zapis: R zem iosła nie były ochydą62. Z aw arta w nim treść stanow i pochw ałę

pracy fizycznej przyczyniającej się do w zrostu dobrobytu społeczeństw a. N a

stronie 32 podręcznika Szybiński um ieścił rów nież inform acje o w ładcy III D y­

nastii D żoserze (2690/2640-2670/2620 p.n.e.) i je g o w ezyrze - sław nym Im hote-

pie63, który w okresie późnym , zw łaszcza w czasach grecko-rzym skich, doznaw ał

wielkiej czci jak o bóg uzdrow iciel pod greckim im ieniem innego lekarza - A skle­

piosa. Tem u fragm entow i podręcznika tow arzyszą m arginalia: Tosorthrus albo

Esculapius król M em fisM, Lekarską sztuką sławny^5. W yraźnie połączył obie w sp o­

m niane postacie w je d n ą nadając jej im ię, które znam y z A igyptiaca M anethona

- Tosorthros66. K olejnym faraonem egipskim , którem u Szybiński pośw ięcił cały

akapit był C urudes król N iższego Egiptubl. N ie udało się zidentyfikow ać dotych­

czas egipskiego im ienia tego w ładcy pochodzącego z przypisyw anej M anethono-

wi K sięgi Sothisow ej (drugi król po M estraim ie)68 z żadnym z m onarchów w y ­

stępujących w źródłach egipskich.

N ajobszerniejszy faktograficznie R ozdział II podręcznik a został zaopatrzony

w m arginalia zgrupow ane w okół dokonań Sesostrisa: S eso stris69, Sesostra

w ychow anie10, Zw ycięstw a71, J ó z e f patriarcha za je g o p a no w a nia w sław ia się12.

Z w ycięstw a w A zji73, N iebezpieczeństw a w E uro pie14, B un t w niebytności o d A r-

m ais rodzonego brata15, P orządki poczyn io n e o d niego w E gip cielb, K a n a ły

Seso stra 11. Z najdziem y w tym rozdziale także w iadom ości do tyczące eg ip skie­

go epizodu w historii H ebrajczyków , o czym in form u ją m arginalia: R am zes1*,

Ż ydów p rześla d o w a n ie i w ypędzenie19, Sezak albo S esonchis80, Jeg o kłótnie z Ż y ­

dam i*'. W tym rozdziale znalazło się m iejsce na inform acje o końcu niepodleg­

łości Egiptu zw iązanej z najazdam i najpierw w ładców Nubii: B o ch oris82, Sab-

bacon kró ł m urzyński Egiptem rządzi83, dalej królów A sy rii84: R o zerw an ie

E g ip tu 85, XII. R ządców w E g ipcieib, L abirynt87, a także krótkiego okresu ro zk w i­

tu niepodległego ponow nie państw a przed podbojem perskim : P sam m eticu s tre-

fu n k ie m m a p o m o c do zw ojow ania kollegów u , N echao89, Jeg o zw ycięstw a 90,

N iepom yślności9' , P sam m is92, A pries9i, B unty w E gipcie94, A m a sis9S, P raw o

chw alebne9b, P ostępek A m asis dla uczynienia sobie p ow ag i91. N ależałoby zw rócić

tu uw agę na ilość m iejsca pośw ięconego przez S zybińskiego S esostrysow i i j e ­

go dokonaniom . Podobnie, ja k w podręczniku Józefa K ajetana Skrzetuskiego,

król ten został przedstaw iony jak o ideał w ładcy troszczącego się o rozw ój sw e­

go kraju. W ydaje się, że w zam iarach S zybińskiego miał ten w z ó r k ró la także

i inne zadanie do spełnienia, bardziej w spółczesne. Pod kostium em historycznym

m iał pokazać nie tylko m łodzieży, ale przede w szystkim m onarsze, że dobrze by

panujący (w dom yśle chyba Stanisław A ugust Poniatow ski) m iał zaplecze odda­

nych sobie w spółpracow ników przy w prow adzaniu w życie reform . O pozosta­

łych faraonach Szybiński, mi mo że o niektórych z nich m ógł zgrom adzić więcej

inform acji, napisał niewiele. W Rozdziale III om aw iając podbój perski i w alkę

