T. 30. Lublin 2009
JOANNA WOJDON
POMOC POLONII AMERYKAN´ SKIEJ
DLA POLSKI PO 1939 ROKU ZARYS ZAGADNIENIA
Pomoc Polonii amerykan´skiej dla Polski do wybuchu II wojny s´wiatowej wyczerpuj ˛aco przedstawiđ w swoich pracach Tadeusz Radzik1. Podobnie jak i szersze dzieje polskiej grupy etnicznej w USA2, jego rozwaz˙ania kon´cz ˛a sie˛ jednak na 1 wrzes´nia 1939 r. Tymczasem ani polskie potrzeby, ani polo-nijna ofiarnos´c´ nie skon´czyđy sie˛ wraz z atakiem hitlerowskim na Polske˛. Warunki wojenne wymusiđy jednak zmiane˛ form organizacyjnych niesienia tej pomocy. O ile do kon´ca sierpnia prowadzona byđa zbiórka na Fundusz Obrony Narodowej – osi ˛agaj ˛ac w Ameryce kwote˛ miliona dolarów, o tyle rozpocze˛cie dziađan´ zbrojnych w Europie z jednej strony, a ogđoszenie neu-tralnos´ci przez USA z drugiej, uniemoz˙liwiađy dalsze wspieranie poczynan´ militarnych jednej z walcz ˛acych stron. Pozostawađa pomoc humanitarna ofia-rom wojny i na niej skoncentrowađa swoje wysiđki Polonia, przede wszystkim za pos´rednictwem Rady Polonii Amerykan´skiej.
Rada Polonii powstađa w 1936 r. jako Polska Rada Mie˛dzyorganizacyjna, z inspiracji wđadz warszawskich. Miađa byc´ ciađem jednocz ˛acym Polonie˛ amerykan´sk ˛a i jej przedstawicielstwem w stosunkach z Polsk ˛a. W 1938 r. zmieniđa nazwe˛ na Rade˛ Polonii Amerykan´skiej. Co istotniejsze, miađa sie˛
Dr hab. JOANNA WOJDON Ŧ Zakđad Dydaktyki Historii i Wiedzy o Spođeczen´stwie,
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocđawskiego; e-mail: asiab@hist.uni.wroc.pl
1 T. R a d z i k, Spođeczno-ekonomiczne aspekty stosunku Polonii amerykan´skiej do
Polski po I wojnie s´wiatowej, Wrocđaw 1989; t e n z˙ e, Polonia amerykan´ska wobec Polski 1918-1939, Lublin 1990.
2W szczególnos´ci jedyna polska synteza dziejów Polonii amerykan´skiej: A. B r o z˙ e k,
odt ˛ad koncentrowac´ nie tyle na kontaktach z Polsk ˛a, ile na reprezentowaniu polskiej grupy etnicznej w USA3. 19 listopada 1939 r. zarejestrowađa sie˛ w Departamencie Stanu jako organizacja dobroczynna, by nies´c´ pomoc pol-skim ofiarom wojny4. Zyskađa takz˙e uznanie rz ˛adu polskiego na uchodz´stwie. Problemem pozostawađo dotarcie z pomoc ˛a humanitarn ˛a na okupowane tereny. Ani Niemcy, ani Zwi ˛azek Sowiecki nie chciađy bowiem dopus´cic´ na swoje terytoria organizacji z pan´stw trzecich. Rada Polonii korzystađa wie˛c z pos´rednictwa Amerykan´skiego Czerwonego Krzyz˙a, który z kolei przez Mie˛dzynarodowy Czerwony Krzyz˙ korzystađ z usđug Niemieckiego Czerwone-go Krzyz˙a i dopiero ten ostatni zajmowađ sie˛ bezpos´rednio dystrybucj ˛a darów na ziemiach polskich. Moskwa zezwoliđa na dziađania RPA na swoich tere-nach dopiero po niemieckiej inwazji na ZSRR w 1941 r. Rada dostarczađa takz˙e pomoc dla tworz ˛acej sie˛ armii generađa Andersa. W III Rzeszy z kolei mogđa przekazywac´ paczki dla polskich z˙ođnierzy w obozach jenieckich.
