DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rt.2015.62.12-5
KS. HENRYK SŁAWIēSKI1
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA
HOMILIJNEGO
THE THEMATIC PROGRAMMING OF THE HOMILY PREACHING
A b s t r a c t. Article deals with the issue of thematic programming of preaching during the Holy Mass in the course of the liturgical year. At first the reason is indicated, why such programming should be taken into consideration. The reason is the need for homilies rich in biblical, liturgical as well as catechetical content. The bishops participating in both the synod on the Eucharist and the synod on the Word of God, and then popes Benedict XVI and Francis called for such an enrichment of the homilies preached by the bishops, priests and deacons. The article discusses the recent history of the thematic programming of liturgical preaching, going out from the renewal of the sources of ecclesiastical preaching by the Second Vatican Council. The suggestions of the-matic programming of the homily preaching were already reported during the works of the last council. The examples of such programming can be found in both the United States and in Pol-and. They are however very different. Then the subject of programming the liturgical preaching is developed as discussed in the last Homiletic Directory. What one can find there, is the emphasis on the liturgical nature of the homily, and on the paschal mystery of Christ as the primary goal and hermeneutical criterion for the homily, as well as on the liturgical year as the fundament for such thematic programming of the homilies preached during the liturgical year. So the program-ming of the homilies is possible and even beneficial, provided that it respects the liturgical nature of homilies and shall be based not on the catechism, but on the mystery celebrated in the liturgic-al year, taking into account the audience.
Key words: homily, preaching, Homiletic Directory, pastoral program.
Ks. dr hab. HENRYK SŁAWIēSKI, prof. UPJPII – Katedra Komunikacji Religijnej Uniwersy-tetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Wykładowca homiletyki w WyĪszym Seminarium Duchownym w Tarnowie, w WyĪszym Seminarium Duchownym KsiĊĪy Misjonarzy Ğw. Rodzi-ny; adres do korespondencji: ul. Smolenia 8, 30-864 Kraków; e-mail: henryk.slawinski@upjp2. edu.pl
1. WPROWADZENIE
– ZAPOTRZEBOWANIE NA HOMILIE BOGATE W TREĝCI
Dyrektorium homiletyczne ogłoszone przez StolicĊ Apostolską 29 czerw-ca 2014 i upublicznione 10 lutego 2015 roku jest próbą podniesienia pozio-mu homilii w całym KoĞciele. Dyrektorium powstało w odpowiedzi na sy-gnalizowaną przez biskupów i przez samego papieĪa Benedykta XVI słabą merytorycznie wartoĞü wielu głoszonych homilii. Mówiono o tym podczas XI Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów na temat Eucharystii (2ޤ23 paĨdziernika 2005 roku), czego echem jest stwierdzenie Benedykta XVI o koniecznoĞci poprawienia jakoĞci homilii1 zawarte w ad-hortacji apostolskiej Sacramentum Caritatis (22 lutego 2007 roku). PapieĪ odniósł siĊ krytycznie do homilii ogólnych i abstrakcyjnych. Upomniał siĊ zarazem o uwzglĊdnienie katechetycznego celu homilii:
Jest wskazane, by wychodząc od trzyletniego cyklu lekcjonarza, przedstawiano wiernym w sposób właĞciwy homilie tematyczne, w których omówiono by w ciągu roku liturgicznego wielkie zagadnienia wiary chrzeĞcijaĔskiej. TreĞü do nich naleĪy czerpaü w sposób pewny z Magisterium w oparciu o cztery „filary” okreĞlone przez
Katechizm KoĞcioła Katolickiego i niedawno ogłoszone Kompendium, a wiĊc:
wy-znanie wiary, celebracja misterium chrzeĞcijaĔskiego, Īycie w Chrystusie, modlitwa chrzeĞcijaĔska2
.