Egipcjan o niepodległości um ieścił następujące m arginalia na kolejnych stronach

książki: Przyczyna w ojny z P ersam i9*, Cambises z zabobonów E giptu p ro jitu je",

O krucieństw a C am bisesa'00, Psam m enita uw agi godna o dpow iedź'0' , Persow ie

pa n a m i E g ip tu '02. Także krótkotrw ały epizod niepodległości IV w. p.n.e. znalazł

odbicie w tym podręczniku: B unt p rzeciw P erso m '03, N ectaneb przyw raca E gipt

do p ierw szego sta n u '04, Tachos uzurpator tronu'0S, N ectaneb 7/106, Zw yciężony od

P ersó w '01, P ersow ie panam i E g ip tu '0*, A leksander Wielki w ydarł go P erso m '09.

Dzieje Egiptu Szybiński zakończył podbojem kraju przez A leksandra W ielkiego,

który jeg o zdaniem rozpoczynał now y etap w dziejach ludzkości.

Szybiński w yraźnie krytycznie traktuje sw ych starożytnych „inform atorów ”.

Św iadczy o tym ju ż chociażby jeg o stosunek do w yliczenia ludności, na przy­

kład w Tebach, dokonanego na bazie przekazu Hom era. Na podstaw ie inform acji

znalezionych u tego antycznego poety o stubram nych Tebach obliczano ludność

tego m iasta na 50 m ilionów , dokonując następujących działań arytm etycznych:

100 bram , a przez k ażdą jedno cześnie m oże przejechać 100 w ozów bojow ych

(po 2 ludzi załogi), co daje 20 000 w ojow ników ; a poniew aż je d e n żołnierz przy­

padał na 5 osób czyli rodzinę, to ... itd. Owe w yliczenia, jak o m ało praw dopo­

dobne Szybiński odrzucił. B ardziej zbliżone do praw dy w ydaw ały m u się w tym

względzie dane przekazane przez Diodora Sycylijskiego. Poza wym ienionym i ju ż

historykam i greckimi wykorzystał, jak można sądzić, zachowane fragmenty pracy

M anethona o Egipcie (świadczą o tym imiona wielu faraonów pojawiających się na

kartach jeg o podręcznika), chociaż ja k się wydaje nie sięgnął do nich bezpośrednio.

W rozdziałach podręcznika Szybińskiego pośw ięconych historii starożytne­

go Egiptu w ystępuje szereg im ion bogów i w ładców krainy nad N ilem . Szybiń­

ski zgodnie z przejętym i od pisarzy antycznych poglądam i uw ażał, że O zyrys

był królem Egiptu, tak ja k H orus (za życia znany pod im ieniem Tosorthros), czy

Tot (za życia noszący im ię A thothis). Tak ja k w ielu innych autorów rów nież

Szybiński w im ieniu A thothisa doszukiw ał się im ienia egipskiego boga Tota

(H erm esa antycznych), w y nalazcy pism a, od czego był ju ż tylko kro k by uznać

tego faraona za autora licznych dzieł naukow ych. W sw ym podręczniku zapre­

zentow ał też interesujące poglądy na w iarę E gipcjan w życie pośm iertne. W p i­

ram idach w idział ju ż tylko form ę g ro b o w ca'10 budow anego przez zniew olone

Starożytny Egipt w podręcznikach szkolnych

51

społeczeństw o dla faraona: „Próżna chluba b y ła p o b ud ką królom E gipskim do

w ystaw ow ania Piram id: sadził się je d e n nad drugiego, kto w span ialszą i w ięk ­

sz ą zostaw i sw em u ojcu albo sobie sam em u w ogrom nej piram idzie pam iątkę;

co im przy despotycznych rządach (robiąc w szystko sw em i poddanem i, albo

niew olnikam i) łatw o w ykonać było. N ajbardziej zabobonność do tego p rz y czy ­

niała się. Piram idy bow iem były królów grobam i. Popi egipscy zw ani C hech-

d am atim 1" albo C hoen112 nauczali, iż dusza w tysiąc lat pow róci do sw ego cia­