W tej sytuacji Rada – nie zaniedbuj ˛ac tych szcz ˛atkowych moz˙liwos´ci dziađania na ziemiach polskich – skoncentrowađa swe dziađania na polskich uchodz´cach, których losy wojny rzuciđy poza kraj. Docierano do Rumunii, We˛gier, na Litwe˛, do Szwajcarii, Kenii, Rodezji, Ugandy, Tanganiki, Palesty-ny, Meksyku, Indii i Nowej Zelandii. Pomagano takz˙e polskim oddziađom wojskowym we Francji, a potem w Wielkiej Brytanii.
Po przyst ˛apieniu USA do wojny Rada przyđ ˛aczyđa sie˛ do ogólnoamerykan´-skiego National War Fund, pod angielsk ˛a nazw ˛a Polish War Relief, zapewnia-j ˛ac sobie wyđ ˛acznos´c´ w prowadzeniu akcji humanitarnej na rzecz polskich ofiar wojny. Dađo jej to moz˙liwos´c´ ubiegania sie˛ o przydziađ s´rodków z ame-rykan´skich funduszy (War Chests), do których miađy z kolei wpđywac´ wszyst-kie s´rodki, zebrane przez Polonie˛. Rozwi ˛azanie to okazađo sie˛ korzystne fi-nansowo, jako z˙e w latach 1942-1945 RPA otrzymađa do dyspozycji ponad 5,3 miliona dolarów, podczas gdy w latach 1939-1942 udađo jej sie˛ zebrac´ nieco ponad 1,6 miliona.
3Zob. np. B. W i n i d, W cieniu Kapitolu. Dyplomacja polska wobec Stanów
Zjednoczo-nych Ameryki 1919-1939, Warszawa 1991, s. 201, 217.
4 O wojennych wysiđkach RPA: B. F e l s, „Whatever Your Heart Dictates and Your
Pocket Permits”: Polish-American Aid to Polish Refugees during World War II, „Journal of American Ethnic History” 22(2003), nr 3, s. 3-30; D. P i e n k o s, For Your Freedom Through Ours. Polish American Efforts on Poland’s Behalf 1863-1991, Nowy Jork 1991, s. 73-104; takz˙e B. W i e r z b i a n´ s k i, Polonia zagraniczna w latach 1939-1945, Londyn 1946, s. 74-78.
Nie brakowađo zarzutów, z˙e moz˙na byđo „wywalczyc´” wie˛cej, zwđaszcza z˙e innym grupom etnicznym, o mniejszym wkđadzie wđasnym do NWF i o mniejszych potrzebach swoich rodaków, udađo sie˛ wyprzedzic´ Polonie˛ w kolejce po pomoc. Zastrzez˙enia te wysuwali przede wszystkim dziađacze Komitetu Narodowego Amerykanów Polskiego Pochodzenia, których gđówne pretensje dotyczyđy jednak niepodejmowania przez Rade˛ kwestii powojennych losów Polski. Apolitycznos´c´ byđa warunkiem przynalez˙nos´ci do NWF, a – wedle argumentacji KNAPP – korzys´ci z tej przynalez˙nos´ci byđy mniejsze niz˙ moz˙na sie˛ byđo spodziewac´5. KNAPP nalez˙ađ do gđównych inicjatorów
powo-đania wiosn ˛a 1944 r. Kongresu Polonii Amerykan´skiej, który miađ sie˛ skupic´ na dziađalnos´ci politycznej.
RPA kontynuowađa natomiast dziađalnos´c´ charytatywn ˛a. W przeciwien´stwie do Kongresu Polonii, który odrzucađ postanowienia konferencji jađtan´skiej i za jedyny legalny uznawađ rz ˛ad w Londynie, Rada jeszcze w 1945 r. nawi ˛azađa kontakt z wđadzami warszawskimi. Co wie˛cej, podje˛đa z nimi wspóđprace˛ w akcji repatriacyjnej na terenie okupowanych Niemiec. Zaje˛đa sie˛, zgodnie ze swym charakterem, dziađalnos´ci ˛a dobroczynn ˛a – zaopatrywađa wyjez˙dz˙aj ˛a-cych do kraju w odziez˙ i prowiant6.
