Współpraca sfery nauki i biznesu
źródłem innowacji przedsiębiorstw
Ekonomiczne Problemy Usług nr 51, 349-358EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 51
ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
NR 588 2010
AGNIESZKA SYROCKA
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
współpraca sFery NaUki i bizNesU Źródłem iNNowacJi przedsiębiorstw1
wprowadzenie
Innowacyjność jest jednym z kluczowych instrumentów niezbędnych do pomyślnego rozwoju i konkurowania przedsiębiorstw w warunkach gospodarki XXI wieku. Zgodnie z twierdzeniem Petera Druckera, „przedsiębiorstwo, które nie potrafi tworzyć innowacji, ginie”2, dlatego konieczne jest wsparcie polskiej
przedsiębiorczości, która wypada zdecydowanie niekorzystnie pod względem rozwoju innowacyjności w porównaniu z Unią Europejską. W procesie powsta-wania innowacji w przedsiębiorstwach coraz większego znaczenia nabiera wyko-rzystanie wyników prac naukowo-badawczych.
Cel opracowania ma charakter poznawczy. Dotyczy identyfikacji podstawo-wych źródeł odnoszących się do działań innowacyjnych w przedsiębiorstwach, ze szczególnym uwzględnieniem współpracy sfery nauki i biznesu. W artykule przedstawiono obecny stan świadomości przedsiębiorstw i naukowców na temat innowacji oraz możliwości finansowania transferu wiedzy w tym zakresie w ra-mach Europejskiego Funduszu Społecznego w okresie programowania 2007– 2013. W niniejszym opracowaniu wykorzystano wyniki badania stanu sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, źródła literaturowe oraz dokumenty programowe w zakresie funkcjonowania Programu operacyjnego Kapitał ludzki.
1 Praca naukowa współfinansowana ze
środ-ków Europejskiego Funduszu Społecznego i Budżetu Państwa w ramach Zintegrowanego progra-mu operacyjnego rozwoju regionalnego, działania 2.6 Regionalne strategie innowacyjne i transfer
wiedzy, projektu własnego województwa kujawsko-pomorskiego Stypendia dla doktorantów 2008/2009 – ZPORR.
pojęcie i źródła innowacji
Autorem klasycznej w naukach ekonomicznych definicji innowacyjności, będącej punktem wyjścia do zagadnień z zakresu funkcjonowania działalności innowacyjnej jest J.A. Schumpeter. Innowacje rozumiał on jako:
a) wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub udoskonalenie dotych-czasowych;
b) wprowadzenie nowej lub udoskonalonej metody produkcji; c) otwarcie nowego rynku;
d) zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów; e) zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów; f) wprowadzanie nowej organizacji produkcji3.
Zakres przedmiotowy innowacji w tym ujęciu jest szeroki i obejmuje wszystkie zmiany o charakterze technicznym, organizacyjnym i ekonomicznym dokonujące się w firmach.
Z kolei M. Porter zdefiniował innowacje jako pomyślną eksploatację no-wych pomysłów, dzięki której można uzyskać odpowiednią efektywność przed-siębiorstwa i stworzyć przewagę konkurencyjną4. Przedsiębiorstwa zorientowane
na innowacje to podmioty, które potrafią tworzyć, absorbować i zdobywać nowe produkty i usługi oraz dostosowywać się do zmian zachodzących w otoczeniu. Cechy charakterystyczne tych przedsiębiorstw to:
– prowadzenie prac badawczo-rozwojowych,
– przekazywanie znaczących nakładów finansowych na działalność B + R, – permanentne wdrażanie nowych rozwiązań o charakterze naukowym i technicznym, – duży udział nowości w ogólnej ofercie towarów i usług,
– ciągłe wprowadzanie innowacji na rynki5.