ła. C hciano w ięc przez ten w szystek czas konserw ow ać ciało, aby d usza

p ow racająca nienaruszone zastała. N a ten koniec zapraw ow ano tru py b alsam a­

m i z dziw nym bardzo przem ysłem , i do tego jeszcze, zapobiegając w szelk im ze­

p su cia p o w ierzch n io w y m p rz y p ad k o m , w o g ro m n y ch sk a ła c h m iste rn ie

w ew nątrz w ykow anych zam ykano. K rólow ie i przedniejsi z E gipcjan n a p rz e ­

pych takow e groby budow ali, daw ali im kształt piram idów , jak o n ajtrw alszy

przeciw ko słotom i rozm aitym pow ietrza odm ianom . Tak w ięc trupy przejęte

balsam am i, ukryte w niedostępnych m iejscach, w ogrom nych złożone głazach,

nad pojęcie ludzkie od czterech tysięcy lat i w ięcej konserw ow ały się, które m o-

m iam i pospolicie zowią. P iszą A rabow ie113, iż jeszcze przed przybyciem A b raha­

m a do E giptu na kilkaset lat niejaki król egipski Sauryd pierw szy był w y n alazcą

grobu w kształcie piram idy, za którego przykładem następcy idąc, z n iesły ch a­

nym kosztem takow e w ystaw iali gm achy; p rzyd ają oni, iż pew ny z k ró ló w eg ip ­

skich zaprzątniony takim dziełem , cztery m ilion y każdego dn ia na sam czosnek,

cebulę, pory dla robotnika, nie rachując innego żyw ienia i w ydatków , expenso-

w ał...” 114. Podstaw ow e inform acje o piram idach i niechętną w obec nich i ich b u ­

dow niczego C heopsa115 postaw ę, zaczerpnął Szybiński z całą p ew no ścią z P liniu ­

sza Starszego (Hist. N at. X X X V I,75) rozbudow ując je o w łasne przem yślenia.

O tym, że je g o podstaw ow ym inform atorem by ł w łaśnie Pliniusz, św iadczy cho ­

ciażby położenie akcentu, za tym w ielkim erudytą antyku, n a olbrzym ie k oszty

w znoszenia ow ych budow li i niezrozum iałą rozrzutność budow niczych. W yda­

je się, że częstym było w epoce O św iecenia pogardliw e spoglądanie na egipskie

osiągnięcia budow lane. O piram idach, bez ich obejrzenia, rów nie n ieżyczliw ie

w yrażał się w Polsce szam belan ostatniego polskiego króla A ugust M oszyński

(1731-1786): „Co do piram id, to w idzę w nich kam ieniołom y przeniesione z je d ­

nego m iejsca n a drugie. Zbyteczny je st geniusz do podjęcia takiego dzieła; p ró ż­

ność i pieniądze w ystarczą, aby tyle dokonać” 116.

Teksty pom ocnicze do nauki historii starożytnej w szkołach K om isji Edukacji

Narodowej przynoszą rów nież specjalnie w ydane w M aryw ilu w 1782 roku, nie­

w ielkie bo liczące tylko 20 stron Przypisy na klasę trzecią do historyi dziejów ludz­

kich. Dla w ypisów z prac autorów starożytnych (Cyceron i Pliniusz Starszy) pisz­

ących w języ k u łacińskim , a przynoszących inform acje o starożytnym Egipcie,

przeznaczono w tej książeczce aż 11 stron. Znajdziem y w niej w ybrane z C ycero­

na podrozdziały O B ożkach i w różbach117 zaczerpnięte z je g o D e d evina tio nis

lib. I cap. 1, Z w yczajepogrzebo w em w yjęte z Tusculanum lib. I cap. 5, W zmianka

o N ilu 119 zaczerpnięta z D e Natura D eorum II 5. N atom iast Historia naturalis Pli­

niusza dostarczyła m ateriałów rozdzialikom : O p o ło żeniu A eg ip tu l20, O N ilu m ,

O

B ożku A p is'22,

O

pira m id a ch 123 i

O

labiryncie'24. Pozostała część książeczki poś­

w ięcona została A syrii i Persji. Zgrom adzony w Przypisach m ateriał, poza spra­

w am i w ierzeń starożytnych Egipcjan, dotyczy także geografii i w ażnych za-

bytków -sym boli kraju. B rak w nim jednakże w szelkich inform acji o jeg o dziejach.