Równoczes´nie Rada otworzyđa swoje przedstawicielstwo w Warszawie. Zajmowađa sie˛ dystrybucj ˛a pomocy dla potrzebuj ˛acych w zniszczonym dziađa-niami wojennymi kraju. Wprawdzie ofiarnos´c´ Polonii na rzecz pomocy huma-nitarnej dla Polaków w okresie powojennym spadađa, to nie brak s´rodków zadecydowađ o zakon´czeniu misji RPA. W 1951 r. wđadze komunistyczne doprowadziđy do zamknie˛cia krajowych biur Rady i przeje˛cia jej maj ˛atku oraz dokumentacji. Krok ten uzasadniano wysokimi kosztami utrzymania biur (które ponosiđa strona polska) oraz tym, z˙e pan´stwo ludowe samo radziđo sobie z pomoc ˛a potrzebuj ˛acym7. Wydaje sie˛ jednak, z˙e byđ to po prostu je-den z kolejnych przejawów zamykania sie˛ Polski za „z˙elazn ˛a kurtyn ˛a”, ogra-niczania kontaktów ze s´wiatem zewne˛trznym i rugowania wszelkich moz˙li-wos´ci przenikania zachodnich wpđywów do bloku pan´stw komunistycznych.
5W. J e˛ d r z e j e w i c z, Polonia amerykan´ska w polityce polskiej. Historia Komitetu
Narodowego Amerykanów Polskiego Pochodzenia, Nowy Jork 1954 (ostatnio ukazađ sie˛ takz˙e
przedruk ze wste˛pem i w opracowaniu S. Cenckiewicza,Đomianki 2006).
6Opiek ˛a obje˛ci byli takz˙e ci, którzy pozostawali w Niemczech, oraz ci, którzy decydowali
sie˛ na dalsz ˛a emigracje˛, do USA i nie tylko. Rada miađa siec´ swoich przedstawicielstw i maga-zynów w Europie, co uđatwiađo logistycznie cađ ˛a akcje˛.
7L. P a s t u s i a k, Z tajników archiwów dyplomatycznych. Stosunki
W 1954 r. w PRL wprowadzono drastyczn ˛a podwyz˙ke˛ ceđ wwozowych na paczki z USA, co dodatkowo ograniczyđo napđyw amerykan´skiej pomocy do kraju.
Jes´li chodzi o lata czterdzieste, o okres bezpos´rednio po zakon´czeniu II wojny s´wiatowej, trzeba pamie˛tac´ takz˙e o znacznej pomocy humanitarnej, wysyđanej do Polski takz˙e innymi, poza RPA, kanađami. Zbiórke˛ darów pro-wadziđy równiez˙ inne organizacje, na przykđad powođany do celów politycz-nych Kongres Polonii Amerykan´skiej8. Pđyn ˛ađ takz˙e strumien´ indywidualnych paczek, wysyđanych przez Amerykanów polskiego pochodzenia do rodzin w kraju lub do innych osób, o których potrzebach dowiadywano sie˛ w róz˙ny sposób.
W archiwaliach Kongresu Polonii Amerykan´skiej zachowađa sie˛ (przynaj-mniej cze˛s´ciowo – trudno ocenic´ jej kompletnos´c´) korespondencja z kraju, a w niej równiez˙ pros´by o wsparcie materialne. Niektóre dotyczyđy rzeczywis´-cie podstawowych potrzeb, ale jest tez˙ list z pros´b ˛a o przysđanie motocykla, a nawet – samochodu9. Nalez˙y podejrzewac´, z˙e wie˛cej tego rodzaju pism moz˙e znajdowac´ sie˛ w aktach Rady Polonii, która w przeciwien´stwie do KPA specjalizowađa sie˛ w niesieniu pomocy materialnej. Akta centrali tej organi-zacji przechowywane s ˛a w Muzeum Polskim w Chicago i dot ˛ad nie byđy przedmiotem bardziej systematycznych badan´ ani ze strony uczonych pol-skich, ani amerykan´skich (polonijnych). Prócz nich zachowađy sie˛ dokumenty przynajmniej niektórych oddziađów lokalnych Rady – w czasie wojny istniađo 36 dystryktów lokalnych, potem ich liczba spadđa do kilkunastu. Materiađy te przechowywane s ˛a m.in. w Immigration History Research Center w Min-neapolis oraz Historical Society of Pennsylvania w Filadelfii i takz˙e czekaj ˛a na badaczy.