Temat ten był na tyle waĪny, Īe powrócił w czasie XII Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów w Rzymie, w dniach od 5 do 26 paĨdziernika 2008 roku, poĞwiĊconego słowu BoĪemu w Īyciu i misji Ko-Ğcioła3
. Po tym synodzie papieĪ Benedykt XVI napisał adhortacjĊ Verbum
Domini, w której upomniał siĊ o opracowanie dyrektorium homiletycznego: Zatem nawiązując do tego, o co prosił poprzedni Synod w odniesieniu do Kompen-dium eucharystycznego, zwracam siĊ z proĞbą do kompetentnych władz, aby pomy-Ğlano równieĪ o odpowiednich narzĊdziach i materiałach, które pomogą kapłanom w jak najlepszym wypełnianiu ich zadania, takich jak na przykład Dyrektorium
1
Por. SCar 46.
2
Nr 46. Dokładną analizĊ tego fragmentu papieskiego dokumentu pomijam w tym artykule, poniewaĪ przedstawiłem ją wnikliwie juĪ w innej rozprawie. Zob. H. SŁAWIēSKI. MiĊdzy
ciągło-Ğcią a zmianą. Teoria homilii w Stanach Zjednoczonych po II Soborze WatykaĔskim. Kraków
2008 s. 83-87.
3
Por. H. SŁAWIēSKI. Troska KoĞcioła o poprawĊ jakoĞci homilii: od synodu o Eucharystii
i Sacramentum Caritatis do synodu o słowie BoĪym i Verbum Domini, „Colloquia Theologica
miletyczne, w którym kaznodzieje bĊdą mogli znaleĨü pomoc przydatną w przygo-towywaniu siĊ do pełnienia swojej posługi4
.
Dyrektorium takie zostało opracowane przez KongregacjĊ ds. Kultu Bo-Īego i Dyscypliny Sakramentów. SłuĪy ono celowi dydaktycznemu i prak-tycznemu. ToteĪ opisuje najpierw liturgiczną naturĊ homilii, a nastĊpnie, re-alizując cel praktyczny, dostarcza głosicielom homilii pomocy „we właĞci-wym i skutecznym wypełnianiu ich posłannictwa”5. Pomocą tą są zestawione w sposób systematyczny i moĪliwie całoĞciowy biblijne i koĞcielne Ĩródła homilii, czyli teksty z Lekcjonarza mszalnego i z Katechizmu KoĞcioła
Kato-lickiego. Takie zestawienie ma słuĪyü tematycznemu programowaniu
homi-lii. Aby było to moĪliwe, kaĪda homilia powinna mieü jeden temat. Jak za-uwaĪył papieĪ Franciszek, jednotematycznoĞü homilii, obok klarownej struk-tury i logicznych związków miĊdzy zdaniami, jest podstawowym warunkiem jej jasnoĞci i zrozumiałoĞci:
JĊzyk moĪe byü bardzo prosty, ale kazanie moĪe byü niejasne. MoĪe byü niezrozu-miałe ze wzglĊdu na brak porządku, na brak logiki, albo uwzglĊdnienie róĪnych wątków tematycznych. Dlatego nastĊpnym koniecznym zadaniem jest doprowadziü do tego, aby kazanie miało jednoĞü tematyczną, jasny porządek i powiązanie miĊdzy zdaniami, aby słuchacze mogli łatwo Ğledziü kaznodziejĊ i pojąü logikĊ tego, co mówi6.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie moĪliwoĞci i warunków tematycznego programowania homilii z zachowaniem jej istoty. W związku z tym najpierw zostanie omówiona soborowa odnowa Ĩródeł przepowiada-nia, a nastĊpnie tematyczne programowanie homilii według Dyrektorium homiletycznego. Na koniec zaĞ omówiony bĊdzie katechetyczny cel homilii przy uwzglĊdnieniu jej liturgicznej natury.
4
VD 60; por. H. SŁAWIēSKI. Troska KoĞcioła o poprawĊ jakoĞci homilii s. 52-53.
5 Por. CONGREGATION FOR DIVINE WORSHIP AND THE DISCIPLINE OF THE SACRAMENTS.
Homi-letic Directory. Vatican City 2014 (dalej cyt. DH) nr 2; H. SŁAWIēSKI. Znaczenie, geneza i
struk-tura „Dyrektorium homiletycznego”. „Polonia Sacra” 40: 2015 nr 3 s. 155-176.