Z punktu widzenia pojedynczego przedsiębiorstwa źródła innowacji podzie-lić można na wewnętrzne (endogeniczne) i zewnętrzne (egzogeniczne). W litera-turze przedmiotu źródła są niekiedy dzielone na krajowe i zagraniczne6. W
uję-ciu prezentowanym przez P. Druckera i Z. Kin sposobności do udanej innowacji
3 J. Brdulak, Zarządzanie innowacjami, w: Zarządzanie w przedsiębiorstwie, red. J.S. Kardas,
M. Wójcik-Augustyniak, Difin, Warszawa 2008, s. 333.
4 Ibidem, s. 334.
5 W. Janasz, Innowacyjność i przedsiębiorczość w kulturze organizacyjnej przedsiębiorstwa
jako systemu społecznego, w: Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej, red.
W. Janasz, Difin, Warszawa 2009, s. 54.
6 K. Kozioł, Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych na tle doświadczeń Unii
351
Współpraca sfery nauki i biznesu...
należy systematycznie i świadomie poszukiwać w siedmiu obszarach-źródłach, które zostały sklasyfikowane z punktu widzenia przedsiębiorstwa (tabela 1).
Za najważniejsze źródło innowacji uznaje się wyniki własnych prac naukowo-badawczych i rozwojowych (B + R), których rezultatem są nowe rozwiązania w for-mie wynalazków i know-how o wysokim stopniu oryginalności i powodujące istot-ne zmiany w gospodarce. Z tych źródeł korzystają również polskie przedsiębiorstwa, które w niewielkim stopniu pozyskują rozwiązania z instytucji naukowo-badawczych, ze względu na ograniczone możliwości finansowe mikro i małych przedsiębiorstw, jak i wciąż zauważalnego niedostosowania oferty sfery nauki do potrzeb biznesu.
Zdaniem J. Baruka, niezależnie od różnorodności ujęć prezentowanych w li-teraturze przedmiotu, można wskazać jedno wspólne źródło wszystkich innowa-cji – wiedzę. Rozważając temat czynników kreujących innowacyjność należy, zaznaczyć, iż źródłem innowacji może być wszystko to, co generuje określone idee, pomysły i projekty oraz inspiruje człowieka do wprowadzania zmian7.
Tabela 1. Porównanie źródeł innowacji według P. Druckera i Z. Kin
Według P. Druckera Według Z. Kin Zewnętrzne – zmiany w otoczeniu
przeobrażenia demograficzne prace naukowo-badawcze o charakterze podstawowym przeobrażenia poglądów ludzi prace naukowo-badawcze i naukowo-techniczne o charakterze stosowanym nowa wiedza – naukowa
techniczna, społeczna opracowania z zakresu nowych konstrukcji wyrobów, metod wytwarzania informacja naukowo-techniczna, ekonomiczna i organizacyjna Wewnętrzne – wewnątrz przedsiębiorstwa lub branży
przeobrażenia w strukturze branży
i rynku opracowania z zakresu nowych konstrukcji wyrobów, techno-logii i organizacji rozbieżności między założeniami
i oczekiwaniami a rzeczywistością
wynalazki, wzory użytkowe, udoskonalenia konstrukcji, tech-nologii, usprawnienia organizacji produkcji i metod pracy potrzeby procesu
niespodziewane zdarzenie
Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Baruk, Innowacje czynnikiem efektywnego
rozwo-ju przedsiębiorstwa (aspekty ekonomiczno-organizacyjne), Wydawnictwo Uniwersytetu
Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1992, s. 40; P. Drucker, Natchnienie i fart, czyli
inno-wacja i przedsiębiorczość, Studio Emka, Warszawa 2004, s. 40.
7 J. Baruk, Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006,
stan świadomości przedsiębiorców i naukowców na temat innowacji
Z badań8 przeprowadzonych przez Instytut Badań nad Gospodarką
Rynko-wą na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) dotyczących stymulatorów i hamulców współpracy sektora nauki z przedsiębiorstwami wyni-ka, że polskie przedsiębiorstwa są bardzo zróżnicowane pod względem skłonno-ści i potencjału do inwestowania w nową technologię.