Osobnym strumieniem pomocy polonijnej dla Polski, zarówno tuz˙ po woj-nie, jak i w kolejnych latach, byđa ta przeznaczona dla Kos´ciođa katolickiego, a organizowana przez Catholic League for Religious Assistance to Poland, s´cis´le zwi ˛azan ˛a z polonijnym duchowien´stwem. Nie znam z˙adnych badan´, które dotyczyđyby tej dziađalnos´ci ani osób j ˛a prowadz ˛acych (na przykđad biskupa Alfreda Abramowicza z Chicago). Z pewnos´ci ˛a trwađa ona co najmniej do upadku systemu komunistycznego i z pewnos´ci ˛a zasđuguje na uwage˛.
8J. W o j d o n, W imieniu szes´ciu milionów… Kongres Polonii Amerykan´skiej w latach
1944-1968, Torun´ 2005, s. 138-143.
9 Wie˛kszos´c´ tej korespondencji znajduje sie˛ w Immigration History Research Center
Nowa era w stosunku Polski Ludowej do Polonii amerykan´skiej otworzyđa sie˛ w pođowie lat pie˛c´dziesi ˛atych. Wówczas to wđadze warszawskie, niezalez˙-nie od propagowania „drugiej repatriacji”, rozpocze˛đy intensywne starania o pozyskanie przychylnos´ci i z˙yczliwos´ci Polonii, w tym zwđaszcza Polonii amerykan´skiej. Rada Polonii Amerykan´skiej znów mogđa podj ˛ac´ swoj ˛a dzia-đalnos´c´ w kraju. Szczegóđy jej poczynan´ s ˛a jeszcze mniej znane niz˙ te z lat czterdziestych. Jak podaje Donald Pienkos, skupiđa sie˛ na pomocy dla szpitali i sierocin´ców. Jej beneficjentem byđ takz˙e Katolicki Uniwersytet Lubelski10
. Rada na pewno uczestniczyđa w akcji pomocy dla tzw. repatriantów, przyby-waj ˛acych do Polski w latach 1955-1959 ze Zwi ˛azku Radzieckiego. Zbiórka darów pienie˛z˙nych i rzeczowych na ich rzecz po raz kolejny zmobilizowađa szersze kre˛gi Polonii amerykan´skiej, a datki napđywađy z bardzo wielu miejsc USA. Szczegóđy tych dziađan´ takz˙e pozostaj ˛a do zbadania11
.
W latach szes´c´dziesi ˛atych Rada Polonii skoncentrowađa sie˛ na administro-waniu programem dostaw do Polski amerykan´skich nadwyz˙ek z˙ywnos´ciowych – realizowanym w ramach umowy mie˛dzypan´stwowej12, trudno wie˛c w tym przypadku mówic´ o pomocy materialnej Polonii dla Polski. Warto jednak zauwaz˙yc´ i ten nurt pomocy Polonii dla kraju: nie pochodz ˛acej bezpos´rednio od Amerykanów polskiego pochodzenia, ale trafiaj ˛acej do kraju dzie˛ki ich róz˙norodnym staraniom, pocz ˛awszy od lobbingu w kođach rz ˛adz ˛acych i ws´ród amerykan´skiej opinii publicznej, od popierania zabiegów wđadz PRL, po zarz ˛adzanie przyznanymi Polsce s´rodkami.
Gdy program przekazywania nadwyz˙ek z˙ywnos´ciowych dobiegđ kon´ca, zakon´czyđa sie˛ takz˙e dziađalnos´c´ RPA. Ostatnie zebranie zarz ˛adu odbyđo sie˛ w 1974 r., praktycznej dziađalnos´ci wówczas juz˙ nie prowadzono. Jak wska-zuje D. Pienkos, kres dziađan´ RPA wi ˛azađ sie˛ przynajmniej po cze˛s´ci z od-chodzeniem z aktywnego z˙ycia jej zađoz˙ycieli i koordynatorów: Franciszka S´wietlika, Adeli Đagodzin´skiej, Honoraty Wođowskiej czy Jana Olejnicza-ka13. W kolejnych polonijnych pokoleniach brakowađo zas´ osób o tego ro-dzaju zacie˛ciu spođecznikowskim na rzecz ojczyzny przodków. Z drugiej strony warto tez˙ zauwaz˙yc´, z˙e w latach siedemdziesi ˛atych Radzie Polonii zabrakđo troche˛ pola dla szerszej dziađalnos´ci. Trudno bowiem byđo wówczas mówic´ o potrzebie zorganizowanej pomocy charytatywnej dla Polski. W dobie
10P i e n k o s, For Your Freedom, s. 100.