6
2. SOBOROWA ODNOWA ħRÓDEŁ KOĝCIELNEGO PRZEPOWIADANIA
Trzeba wspomnieü, Īe od Soboru Trydenckiego (1545-1563) do II Soboru WatykaĔskiego (1962-1965) zasadniczym Ĩródłem przepowiadania był kate-chizm7. Analizując stan koĞcielnej posługi słowa i dominujące trendy w ho-miletyce w okresie poprzedzającym II Sobór WatykaĔski, Herbert Simon za-uwaĪył:
przepowiadanie co do swoich treĞci biblijnych jest bardzo mierne. Pierwsze miejsce zajmują kazania doktrynalne i moralizatorskie. Głosi siĊ przede wszystkim dogmat – prawdĊ w nim zawartą wraz z wynikającym z niego zastosowaniem moralnym. Bi-blia ma tylko potwierdziü głoszone prawdy. Na pierwszy plan wysuwają siĊ kazania tematyczne, przy czym temat kazania wyznacza katechizm. […] Biblia była najcz Ċ-Ğciej punktem wyjĞcia, stanowiła motto kazania, lecz jej treĞci kerygmatyczne nie dochodziły do głosu8.
Ostatni sobór od samego początku domagał siĊ odnowy KoĞcioła przez powrót do Ĩródeł biblijnych i patrystycznych. W swoim pierwszym doku-mencie, to jest w konstytucji o liturgii ĞwiĊtej Sacrosanctum concilium z 4 grudnia 1963 roku stwierdził:
Pismo ĞwiĊte ma doniosłe znaczenie w odprawianiu liturgii. Z niego bowiem wyjĊte są czytania, które wyjaĞnia siĊ w homilii, oraz psalmy przeznaczone do Ğpiewu. Z niego czerpie swe natchnienie i swego ducha proĞby, modlitwy i pieĞni liturgicz-ne. W nim teĪ trzeba szukaü znaczenia czynnoĞci i znaków. Stąd teĪ w trosce o od-nowienie ĞwiĊtej liturgii, jej rozwój i dostosowanie naleĪy rozbudziü to serdeczne i Īywe umiłowanie Pisma ĞwiĊtego, o którym Ğwiadczy czcigodna tradycja obrząd-ków wschodnich i zachodnich9.
Nieco dalej zaĞ ten sam dokument podkreĞlił priorytetową rolĊ Pisma ĝwiĊtego i liturgii w homiliach:
TreĞü swoją powinny one czerpaü przede wszystkim ze Ĩródeł Pisma ĞwiĊtego i li-turgii, jako zwiastowanie przedziwnych dzieł BoĪych w dziejach zbawienia, czyli
7
Por. R.F. MCNAMARA. Programmed homilies. No-no or necessity?. „Homiletic and Pastor-al Review” 77: 1977 nr 5 s. 26.
8
H. SIMON. Przepowiadanie biblijne. W: Biblia w nauczaniu chrzeĞcijaĔskim. Red. J. KU
-DASIEWICZ. Lublin 1991 s. 51.
9
w misterium Chrystusowym, które zawsze jest w nas obecne i działa, zwłaszcza w obrzĊdach liturgicznych10
.
RównieĪ w jednym z ostatnich dokumentów, to jest w konstytucji dogma-tycznej o Objawieniu BoĪym Dei verbum z 18 listopada 1965 roku sobór podkreĞlił, Īe:
ĝwiĊte Pisma zawierają [...] słowo Boga, a jako natchnione, rzeczywiĞcie są słowem Boga. Z tego powodu niech studium ksiąg ĞwiĊtych stanie siĊ niejako duszą ĞwiĊtej teologii. Tym samym słowem Pisma skutecznie Īywi siĊ oraz ĞwiĊcie umacnia takĪe posługa słowa, to jest kaznodziejstwo, nadto katecheza i wszelkie nauczanie chrze-ĞcijaĔskie, w którym homilia liturgiczna powinna zajmowaü naczelne miejsce11
.