O

zakresie przekazyw anej w iedzy w ów czesnych szkołach św iad czą także

znane nam pytania egzam inacyjne dla uczniów z końca roku szkolnego. W yda­

ny w 1766 roku przez pijarów zestaw pytań egzam inacyjnych dla uczniów C ol­

legium N obillum w W arszaw ie pozw ala zorientow ać się czego uczono i czego

oczekiw ano od m łodzieży szkolnej125. Jego autorzy podzielili go na kilka grup

tem atycznych. Z agadnienia obejm ujące sw ym zakresem Egipt p o jaw iają się ju ż

w części pierw szej w ydaw nictw a pośw ięconej problem atyce biblijnej (E x histo­

ria S acra) w rozdziale III A b Abram o usque a d D em ig ra tio n em Judeorum in A e-

gyptum (pytanie drugie: „Postąuam Abraham ex Aegipto digressus est qu id Uli

accidit?”) i IV „Usque a d D em ig ra tio n en Judeorum ex A eg yp to” (pytanie p ierw ­

sze: „Qui anim us Aegyptiorum in m ultiplicatos Ju da eo s? ”, trzecie: „Quid egit

F arao his po enisexterritus?" i czwarte: „Q ui casus Judaeorum postq ua m ex A e­

gypto dem igration?"). R ów nież w dziale pośw ięconym historii naturalnej (Ex

historie N aturali s. nb. 8) w rozdziale I D e ii quae in regno anim alium confinen-

tur m ożem y odnotow ać pytania zw iązane z fauną E giptu {„Quid de C rocodilo

& hom ine?" oraz „Quaenam bellua vindictom ex crocodilo sum it?"). W Q uestio-

nes, w przeciw ieństw ie do pochodzącego z 1776 roku podobnego w charakterze

w y daw nictw a Im iona przezacnych w starożytności m ężów za czasów IV najcel­

niejszych św iata m onarchii żyiących historyczno-chronologicznym porządkiem

ułożone. Na końcu zaś p ra c szkolnych dla ukazania p iln o ści na d opisyw aniem

tych w ielkich w obrąbie poetyki, bohaterów p rze z p rzec ią g roku iednego p o d jęty

p rzez niektórych rym opisów krakow skich publicznym i rozm ow am i w p rzy to m ­

ności gości zaproszonych R. P. 1776, die 16 kw ietnia ogłoszone, których autor­

stw o przypisuje się M ateuszow i B rachuckicm u, pojaw ia się osobny dział E x hi­

storia A egyptiorum złożony z dw óch rozdziałów , jed n eg o pośw ięcon ego

Egiptow i przed podbojem A leksandra M acedońskiego (s. nb. 4) i drugiego dzie­

jo m panow ania P tolem euszy i R zym ian (s. nb. 5). Interesujący dla nas rozdział

pierw szy noszący tytuł In quo continentur res ab origine Regni A egyptiorum u s­

que a d A lexandrum M agnum zaw iera 21 pytań z historii E giptu p ocząw szy od

jeg o początku {„Quae origo Regni A egyptio rum ? " , „Quae causa f u i t cur M ez-

raim Regem se app ela verit?") po okres podboju perskiego {„Quid egit C am bi-

ses victo P sam m enie?", „Quod resposum P sam m enitis C am bisi datum ?" i ostat­

nie w tym rozdziale pytanie: „ Q uid egit N ectanabi Secundus?"). N atom iast

rozdział drugi dotyczy dziejów Egiptu począw szy od podboju dokonanego przez

A leksandra W ielkiego po podporządkow anie m onarchii P tolem euszy R zym ow i

Starożytny Egipt w podręcznikach szkolnych

53

('C ontinens res A egyptiorum ab Alexandro M agno usąuae a d ultim am C leopa-

tram). P ytania są różnej szczegółow ości, a obejm ują swym zakresem w szystko,

czego uczeń m ógł dow iedzieć się z B iblii, podręczników , czy bezp ośred nio czy ­

tając autorów antycznych, przede w szystkim H erodota, P liniusza S tarszego czy

D iodora Sycylijskiego.