Przyjmując pewne uproszczenie, można przyjąć następującą klasyfikację przedsiębiorstw pod względem stopnia świadomości co do potrzeby inwestowa-nia w technologię, posiadainwestowa-nia niezbędnej wiedzy w zakresie jej pozyskiwainwestowa-nia jak również potencjału do jej absorpcji: firmy tradycyjne (rzemieślnicze), „ak-tywni imitatorzy” i innowatorzy. Firmy tradycyjne to najczęściej niewielkie pod-mioty funkcjonujące od wielu lat, konkurujące na rynku niską ceną wyrobów i dużą elastycznością w podejściu do klientów. Właścicielami są najczęściej oso-by z wykształceniem podstawowym, zawodowym lub średnim, nienastawione prorozwojowo i mające ograniczoną zdolność do zaadaptowania nowych tech-nicznych rozwiązań. Aktywność innowacyjna takich firmy zazwyczaj ujawnia się w postaci drobnych technologicznych usprawnień.
8 Badanie zostało przeprowadzone w pierwszej połowie 2008r. W oparciu o wyniki
indywi-dualnych wywiadów pogłębionych (75 wywiadów) przeprowadzonych z przedstawicielami wyż-szego kierownictwa przedsiębiorstw przemysłowych, reprezentantami instytucji otoczenia bizne-su i organizacji pracodawców oraz naukowcami.
353
Współpraca sfery nauki i biznesu...
Schemat 1. Klasyfikacja przedsiębiorstw pod względem stopnia świadomości co do po-trzeby podejmowania aktywności innowacyjnej
Źródło: opracowanie własne na podstawie Raport o stanie sektora małych i średnich
przedsię-biorstw w Polsce w latach 2006–2007, red. A. Żołnierski, P. Zadury-Lichota, Polska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 221.
Aktywni imitatorzy to firmy działające głównie na rynku krajowym i czę-ściowo na regionalnym, których kadra zarządzająca zdaje sobie sprawę, że firma musi się rozwijać, jeśli chce się utrzymać lub wzmocnić swoją pozycję na rynku. Atutami tych firm jest wysoka jakość wyrobów, konkurencyjna cena, duża ela-styczność realizacji zleceń i wykwalifikowana kadra. Znaczna część z tych firm w ogóle nie rozważa inwestycji w technologię w bardziej ryzykownej formie i dotyczącej zwrotu poniesionych nakładów w dłuższej perspektywie. Wpro-wadzanie zmian w dotychczasowej działalności jest dla tego typu firm decyzją przełomową, co wiąże się z bardzo dużym obciążeniem finansowym.
Schemat 2. Klasyfikacja przedsiębiorstw pod względem stopnia świadomości co do po-trzeby podejmowania aktywności innowacyjnej
Źródło: opracowanie własne na podstawie Raport o stanie sektora..., s. 223.
Innowatorzy to firmy, które budują swoją przewagę konkurencyjną na za-stosowaniu nowych, eksperymentalnych technologii. Właścicielami są osoby z wykształceniem wyższym, nastawione na długookresowe planowanie rozwoju firmy. Firmy, choć niekiedy bardzo małe, często konkurują z przedsiębiorstwami zlokalizowanymi na terenie całego kraju lub działającymi globalnie. Utrzymują bardzo intensywną współpracę ze sferą nauki, poprzez zlecanie jednostkom na-ukowym pojedynczych prac badawczych lub nawiązując długookresową współ-pracę. Specyficzną grupą tego typu firm są przedsiębiorstwa odpryskowe (spin off), koncentrujące swoją działalność na rozwoju i praktycznym zastosowaniu innowacyjnej technologii opracowanej przy współudziale uczelni.
Trudno jednoznacznie określić liczebność poszczególnych typów przedsię-biorstw, gdyż nie prowadzono szczegółowych badań w tym zakresie, jednakże
355
Współpraca sfery nauki i biznesu...
biorąc pod uwagę strukturę populacji przedsiębiorstw po względem wielkości (przeważająca część firm to mikroprzedsiębiorstwa), dane dotyczące innowa-cyjności przedsiębiorstw prezentowane przez GUS oraz opinie przedstawicieli jednostek naukowych i instytucji pośredniczących w transferze technologii, którzy wskazywali na bardzo ograniczoną liczbę podmiotów zainteresowanych transferem wiedzy ze sfery nauki do biznesu, można stwierdzić, iż najliczniejszą grupę tworzą firmy z pierwszej grupy. Drugie miejsce pod względem liczebno-ści zajmują aktywni imitatorzy, natomiast najmniej liczną grupę stanowią firmy o znacznym potencjale technologicznym.