WypowiedĨ tĊ naleĪy odczytywaü w kontekĞcie upominania siĊ niektó-rych biskupów o to, by w oficjalnym nauczaniu KoĞcioła podkreĞlony został katechetyczny wymiar homilii. Biskupi bowiem są odpowiedzialni za posłu-gĊ słowa w KoĞciołach partykularnych. W związku z tym sobór przypomniał im ich obowiązek dopilnowania tego,
aby tak dzieciom i dorastającej oraz dojrzałej młodzieĪy, jak teĪ starszym podawano pilnie naukĊ katechizmu, która zmierza do tego, by u ludzi wiara oĞwiecona nauką stawała siĊ Īywą, wyraĨną i czynną. Niech teĪ dopilnują, aby w podawaniu jej za-chowano odpowiedni rozkład i metodĊ przystosowaną nie tylko do omawianego ma-teriału, lecz równieĪ do charakteru, pojĊtnoĞci i wieku oraz warunków Īycia słucha-czy, niech baczą, aby to nauczanie opierało siĊ na PiĞmie ĝwiĊtym, Tradycji, liturgii oraz na Magisterium i Īyciu KoĞcioła12.
Soborowe wypowiedzi pozwoliły homiletom wypracowaü listĊ podsta-wowych Ĩródeł przepowiadania liturgicznego. Są nimi Pismo ĝwiĊte, Trady-cja, liturgia, nauczanie Magisterium KoĞcioła oraz Īycie wspólnoty wier-nych13. PoniewaĪ wszystkie te Ĩródła przepowiadania mają swój początek w Objawieniu BoĪym, nie przeciwstawiają siĊ sobie, ale inaczej są one pre-zentowane w katechezie, a inaczej w homilii. Nie wszyscy jednak dostrzega-ją róĪnicĊ tych odmiennych typów przepowiadania. Nie brakuje biskupów przekonanych o tym, Īe to właĞnie homilia powinna byü momentem
10
KL 35.
11
KO 24; por. H. SŁAWIēSKI. Wkład Soboru WatykaĔskiego II w odnowĊ przepowiadania
słowa BoĪego. W: Humanistyczna recepcja Soboru WatykaĔskiego II. Red. E. UMIēSKA-TYTOē, J. LEWANDOWICZ. ŁódĨ 2014 s. 175-176.
12
DB 14.
13
nego, planowego i usystematyzowanego dostarczania wiernym wykładu na temat oficjalnej doktryny KoĞcioła14.
3. SUGESTIE TEMATYCZNEGO PROGRAMOWANIA HOMILII PODCZAS PRAC SOBOROWYCH
Ze wzglĊdu na fakt, Īe momentem, w którym doroĞli wierni najczĊĞciej słyszą słowo BoĪe i nauczanie KoĞcioła, jest homilia głoszona podczas nie-dzielnej Mszy Ğw., niektórzy biskupi obecni na soborze sugerowali, aby ho-milia była wykorzystana do systematycznego pouczenia wiernych w zakresie prawd wiary i zasad Īycia chrzeĞcijaĔskiego. WĞród wypowiadających siĊ na ten temat pojawiły siĊ propozycje wypracowania zbioru tematów katechi-zmowych, na podstawie których naleĪałoby zorganizowaü przepowiadanie homilijne. Byli na soborze biskupi, którzy proponowali, aby w okresie czte-rech albo piĊciu lat wyłoĪona była podczas liturgii niedzielnej i na kanwie jej tekstów cała doktryna chrzeĞcijaĔska. Wówczas to podjĊto juĪ dyskusjĊ na temat zapotrzebowania na tematyczne plany homilii. Czterech spoĞród oj-ców soborowych zgłosiło propozycjĊ, by sobór autoryzował w jakiĞ sposób dyrektorium duszpasterskie, które umoĪliwiłoby zapoznanie ludu BoĪego z doktryną KoĞcioła. JednakĪe komisja przygotowująca schemat o liturgii negatywnie ustosunkowała siĊ do owych propozycji. Uznała je za nieodpo-wiednie, uzasadniając, Īe przygotowanie tematycznych programów homilii mieĞci siĊ w kompetencjach ordynariuszy diecezji15.