11 O zaangaz˙owaniu Kongresu Polonii Amerykan´skiej w te˛ akcje˛ zob.: W o j d o n,
W imieniu szes´ciu milionów, s. 143.
12P i e n k o s, For Your Freedom, s. 100. 13Tamz˙e, s. 101.
propagandy sukcesu i przekonywania wszystkich w kraju i na s´wiecie, z˙e Polska to normalny, cywilizowany, dynamicznie rozwijaj ˛acy sie˛ kraj, nie wypadađo przeciez˙ prosic´ o dary.
Jes´li zabiegano o wsparcie Polonii, to dla realizacji waz˙nych ogólnonaro-dowych projektów, w które wđ ˛aczađo sie˛ takz˙e spođeczen´stwo w kraju. Jeszcze w latach szes´c´dziesi ˛atych byđa to akcja „Tysi ˛ac szkóđ na Tysi ˛aclecie”14. Edward Gierek rozpocz ˛ađ swoje urze˛dowanie od ogđoszenia gotowos´ci odbu-dowy Zamku Królewskiego w Warszawie i od apelu do Rodaków w Kraju i Zagranic ˛a o udziađ w tej odbudowie15. W latach osiemdziesi ˛atych prowa-dzona byđa restauracja Panoramy Racđawickiej – o której otwarcie dla zwie-dzaj ˛acych Polonia wielokrotnie po II wojnie s´wiatowej apelowađa16. Zbiera-no takz˙e na budowe˛ Centrum Zdrowia Dziecka czy na Polski Komitet Olim-pijski. We wszystkich tych przedsie˛wzie˛ciach liczyđ sie˛ jednak nie tyle wy-miar finansowy udziađu Polonii17, ile jej zaangaz˙owanie w z˙ycie kraju.
Wđa-dze mogđy potem jej wsparcie wykorzystac´ propagandowo, pokazuj ˛ac, z˙e Polonia wcale nie dystansuje sie˛ od „rez˙ymu”, tak jak chcieliby tego przy-wódcy emigracji politycznej. Oficjalnie zas´ uwaz˙ano, z˙e tego rodzaju przed-sie˛wzie˛cia sđuz˙ ˛a podtrzymywaniu polskiej toz˙samos´ci narodowej i budowaniu poczucia wspólnoty Polaków i „Polonii zagranicznej”.
W latach siedemdziesi ˛atych pojawiđa sie˛ z kolei na pewno mniej poz˙ ˛adana przez wđadze komunistyczne forma pomocy polonijnej dla Polski – miano-wicie, finansowanie poczynan´ rodz ˛acej sie˛ opozycji demokratycznej. Juz˙ po masakrze robotników z Wybrzez˙a w grudniu 1970 r. powstađy w s´rodo-wiskach polonijnych inicjatywy wsparcia rodzin zabitych i poszkodowanych
14 Zaangaz˙owanie Polonii w te˛ akcje˛ przedstawiađam w: Udziađ Polonii amerykan´skiej
w akcji budowy szkóđ z okazji tysi ˛aclecia pan´stwa polskiego, w: Spotkania
polsko-amerykan´-skie, red. J. Marszađek-Kawa, S. Wojciechowski, Torun´ 2008, s. 281-289.
15O zaangaz˙owaniu Kongresu Polonii Amerykan´skiej w te˛ akcje˛ pisađam w: Udziađ
Kon-gresu Polonii Amerykan´skiej w odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie, w: Studia z
dzie-jów Polski i Europy. Ksie˛ga dedykowana Profesorowi Piotrowi Stefanowi Wandyczowi, red. J. Farys´, ks. R. Nir, M. Szczerbin´ski, Gorzów Wielkopolski 2004, s. 621-627. Do zbadania pozostaje udziađ cađej Polonii amerykan´skiej, nie tylko KPA, zwđaszcza z˙e wpđywy z USA na konto warszawskiego Komitetu Odbudowy wyniosđy 217 802,51 dolarów (przy wkđadzie KPA wynosz ˛acym niespeđna 14 tysie˛cy dolarów).