Z kolei oceniając świadomość środowiska naukowego na temat konieczno-ści współpracy z biznesem, poszczególnych naukowców można skategoryzować na trzy grupy: biernych niewspółpracujących, potencjalnych współpracujących i aktywnych współpracujących. Z informacji PARP wynika, że większość pra-cowników zatrudnionych na uczelni nie współpracuje z gospodarką, przy czym na uczelniach politechnicznych ich udział jest relatywnie mniejszy niż na uni-wersytetach. Natomiast udział naukowców aktywnie współpracujących można szacować na kilka do kilkunastu procent, a w przypadku jednej z politechnik oszacowano go na około 5–6%9.
możliwości finansowania współpracy sfery nauki i biznesu w ramach euro-pejskiego Funduszu społecznego w okresie programowania 2007–2013
Źródłem finansowania współpracy sfery nauki i biznesu w okresie progra-mowania 2007–2013 mogą być środki pozyskane z Europejskiego Funduszu Spo-łecznego na realizację projektów konkursowych w ramach poddziałania 8.2.1. Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw, działania 8.2. Transfer wiedzy, priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki Programu operacyjnego Ka-pitał ludzki10. Celem działania 8.2 jest „zwiększenie transferu wiedzy i
wzmoc-nienie powiązań sfery B + R z przedsiębiorstwami, służące rozwojowi gospodar-czemu regionów”.
W ramach poddziałania 8.2.1 można realizować następujące typy projektów: a) staże i szkolenia praktyczne dla:
– pracowników przedsiębiorstw w jednostkach naukowych,
9 Raport o stanie sektora..., s. 223.
10 R. Kasprzak, Fundusze unijne. Szansa na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw,
– pracowników naukowych jednostek naukowych oraz pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych uczelni – w przedsiębiorstwach;
b) tymczasowe zatrudnienie w małych i średnich przedsiębiorstwach wysoko wykwalifikowanego personelu;
c) promocja idei przedsiębiorczości akademickiej w celu komercjalizacji wiedzy i umiejętności zespołu działającego na uczelni lub w jednostce naukowej; d) szkolenia i doradztwo dla pracowników naukowych i
naukowo-dydaktycz-nych jednostek naukowych oraz uczelni, doktorantów, studentów i absolwen-tów uczelni zamierzających rozpocząć własną działalność gospodarczą typu spin off lub spin out,
e) wsparcie tworzenia i rozwoju sieci współpracy i wymiany informacji między naukowcami a przedsiębiorcami w zakresie innowacji i transferu technologii na poziomie regionalnym i lokalnym, w szczególności poprzez:
– kampanie informacyjne i imprezy służące kojarzeniu partnerów i promocji transferu wiedzy i innowacji,
– rozwój systemu komunikowania się i wymiany informacji;
f) stypendia naukowe i wsparcie towarzyszące (np. szkolenia z zakresu komer-cjalizacji wiedzy) dla doktorantów kształcących się na kierunkach uznanych za szczególnie istotne z punktu widzenia rozwoju województwa11.
W zależności od rodzaju projektu wsparciem mogą zostać objęci przedsię-biorcy, pracownicy przedsiębiorstw, uczelnie i jednostki naukowe, pracownicy naukowi oraz naukowo-dydaktyczni uczelni i jednostek naukowych, a także doktoranci, absolwenci uczelni (w okresie 12 miesięcy od daty ukończenia stu-diów) i studenci.
Najwięcej jednak wątpliwości budzą definicje firm typu spin off lub spin out. Zgodnie ze Słownikiem terminologicznym dla szczegółowego opisu priorytetów PO Kapitał ludzki12, są to przedsiębiorstwa założone przez co najmniej jednego
pracownika instytucji naukowej lub badawczej (osoba ze stopniem naukowym co najmniej doktora) albo studenta bądź absolwenta uczelni w celu komercjalizacji innowacyjnych pomysłów, wiedzy lub technologii. Podstawowa różnica pomię-dzy tymi firmami polega na tym, iż spin off jest zazwyczaj zależna organizacyj-nie, formalnoprawnie lub finansowo itp. od instytucji naukowej lub badawczej,
11 Szczegółowy opis priorytetów programu operacyjnego Kapitał ludzki, Ministerstwo
Rozwo-ju Regionalnego, Warszawa 2009, s. 241–244.