B ardzo interesujące są też osiągnięcia dydaktyczne ów czesnych szkół czego

doskonałym przykładem je s t niew ielka, licząca tylko 54 strony, p raca M ikołaja

W olskiego (1 7 6 2 -1 8 0 2 lub 1803) poety, tłum acza i publicysty: M ow a...za w ie­

rająca uw agi n a d pierw iastkow ym i dziejam i świata, n a d daw nym Egiptem , n a d

Asyrią, M edam i i P ersam i w ydana w W ilnie w 1784 roku, k tó rą autor je g o b io ­

gram u w N owym K orbucie'21' uw aża za rozpraw ę uczniow ską. M ikołaj W olski

przeznaczył w niej dla starożytnego Egiptu kilkadziesiąt stro n 127. H istorię p o w ­

szechną, ja k w ów czas było przyjęte, rozpoczął od stw orzenia św iata po św ię­

cając szczególnie dużo uw agi okresow i po Potopie, po którym je g o zdaniem ro z­

począł się okres kształtow ania cyw ilizacji. Przyglądając się społeczeństw om

pierw otnym - ludom dzikim - doszedł do w niosku, że dopiero z początkiem ro l­

nictw a pojaw iają się podstaw y form ow ania się „państw i rządów ” 128. T rochę d a­

lej, przy om aw ianiu narzędzi rolniczych129, odw ołuje się do poglądów A ntoniego

G ogueta (1 7 1 6 -1 7 5 8 ), autora w ydanego w Paryżu w 1758 roku trzytom ow ego

L ’O rigine des loix des ar tes, des Sciences, & de leur pro grès des anciens P eu p ­

les. K w estia upraw y roli pojaw ia się także w jeg o rozw ażaniach nad k u ltu rą

egipską. T ę część pracy rozpoczyna opisem w arunków k lim atycznych i geogra­

fii kraju. W tym opisie w iele m iejsca pośw ięcił Nilowi. Początki h isto rii E giptu

łączył oczyw iście z M enesem , którego uw ażał za syna biblijnego C ham a, a w ięc

w nuka N oego. Podobnie, ja k w ielu jeg o poprzedników i następców W olski nie

p otrafił zrekonstruow ać w pełni przeszłości Egiptu, czem u dał w yraz pisząc:

„O d M enesa pierw szego króla Egiptu, którego m ają za syna C ham a, a w n uk a

N oego, aż do sław nego Sesostra postrzegam y długą czasu przerw ę, w przeciągu

której m ieszczą nam królów pasterzów z A ra b ii130. Zw yciężonego E gyptu spo­

kojne ich panow anie daje im pow ód do dom ysłu, że ci zw ycięzcy osiadłszy na

m iejscu, zaczęli się baw ić rolnictw em , i państw a zaporządkow aniem , z tego

okresu „grób O sym andyasza” , w którym nąjsław nyesza biblioteka złożona była

z napisem „lekarstw o dla duszy” i jezioro M erysa” 131. W ięcej uw agi pośw ięcił

Sesostrisow i, którego uważał, podobnie, ja k historycy greccy i rzym scy, za w zór

m onarchy, w ielkiego w ojow nika i praw odaw cę, ale jedno cześnie w id ział w nim

barbarzyńcę: „w ielkim był jeszcze barbarzyńcem , że zaw ojow anych k rólów do

sw ego zaprzągł w ozu i jeździł nim i” 132. Z niedow ierzaniem jed n ak że spogląda

na inform acje starożytnych o sposobie w ykształcenia S esostrisa133. U m ieszcze­

nie jeg o panow ania na czasy po okresie „królów pasterzów z A rabii” , czyli H yk-

sosów , po d o b n ie ja k zap rzęg n ięcie do rydw anu (szero ko w y k o rz y sty w an eg o

w boju dopiero od X V III D ynastii) pokonanych przeciw ników w sk azu je w y ra ź­

nie, że uw ażał go za faraona, którego obecnie określa się im ieniem R am zes II.

Przegląd chronologiczny dziejów Egiptu W olski zakończył na Psam m etyku,

N echo, A priesie i A m azisic, znanych lepiej, dzięki pracom autorów antycznych.