16Akta potwierdzaj ˛ace udziađ Polonii amerykan´skiej znajduj ˛a sie˛ w Archiwum
Pan´stwo-wym we Wrocđawiu w zespole Spođecznego Komitetu Panoramy Racđawickiej.
17Czasem – jak na przykđad przy renowacji Panoramy Racđawickiej – budz˙et pan´stwa od
pocz ˛atku zapewniađ cađos´c´ s´rodków finansowych na pokrycie kosztów prac, na pomoc Polonii liczono raczej w kwestii pozyskania niedoste˛pnych w kraju materiađów czy sprze˛tu, choc´ i tak strona polska podejmowađa tu skuteczne dziađania na wđasn ˛a re˛ke˛.
w Polsce. Wówczas nie zdecydowano sie˛ na bardziej zorganizowan ˛a akcje˛ amerykan´sk ˛a, a pieni ˛adze przekazywano do Polski gđównie kanađami kos´ciel-nymi18. Gdy jednak w 1976. powstađ Komitet Obrony Robotników, Polonia amerykan´ska zdecydowađa sie˛ dziađac´ na wđasn ˛a re˛ke˛. W Chicago zostađ powođany Komitet Pomocy Rodzinom Przes´ladowanych w PRL, wkrótce afiliowany przy Wydziale Stanowym Illinois Kongresu Polonii Amerykan´-skiej19. Od roku 1986 funkcjonowađ on jako komitet KPA na szczeblu kra-jowym (nie tylko lokalnym). W latach osiemdziesi ˛atych jego gđówn ˛a siđ ˛a nape˛dow ˛a, jes´li chodzi o zbiórki ws´ród Polonii, stali sie˛ przedstawiciele naj-nowszej emigracji, solidarnos´ciowej, zwđaszcza skupieni w chicagowskiej organizacji Freedom for Poland. Gđównym kanađem przerzutowym zebranych funduszy byđa „Kultura” paryska, choc´ okresowo korzystano takz˙e z innych pos´redników, takich jak komitet E. Smolara w Londynie, biuro „Solidarnos´ci” w Brukseli czy tez˙ wre˛czano pieni ˛adze osobom odwiedzaj ˛acym USA. Pocz ˛ at-kowo wspierano tylko KOR, potem takz˙e ROPCiO i PPN, zas´ w latach osiemdziesi ˛atych gđównymi beneficjentami stađy sie˛ polskie wydawnictwa bezdebitowe oraz Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wol-nos´ci i ich Rodzinom.
Lata osiemdziesi ˛ate to jednak przede wszystkim czas najwie˛kszej akcji charytatywnej w dziejach Polonii amerykan´skiej, nazwanej „Relief For Po-land”, a koordynowanej przez Fundacje˛ Charytatywn ˛a Kongresu Polonii Ame-rykan´skiej20. Akcja rozpocze˛đa sie˛ wiosn ˛a 1981 r. Byđa odpowiedzi ˛a na dwa niemal równoczesne apele o ofiarnos´c´ Polonii. Z jednej strony Komisja Cha-rytatywna Episkopatu Polski informowađa o olbrzymich problemach z˙ywnos´-ciowych w Polsce. Z drugiej – Komisja Medyczna NSZZ „Solidarnos´c´” przedstawiađa katastrofaln ˛a sytuacje˛ polskiej sđuz˙by zdrowia, której brakowađo leków i sprze˛tu medycznego.
Przez kolejne lata wielki wysiđek Polonii amerykan´skiej skupiđ sie˛ na đagodzeniu jednych i drugich braków. Ofiarnos´c´ Amerykanów polskiego po-chodzenia przerosđa wszystkie dotychczasowe zbiórki i zamkne˛đa sie˛ kwot ˛a
18Zob. J. W o j d o n, W jednos´ci siđa. Kongres Polonii Amerykan´skiej w latach
1968-1988, Torun´ 2008, s. 374-376, a po 1976 – s. 386-392, wreszcie w latach osiemdziesi ˛atych: s. 402-405.
19 Dziađania Komitetu udokumentowađ A. C z u m a, Dla niepodlegđos´ci Polski. Zarys
historii Komitetu Pomocy dla Opozycji Demokratycznej w Polsce dziađaj ˛acego w Chicago w latach 1976-1990, Chicago, sierpien´ 1993 (mps).