Jeszcze w trakcie obrad soborowych pojawił siĊ dokument ĝwiĊtej Kon-gregacji ObrzĊdów – Instrukcja o naleĪytym wykonywaniu Konstytucji
o ĞwiĊtej liturgii „Inter oecumenici” z 26 wrzeĞnia 1964 roku. W tej
pierw-szej instrukcji wykonawczej do soborowej konstytucji Sacrosanctum
conci-lium podano definicjĊ homilii, a zarazem wyartykułowano wprost moĪliwoĞü
programowania przepowiadania homilijnego:
Przez homiliĊ głoszoną w oparciu o ĞwiĊty tekst rozumie siĊ wyjaĞnienie albo jakie-goĞ aspektu czytaĔ Pisma Ğw., ewentualnie innego tekstu z czĊĞci stałych lub wła-snych, Mszy Ğw. z dnia, uwzglĊdniając czy to czczoną tajemnicĊ, czy szczególne po-trzeby słuchaczy. JeĪeli w pewnych okresach są dostarczane tematy kazaĔ, które
14 R.P. WAZNAK. The Anatomy of a Homily. „New Theology Review” 11: 1998 nr 3 s. 73. 15
Chodzi tu szczególnie o „modus” 18 i odpowiedĨ. Por. Acta synodalia sacrosancti Concilii
Oecumenici Vaticani II. T. 2 cz. 5. Città del Vaticano 1973 s. 584; R.F. MCNAMARA. Catholic
winno siĊ głosiü w czasie Mszy Ğw., naleĪy zachowaü przynajmniej wewnĊtrzną ich łącznoĞü z głównymi okresami i ĞwiĊtami roku liturgicznego, czyli z tajemnicą Od-kupienia. Homilia bowiem jest czĊĞcią liturgii dnia”16
.
Takie bezpoĞrednie stwierdzenie moĪliwoĞci dostarczania tematów nie-dzielnych homilii było odpowiedzią na oczekiwania tych biskupów, którzy widzieli w niej szczególnie dogodną albo wrĊcz jedyną moĪliwoĞü regularnej formacji katechetycznej swoich wiernych.
Istotny dla niniejszego opracowania punkt 55, dotyczący tematycznego planowania homilii, znalazł siĊ w instrukcji Inter oecumenici, dlatego Īe by-ło to zagadnienie dyskutowane przez ojców soborowych. Miaby-ło ono swoich zwolenników i przeciwników. Gdy wiĊc ukazała siĊ instrukcja Inter
oecu-menici, skierowano do ĝwiĊtej Kongregacji ObrzĊdów pytanie o to, jak
nale-Īy właĞciwie rozumieü punkt 55 dotyczący tematycznego planowania homi-lii, a dokładniej, czy zastąpienie homilii systematycznym pouczeniem kate-chetycznym nie sprzeciwia siĊ duchowi punktu 52 Sacrosanctum concilium.
W odpowiedzi na to pytanie ĝwiĊta Kongregacja ObrzĊdów wyjaĞniła, Īe instrukcja Inter oecumenici doprecyzowuje artykuł 52 Sacrosanctum
conci-lium, interpretując go w nastĊpujący sposób: jeĞli kompetentna władza
opra-cuje tematy, jakie powinny byü podjĊte w homiliach głoszonych podczas Mszy Ğw., muszą one byü zaplanowane w taki sposób, który gwarantuje Ğci-słą łącznoĞü owych tematów przynajmniej z głównymi okresami i ĞwiĊtami roku liturgicznego, czyli z tajemnicą Odkupienia17. NaleĪy wiĊc przyjąü, Īe instrukcja Inter oecumenici dopuszcza tematyczne planowanie homilii podczas Mszy Ğw. Istotnym warunkiem owego planowania jest jednak wewnĊtrzny związek (łac. intimus nexus) treĞci homilii z liturgią, to jest z głównymi okresami i ĞwiĊtami roku liturgicznego, czyli z misterium Odkupienia.
4. PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO WEDŁUG DYREKTORIUM HOMILETYCZNEGO
Dyrektorium homiletyczne nie przewiduje programowania przepowiada-nia homilijnego na podstawie tematów innych niĪ dostarczane przez cele-browane misterium. Mocno akcentuje istotĊ homilii jako integralnej czĊĞci
16
IOe 54-55.
17
liturgii. Nie oznacza to, Īe tematy homilii nie mogą byü planowane. Owszem, mogą, ale na kanwie roku liturgicznego i z uwzglĊdnieniem po-trzeb słuchaczy tworzących niedzielne zgromadzenie wiernych.
4.1. Misterium paschalne Chrystusa
podstawowym kryterium hermeneutycznym dla homilii
Ogromnym walorem Dyrektorium homiletycznego jest to, Īe respektuje i promuje liturgiczną naturĊ homilii. Za papieĪami Benedyktem XVI i Fran-ciszkiem przyjmuje nawet, Īe homilia ma „nieomal charakter sakramentalny, poniewaĪ wiara rodzi siĊ ze słuchania”18. W innym miejscu idzie nawet da-lej, uzasadniając:
PoniewaĪ homilia nieodłącznie naleĪy do liturgii, jest nie tylko pouczeniem, lecz takĪe aktem liturgicznym […]. Jest ona hymnem wdziĊcznoĞci za magnalia Dei, nie tylko informującym zgromadzonych, Īe słowo BoĪe wypełnia siĊ w ich słuchaniu, lecz takĪe wielbiącym Boga za to wypełnienie. Ze wzglĊdu na swoją liturgiczną na-turĊ homilia ma równieĪ znaczenie sakramentalne. Chrystus jest obecny w zgroma-dzeniu słuchającym Jego słowa i w przepowiadaniu Jego sługi; za poĞrednictwem tego ostatniego ten sam Pan, który dawno temu przemawiał w synagodze w Nazare-cie, teraz udziela nauk swojemu ludowi19.
Jest to niespotykane wczeĞniej w nauczaniu KoĞcioła wyeksponowanie nie tylko liturgicznej natury, ale wrĊcz sakramentalnego znaczenia homilii.
W kwestii programowania homilii autorzy Dyrektorium homiletycznego zachowali wiernoĞü nauczaniu II Soboru WatykaĔskiego w tym sensie, Īe nie stworzyli uniwersalnego planu tematów homilii, ale wskazali na miste-rium paschalne Chrystusa jako podstawowe krytemiste-rium hermeneutycznym dla homilii. Stwierdzili zarazem, Īe podstawowym celem homilii jest paschalne misterium Chrystusa, głoszone w czytaniach i homilii oraz urzeczywistniane we Mszy Ğw.: „Zasadą jednoczącą jest objawienie i celebrowanie paschalnej tajemnicy Chrystusa na zgromadzeniu liturgicznym”20.
W Dekrecie poprzedzającym Dyrektorium homiletyczne Kongregacja Kultu BoĪego i Dyscypliny Sakramentów podkreĞliła priorytetową rolĊ roku liturgicznego w planowaniu tematów homilii. Uznała teĪ swoje propozycje
18
DH 6; por. VD 56; EG 142.
19 DH 4. 20
Por. DH 149; KONGREGACJA KULTU BOĩEGO. Wprowadzenie teologiczno-pastoralne do
lekcjonarza mszalnego. W: To czyĔcie na moją pamiątkĊ. Oprac. J. MIAZEK, Warszawa 1987, s. 33-75 (dalej cyt. WLM).