U kończyw szy opisy geograficzno-historyczne kraju, spróbow ał nakreślić rów ­

nież obraz społeczeństw a egipskiego, począw szy od króla i jeg o dw oru, a skoń­

czyw szy na ludzie. Być m oże obraz stw orzony przez niego był bardzo w yid ea­

lizow any zgodnie z ów czesnym i tendencjam i w historiografii, ale m im o

w szystko prezentow ał się ciekaw ie. D ow iadujem y się w ięc, że dw ór królew ski

tw orzyli ludzie zasłużeni, a sam w ładca podlegał licznym rygorom , które zosta­

ły sform u łow an e na piśm ie i były dokładnie przestrzegane. K ról, podobnie ja k

i pozostali ludzie, podlegał sądowi po swej śm ierci. W ykonyw ania ow ych prze­

pisów pilnow ała w arstw a kapłańska, która prow adziła archiw a państw ow e, spi­

syw ała praw a i zapisyw ała w szystkie najw ażniejsze w ydarzenia w kraju w kroni­

kach. Począw szy od M enesa, któiy w prow adził pierw sze prawa, aż po Am azisa,

każdy z w ładców egipskich dokładał do nich jak ąś sw ą cegiełkę. N ajw iększym

w jeg o oczach praw odaw cą był oczywiście Sesostris, któiy nie tylko uporządkował

praw odaw stw o cyw ilne, ale także w prow adził podział kraju na prow incje, zwane

przez W olskiego z grecka nom am i, uporządkow ał przepisy podatkow e i rozdzie­

lił grunty. Z uznaniem pisał rów nież o Psam m etyku za panow ania którego rozbu­

dow ano porty i rozw inął się handel134. W egipskim praw odaw stw ie nie podobało

się W olskiem u, podobnie ja k w ielu innym mu w spółczesnym , praw o m ałżeńskie,

a przede w szystkim m ałżeństw a m iędzy rodzeństw em : ’’Brat u nich z siostrą

m ógł się żenić za przykładem Isidy i Osyrysa. W ielożeństw o u nich było wolne,

które zaw sze je st przeciw ne zam iarow i przyrodzenia i potom stw a w ychow a­

nia” 135. Jak dziś w iem y takie m ałżeństw a zdarzały się czasam i w rodzinach kró­

lew skich, natom iast często m ałżonkow ie czy zakochani określali się w zajem nie

w zorem w łaśnie O zyrysa i Izydy bratem i siostrą136.

O statnia w ielka część M ow y pośw ięcona została religii egipskiej. O bogach

egipskich nie pow iedział w iele, gdyż znaczną część sw ych przem yśleń pośw ię­

cił w yobrażeniom życia pośm iertnego, a więc piram id o m 137, balsam ow aniu ciał

i m u m io m 138. Z podziw em podkreślał różne um iejętności Egipcjan, ja k też ich

w iedzę m atem atyczną, astronom iczną, m edyczną, czy ch em iczną139. Trochę

u w ag i skierow ał rów nież ku architekturze starożytnego Egiptu w idząc w w znie­

sionych w ów czas budow lach przykład znakom itego budow nictw a. Skrytykow ał

jed n ak ż e piram idy uw ażając je za przejaw m arnotraw ienia sił narodu na rzecz

sław y w łasnej w ład cy 140. N iew iele natom iast m iejsca pośw ięcił najw iększej za­

gadce cyw ilizacji starożytnego Egiptu, czyli hieroglifom .

D la porów nania w arto także w spom nieć o kilku innych opracow aniach

dziejów starożytnego Egiptu. W W arszaw ie w 1772 roku ukazała się zbiorow a

rozpraw a H istoria polityczna p a ń stw starożytnych od pew nego Towarzystwa na­

p isa n ej składająca się z pięciu rozdziałów sygnow anych w zakończeniu każde­

go z nich inicjałam i autora. W ydaje się, że jej m y ślą przew od nią było hasło, iż

pom yślność państw a zależy od spraw ności władzy. Jej autorzy postaw ili sobie

Starożytny Egipt w podręcznikach szkolnych

55

za cel w skazanie najlepszej formy w ładzy zw ierzchniej. P oczątkow o je j autor­

stw o przypisyw ano A dam ow i N aruszew iczow i (1 7 33-1 79 6) w ielk iem u h istory­

kow i polskiego O św iecenia141, który ja k w iem y obecnie był autorem k o ńco w e­

go rozdziału O zw ierzchności krajow ej w Tehach. Później uznano jed n ak ż e, że

autoram i jej poszczególnych części były osoby ukryw ające się pod inicjałam i,

ja k ie p ojaw iają się w końcu każdej części.