20P i e n k o s, For Your Freedom, s. 196-217; W o j d o n, W jednos´ci siđa, s.
ponad 5,5 milionów dolarów. Byđy one przeznaczane gđównie na finansowanie transportu darów wewn ˛atrz USA do portów na wschodnim wybrzez˙u, sk ˛ad polskimi okre˛tami docierađy one do Polski. Same dary starano sie˛ pozyskac´ zarówno od Polonii, jak i od Amerykanów – w tym od amerykan´skich firm, dysponuj ˛acych róz˙nego rodzaju nadwyz˙kami, towarami o upđywaj ˛acym termi-nie waz˙nos´ci czy z innych powodów przekazywanymi termi-nieodpđattermi-nie lub znacz-nie poniz˙ej cen rynkowych. Wyj ˛atkowo tylko kupowano przedmioty, niezbe˛d-nie potrzebne na specjalne zamówienia. Organizowano takz˙e powszechne zbiórki, raczej nie z˙ywnos´ci i leków, ale na przykđad odziez˙y, obuwia i sprze˛-tu medycznego. Rzeczy te byđy naste˛pnie wysyđane w paczkach do biur Kon-gresu Polonii lub pakowane w poszczególnych miejscowos´ciach do kontene-rów i stamt ˛ad transportowane do portów przeznaczenia. Najbardziej spektaku-larnymi tego rodzaju akcjami okazađ sie˛ kolejowo-samochodowy „Ekspress «Solidarnos´ci»” w maju 1982 r. oraz samochodowy „konwój Solidarnos´ci”, gdy w pierwsz ˛a rocznice˛ wprowadzenia stanu wojennego kilkadziesi ˛at samo-chodów cie˛z˙arowych z kontenerami dla Polski przed udaniem sie˛ do portu w Baltimore przejechađo przed waszyngton´skim Kapitolem i zostađo poz˙egna-nych przez grono amerykan´skich kongresmanów i senatorów.
W paczkach z˙ywnos´ciowych znajdowađy sie˛ przede wszystkim tđuszcze, cukier, ryz˙, zupy i mleko w proszku, odz˙ywki dla dzieci oraz szynka w pusz-kach. Poza tym wysyđano mydđo, szampony, proszek do prania, paste˛ i szczo-teczki do ze˛bów, nasiona i narze˛dzia rolnicze, odziez˙ i bielizne˛ osobist ˛a oraz buty (w roku 1982 prowadzono specjaln ˛a zbiórke˛ butów, która przyniosđa ponad milion par), wreszcie wszelkiego rodzaju leki i sprze˛t medyczny (od igieđ i re˛kawic chirurgicznych po aparaty rentgenowskie). Specjalne transporty zwi ˛azane byđy z zaopatrzeniem sđuz˙by medycznej podczas pielgrzymki Jana Pawđa II do Polski w 1983 r. w zestawy pierwszej pomocy, a trzy lata póz´-niej – z wysyđk ˛a mleka w proszku dla dzieci oraz jodyny po katastrofie j ˛a-drowej w Czarnobylu. Do 1990 r. wartos´c´ przekazanych Polsce leków prze-kroczyđa 106 milionów dolarów, z˙ywnos´ci – 17 milionów, podobnie – leków (17,6 mln), wreszcie pozostađych darów (w tym narze˛dzi rolniczych i ksi ˛az˙ek) – 27 milionów dolarów21.
Fundacja Charytatywna KPA byđa centrum logistycznym cađej akcji. Utrzy-mywađa kontakty z Episkopatem Polski, a przed wprowadzeniem stanu wojen-nego – takz˙e z Komisj ˛a Medyczn ˛a „Solidarnos´ci”. Pozwalađo jej to rozezna-wac´ polskie potrzeby i dostosowyrozezna-wac´ do nich wysyđane dary. Prowadziđa
odpowiedni ˛a dokumentacje˛ (m.in. dla polskich wđadz celnych), w tym ksie˛go-wos´c´. Zabiegađa o wspóđprace˛ amerykan´skich firm dysponuj ˛acych potrzebny-mi towarapotrzebny-mi oraz instytucji specjalizuj ˛acych sie˛ w dziađalnos´ci charytatywnej (zwđaszcza medycznej). Organizowađa transport darów po moz˙liwie najniz˙-szych kosztach. Wci ˛az˙ dbađa takz˙e o odpowiednie reklamowanie cađej akcji, mobilizuj ˛ac Polonie˛ do dalszej ofiarnos´ci.