za niewyczerpujące: „W czĊĞci drugiej, zatytułowanej Ars praedicandi […] w sposób pozytywny i niewyczerpujący zaproponowano klucze interpreta-cyjne do cyklu niedziel i Ğwiąt, począwszy od centrum roku liturgicznego (ĝwiĊte Triduum Paschalne i okres Wielkanocy, Wielki Post, Adwent, okres Narodzenia PaĔskiego i okres zwykły)”21. Oznacza to, Īe w zamiarze auto-rów Dyrektorium homiletycznego zaproponowane na poszczególne niedziele i ĞwiĊta treĞci Katechizmu KoĞcioła Katolickiego naleĪy traktowaü jako in-spiracjĊ i klucz do dalszych własnych poszukiwaĔ homilistów. Zapropono-wane treĞci mogą, ale nie muszą byü wykorzystane jako Ĩródło przepowia-dania. Stolica Apostolska nie zamierzała bowiem monopolizowaü tematów homilii.
Poszczególne niedziele i ĞwiĊta nie zostały opatrzone jakimĞ jedynym ty-tułem. I słusznie, gdyĪ taki zabieg byłby duĪym ograniczeniem twórczoĞci głosicieli słowa BoĪego, a poza tym niezgodny z soborową odnową liturgii słowa i ksiąg liturgicznych. Sami bowiem
twórcy lekcjonarza Ğwiadomie zrezygnowali z przyporządkowywania jakiegoĞ „te-matu” do kaĪdej niedzieli roku i związanego z tym doboru czytaĔ. „Takiemu ukła-dowi sprzeciwia siĊ właĞciwe pojĊcie czynnoĞci liturgicznej, która zawsze jest spra-wowaniem misterium Chrystusa i która na mocy Tradycji korzysta ze słowa BoĪego, kierując siĊ nie tylko motywami rozumowymi lub pochodzącymi z zewnątrz, lecz takĪe troską o głoszenie Ewangelii i doprowadzenie wiernych do całej prawdy” (WLM 68)22.
Znamienne jest, Īe w dekrecie wprowadzającym do Dyrektorium homile-tycznego Kongregacja ds. Kultu BoĪego i Dyscypliny Sakramentów wyraĨ-nie sformułowała intencjĊ, jaka przyĞwiecała jej przy publikacji dyrekto-rium. Wyraziła ją, nawiązując do nauczania papieĪa Franciszka zawartego w adhortacji Evangelii gaudium: „Īeby homilia była «rzeczywiĞcie inten-sywnym i szczĊĞliwym doĞwiadczeniem Ducha, pokrzepiającym spotkaniem ze Słowem, stałym Ĩródłem odnowy i wzrastania»” (EG 135). Widaü tu tĊ samą myĞl, jaką wyraził Jan Paweł II w liĞcie apostolskim o ĞwiĊtowaniu niedzieli, przypominając, Īe homilia
zwłaszcza w kontekĞcie zgromadzenia eucharystycznego, jest nie tyle okazją do me-dytacji i katechezy, co raczej dialogiem miĊdzy Bogiem a Jego ludem: dialog ten ogłasza wspaniałe prawdy o zbawieniu i wciąĪ na nowo przypomina o
21
CONGREGATION FOR DIVINE WORSHIP AND THE DISCIPLINE OF THE SACRAMENTS. Decree. Prot. N. 531 / 14. W: Homiletic Directory. Vatican City 2014.
22
niach, jakie wynikają z Przymierza. Lud BoĪy ze swej strony czuje siĊ powołany do udziału w tym dialogu miłoĞci przez dziĊkczynienie i uwielbienie, ale zarazem do potwierdzenia swojej wiernoĞci przez nieustanny wysiłek „nawrócenia”23
.