Po długim rozdziale wstępnym zamieszczono w jej Księdze pierwszej O zwierzch­

ności krayowey w szczególności na stronach 145-274, rozdział pierwszy O zwierzch­

ności w E g ip cie, sygnow any W. P. A utorstw o tego rozdziału obecnie przypisuje

się m iecznikow i ziem i pruskiej W alerianowi P iw nickiem u (1 7 2 0 -p o 1798)142.

C ałość interesującej nas rozpraw y podzielona została przez jej autora n a szereg

artykułów , om aw iających różne aspekty z przeszłości starożytnego Egiptu. R oz­

dział A rtyku ł P ierw szy O daw ności narodu Egipskiego i w nim iedynow ładzt-

w a 143, je s t ja k gdyby w stępem do w szelkich dalszych rozw ażań. P iw nicki rozp o ­

czyna sw e dyw agacje od opisu geograficznego k ra ju 144. Z lektury w ynika, że jej

autor uznaw ał w ielk ą starożytność cyw ilizacji nad N ilem , poszu ku jąc jej

początków-pradziejów, od dynastii boskich - w końcu doszedł do konkluzji: „Pew ­

na rzecz je st nie tylko z zezw olenia w szystkich dzieiopisów, ale i z p o d o b ień ­

stw a prawdy, które sam o za przew odnika i zaręczyciela daw nych dziejów być

m oże, że Egipt je s t najpierw szym krajem , w którym ludzie liczno zgrom adzeni

i rozm nożeni, w ielki złożyli naród, pod jednym rządem i pod jed n y m praw em

żyiący” 145. N ie w yznacza jednakże, podobnie ja k Szybiński, konkretnej daty

ow ego faktu, je s t też na tyle enigm atyczny, że nikt nie m oże zarzucić m u ode­

jśc ia od obow iązującej chronologii biblijnej. Początki cyw ilizacji egipskiej czy­

telnik m ógł um ieścić i przed i po Potopie. K olejny artykuł pośw ięcony został ju ż

czasom historycznym w Egipcie i nosi tytuł A rtyku ł D ru g i O królach egipskich

i o odm ianach w tym kraiu pan o w a n ia146. Założycielem państw a, zgodnie z tra­

d ycją antyczną, rów nież zdaniem Piw nickiego, był M enes, którego panow anie

um ieścił w 1816 roku od stworzenia Świata, chociaż im ię to nie bardzo m u zgadza

się z tradycją biblijną: „...bo im ię M enes do im ienia M ezraim , tylko z pierw szej syl-

laby podobne; tak iest nie pewne twierdzenie daw nych rzeczy, które w niepam ięci

ludzkiej zagrzebione na widok w ystaw ić i św iatłem objaśnić chcem y” 147. N a ­

stępnie w ym ienił kolejnych faraonów panujących po M enesie, znanych nam z pism

D iodora, a w ięc B uzyrysa m itycznego syna Posejdona i Lizjanassy, córki Epa-

fosa lub Posejdona i A nippe, córki boga rzecznego N ilu, fundatora Teb (D iodor,

1,15, IV,18), dalej O sym andyasa, czyli R am zesa II (Diodor, I, 57), uw ażanego za

tw órcę biblioteki w M em fis, i w ystępującego rów nież u niego k róla U choreusa148

budowniczego M emfis oraz jeziora mającego bronić m iasta (Diodor, I, 50). W swej

narracji Piwnicki nie zapomniał także o Hyksosach, którzy jego zdaniem , opano­

w ali Egipt aż na 260 lat i zostali wypędzeni dopiero przez Thethm osisa czyli Ame-

nofisa. Przesuwał więc fakt ich wygnania z Egiptu z czasów A hm ozisa (twórca

XVIII Dynastii, na tronie egipskim w latach 1550-1525 p.n.e.), ich rzeczyw istego

pogrom cy na czasy A m enhotepa I (15 25 -1 5 0 4 p.n.e.), którego uznał za Totme-