W ten sposób pod szyldem Kongresu Polonii udađo sie˛ skupic´ wiele lokal-nych inicjatyw na rzecz pomocy potrzebuj ˛acym w „starym kraju”, podejmo-wanych zarówno przez Amerykanów polskiego pochodzenia, jak i innych, przeje˛tych losami Polski. Dziađalnos´c´ te˛ kontynuowano takz˙e w latach dzie-wie˛c´dziesi ˛atych, a ostatni ˛a wie˛ksz ˛a akcj ˛a byđa chyba pomoc dla ofiar powodzi z 1997 r.
O ile z´ródđa Kongresu Polonii Amerykan´skiej, dotycz ˛ace „Relief for Po-land” w latach osiemdziesi ˛atych, zostađy zbadane i opisane dos´c´ dokđadnie, o tyle brakuje opracowan´ dotycz ˛acych odbioru tej pomocy w Polsce. Poja-wiaj ˛a sie˛ pytania zarówno o skale˛ tej pomocy w stosunku do potrzeb, jak i o skale˛ udziađu Polonii amerykan´skiej w cađej wielkiej akcji charytatywnej na rzecz Polski, prowadzonej w tym czasie w Wolnym S´wiecie, a gđównie w Europie Zachodniej. Kolejne kwestie to wspóđpraca z wđadzami pan´stwo-wymi przy transporcie i odbiorze darów, problemy przy ich rozđadunku i dys-trybucji. Podobnie, nie znam opracowan´ dotycz ˛acych odbioru pomocy mate-rialnej dla opozycji demokratycznej w Polsce. Jak dot ˛ad, terra incognita – nie licz ˛ac publicystyki – pozostaj ˛a dzieje Polonii po roku 1990, z wyj ˛atkiem staran´ o przyst ˛apienie Polski do NATO.
Warto byđoby takz˙e podj ˛ac´ próbe˛ zbadania pomocy indywidualnej, jaka przez cađy okres powojenny docierađa do Polski. Któz˙ nie pamie˛ta listów z Ameryki z wđoz˙onymi do koperty kilkoma dolarami „na kawe˛” albo „na cukierki dla dzieci”, doste˛pne tylko w sklepach Pewexu? Listów, które trzeba byđo odbierac´ osobis´cie na poczcie, jako z˙e w obawie przed kradziez˙ ˛a zawar-tos´ci przez listonoszy byđy rejestrowane. Nie wiem, czy wielkos´c´ tej pomocy w ogóle da sie˛ oszacowac´22, ale na pewno nalez˙y j ˛a odnotowac´.
Na koniec trzeba zauwaz˙yc´, z˙e ofiarnos´c´ polskiej grupy etnicznej na rzecz starego kraju nie byđa zjawiskiem wyj ˛atkowym ws´ród innych amerykan´skich grup etnicznych – co oczywis´cie nie umniejsza wysiđków ani zasđug Polonii.
22D. Pienkos (For Your Freedom, s. 144) pisze o 600 milionach do 1 miliarda dolarów
rocznie w pođowie lat osiemdziesi ˛atych XX wieku, jednak z´ródđa, które podaje (s. 527), trudno uznac´ za do kon´ca wiarygodne w tej sprawie.
AMERICAN POLISH COMMUNITY’S AID FOR POLAND AFTER 1939. AN OUTLINE OF THE ISSUE
S u m m a r y
The aid offered by the Polish community in America after 1 September 1939 went through different stages. Starting with humanitarian aid of the war and post-war period that ended in 1951, when the Communist authorities effected shutting down the Polish offices of the Polish War Relief, through giving aid to various centers like hospitals, orphanages or the Catholic University of Lublin in the period from the middle of the 1950s to the beginning of Gierek's „propaganda of success” era. The period was started with investment aid to state enterprises. However, from 1975 until the fall of Communism sending financial means and equipment to the opposition intensified. After 1990 the aid was sent to particular people when such natural disasters happened as the 1997 flood. This issue has never been comprehensively researched, and numerous record offices of aid organizations are still waiting to be studied.