12 Fundusze Europejskie,
357
Współpraca sfery nauki i biznesu...
natomiast spin out jest niezależna od jednostki macierzystej i posiada niezależne źródła finansowania.
Alokacja przewidziana w planie działania na 2009 roku dla poddziałania 8.2.1. Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw, w ramach komnentu regionalnego PO KL, wynosi łącznie 108168112,54 zł. Szczegółowy po-dział alokacji na poszczególne województwa przedstawiono w tabeli 2. Z przed-stawionych danych wynika, że najwięcej środków na ten cel przewidziano w województwie śląskim – 20 mln zł, natomiast w województwie podkarpackim i pomorskim nie przewidziano środków na to poddziałanie.
Tabela 2. Podział alokacji na województwa w ramach poddziałania 8.2.1. Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw,
komponentu regionalnego PO KL w 2009 roku
Województwo Kontraktacja (zł) dolnośląskie 11 308 600,00 kujawsko-pomorskie 6 000 000,00 lubelskie 10 000 000,00 lubuskie 4 131 730,00 łódzkie 16 482 986,00 małopolskie 5 000 000,00 mazowieckie 12 423 511,00 opolskie 6 636 073,00 podkarpackie 0 podlaskie 4 500 000,00 pomorskie 0 śląskie 20 000 000,00 świętokrzyskie 2 600 000,00 warmińsko-mazurskie 3 031 470,54 wielkopolskie 6 053 742,00 zachodniopomorskie 2 977 707,00 Razem 108 168 112,54
Źródło: opracowanie własne na podstawie planów działań na 2009 r. dla poszczególnych woje-wództw, http://www.efs.gov.pl/Dokumenty/Strony/Plandzialanpokl.aspx (15.11.2009).
zakończenie
Przeprowadzona analiza badań literaturowych pozwala na wyróżnienie na-stępujących wniosków kluczowych:
1. Głównym zasobem przedsiębiorstwa jest wiedza oraz umiejętność efektyw-nego organizacyjefektyw-nego uczenia się, przynosząca rezultaty w postaci tworzenia nowatorskich rozwiązań.
2. Wysoka aktywność innowacyjna przedsiębiorstw oraz efektywne wykorzy-stanie przez przemysł wiedzy i badań naukowych są obecnie kluczowymi czynnikami konkurencyjności gospodarki zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym.
3. Polskie przedsiębiorstwa są bardzo zróżnicowane pod względem skłonności i potencjału do inwestowania w procesy innowacyjne, przy czym największy odsetek stanowią firmy o znikomej aktywności innowacyjnej, związanej jedy-nie z wprowadzajedy-niem drobnych usprawjedy-nień technologicznych.
4. Poziom świadomości co do znaczenia inwestycji w technologie wynika często z potencjału przedsiębiorstw do absorpcji nowej wiedzy opartej na współpracy sfery nauki i biznesu oraz wynikach prac badawczo-rozwojowych.
5. Efektywne wykorzystywanie środków unijnych w ramach Programu ope-racyjnego Kapitał ludzki przeznaczonych na zwiększenie transferu wiedzy i wzmocnienia powiązań sfery B + R z biznesem umożliwia realizację działań innowacyjnych w przedsiębiorstwach oraz służy rozwojowi gospodarczemu regionów.
cooperatioN oF scieNce aNd bUsiNess as a soUrce oF iNNoVatioN For eNterprises
Summary
The purpose of this paper has a cognitive character. The subject of this study is the identification of primary sources related to innovation activities in enterprises, with particular emphasis on the cooperation of science and business . The article presents the current state of awareness of enterprises and researchers about innovation and financing possibilities of knowledge transfer in this field in the European Social Fund. In this study, the results of the survey concerning the condition of the small and medium enterprises sector in Poland in 2006–2007, the literature sources and program documents for the ESF operations were used.