sa I (1 5 0 4 -1 4 9 2 p .n .e.)149. Pam iętał oczyw iście o w ielkim budow niczym m iast,

a jednocześnie w ielkim ciem iężycielu narodu żydow skiego, jak im był Ram sses

M iam un (= R am zes II)150. Sam m om ent w yjścia Żydów z „kraju niew oli” Pi-

w nicki datuje na panow anie jeg o syna i następcy A m enopha, czyli M erenptaha

panującego w Egipcie w latach 1213-1203 p.n.e.. Dopiero w tym m om encie h i­

storii starożytnego Egiptu um ieszcza panow anie Scsostrisa, którego uw aża za

syna i następcę A m enopha151: „Sesostris syn je g o w ielki w ojow nik m iał nauczy­

cielem M erkuryusza, który H erm es Trism egistus od Greków, to je s t trzykroć

w ielki nazwany. K ról ten najw ięcey praw i rządu dobrego w prow adził do E gip­

tu” 152. Podobnie, ja k w iększość autorów jeg o w ieku P iw nicki przytoczył

rów nież legendę o w ychow aniu Sesostrisa w śród rówieśników, w oparciu o któ ­

rych później obejm ując tron książę zbudow ał sw oje najbliższe otoczenie zaufa­

nych w spółpracow ników . Dla Piw nickiego m iało to stanow ić przykład, ja k w aż­

nym je s t w y ch o w an ie od m łodości do d ziała n ia w in tere sie ojczyzny.

Pozostałych w ładców , znanych z dzieł antycznych autorów, potraktow ał po bież­

nie, uw ażając ich za niezbyt godnych uwagi. D ow iadujem y się w ięc, że następcą

Sesostrisa był Pheron - w ielki bezbożnik (H erodot II 111), a Sefac (C heops) był

budow niczym piram id. Za H erodotem [II 112, 116-118] pow tórzył, że Próteus

żył w czasach w ojny trojańskiej. Pierw otnie jed nak że m ity greckie siedzibę Pro-

teusza, m orskiego bóstw a a syna Posejdona um ieszczały w północnej części

Egei, a stosunkow o późno ulokow ano go bliżej Egiptu, najpierw na w yspie Fa-

ros, a następnie na północno-zachodnim w ybrzeżu Egiptu, gdzie w edług legen­

dy m iał w ylądow ać M enelaos z Heleną. O statecznie jeg o siedzibę um ieszczono

w M em fis (Hom er, Odys. IV, 351-424). Spośród m onarchów egipskich w ym ie­

nił rów nież R am sinita (pod tym im ieniem w ystępuje u autorów antycznych dru ­

gi faraon z X X Dynastii R am zes III panujący w Egipcie w latach 1183/82—

1152/51 p.n.e.), w ładców IV D ynastii: C heopsa, C hephrena (2 5 7 2 /2 5 2 2 -

2546/2496 p.n.e.), M ykerinusa (2539/2489-2511/2461 p.n.e.), a także A sychisa

(pod tym im ieniem w ystępuje Szoszonk I, tw órca XXII D ynastii panujący w la­

tach 9 4 6 /45-925 /24 p.n.e.). Za ostatniego faraona przed opanow aniem Egiptu

przez Etiopów uznał A nysisa (pod tym im ieniem w ystępuje B okchoris z XXIV

D ynastii). Trochę więcej m iejsca poświęci! Psam m etykow i I i jeg o synow i Ne-

cho II, m onarchom X X V I D ynastii153. Przy okazji om aw iania przeszłości kraju

nad N ilem , przedstaw ił czytelnikom także i bogów egipskich prezentując przy

tym swój euhem eryzm : „Pierw si rządcy tam tejsi byli ludzie, którzy przez w yn a­

lazki, spraw ow ania ról, zasiew ania różnych zbóż, zasadzania w innic i ogrodów,

budow ania w ygodnych domów, w ychow ania stad, i inne w społeczności ludz­

kiej użyteczne, nad drugim i w ygórow ali. Tym zdum ani nad ich dow cipem Egip-

cyanie nie tylko w inne posłuszeństw o jak o rządcom , ale i uszanow anie iako b o ­

gom oddaw ali. Z tych podane przez starszych m łodszym pow ieści dały pochop