Jakkolwiek liturgia zawiera elementy dydaktyczne, nie moĪe zamieniaü siĊ w regularny wykład nawet na tak dostojny temat, jak doktrynalne i mo-ralne nauczanie KoĞcioła. Dyrektorium homiletyczne przypomniało spo-strzeĪenie papieĪa Franciszka o tym, Īe homilia stanowi „szczególny rodzaj, poniewaĪ chodzi o przepowiadanie słowa w ramach celebracji liturgicznej. Stąd powinna byü krótka i powinna unikaü sprawiania wraĪenia, Īe jest jakąĞ konferencją lub lekcją”24. NastĊpnie zaĞ Dyrektorium dodało, Īe
Liturgiczna natura homilii rzuca Ğwiatło na jej wyjątkowy cel; zastanawiając siĊ nad nim, warto powiedzieü, czym homilia nie jest […] nie jest okazją do tego, Īeby ho-milista poruszał sprawy zupełnie niezwiązane z celebracją liturgiczną i jej czytania-mi albo Īeby naduĪywał tekstów wskazanych przez KoĞciół i naginał je do jakiejĞ z góry powziĊtej idei. […] Homilia nie jest teĪ nauką katechetyczną, chociaĪ kate-cheza tworzy jej istotny wymiar”25.
Nie moĪna wiĊc zapominaü, Īe misterium paschalne Chrystusa, głoszone i celebrowane, jest podstawowym celem i kryterium hermeneutycznym dla homilii. Jakiekolwiek programowanie tematów homilii musi byü podporząd-kowane temu kryterium.
Misterium paschalne jest kryterium hermeneutycznym nie tylko do wła-Ğciwego zrozumienia tekstów biblijnych, ale takĪe doĞwiadczeniem zbaw-czym i pryzmatem, przez który naleĪy patrzeü na Īycie uczestników liturgii i słuchaczy homilii:
Tajemnica paschalna, której skutecznie doĞwiadczamy w celebracji eucharystycznej, nie tylko rzuca Ğwiatło na proklamowane Pismo ĝwiĊte, lecz takĪe przemienia Īycie słuchaczy. Dlatego dalszym celem homilii jest pomoc Ludowi BoĪemu, aby do-strzegł, jak tajemnica paschalna nie tylko kształtuje naszą wiarĊ, ale takĪe uzdalnia nas do postĊpowania w Ğwietle tego, w co wierzymy26
. 23 DD 41. 24 EG 138; DH 6. 25 DH 6. 26 DH 22.
4.2. Tematyczne programowanie przepowiadania homilijnego na kanwie roku liturgicznego
W celu unikniĊcia przypadkowoĞci i powtórzeĔ ޤ bo kaĪdy homilista wy-kazuje predylekcje do oscylowania wokół ulubionych tematów ޤ korzystne jest tematyczne programowanie przepowiadania homilijnego. Programowa-nie takie powinno spełniaü jednak okreĞlone warunki. Po pierwsze, powinno uwzglĊdniaü okresy roku liturgicznego z jego centrum, jakim jest misterium paschalne Chrystusa; po drugie, powinno braü pod uwagĊ specyfikĊ ewange-lii, która jest proklamowana w danym cyklu roku liturgicznego; po trzecie, zachowaü elastycznoĞü niezbĊdną do liturgicznej interpretacji Īycia słucha-czy homilii.
1. Najlepszym rozwiązaniem jest wiĊc krótkoterminowe planowanie te-matów homilii, z uwzglĊdnieniem okresów liturgicznych. One wyznaczają optymalne klamry czasowe planowania, które sprzyja unikaniu przypadko-woĞci i powtórzeĔ w podejmowaniu tematów homilii. Słuszne jest wiĊc przemyĞlenie przez homilistów treĞci liturgii nadchodzących okresów i Ğwiąt roku liturgicznego przed Adwentem, okresem BoĪego Narodzenia, pierwszą czĊĞcią okresu zwykłego, okresem Wielkiego Postu, Triduum Paschalnym, okresem wielkanocnym i drugą czĊĞcią okresu zwykłego27. Ponadto na po-czątku kaĪdego nowego roku liturgicznego albo na początku okresu zwykłe-go warto przypomnieü sobie teologiĊ ewangelisty, którego dzieło bĊdzie proklamowane w poszczególne niedziele.
2. Za wprowadzeniem do Lekcjonarza mszalnego Dyrektorium homile-tyczne przypomniało, Īe czytania mszalne w roku liturgicznym zostały po-dzielone na trzy roczne cykle, w których kolejno dominuje lektura Ewangelii poszczególnych autorów synoptycznych, Mateusza – w roku A, Marka – w roku B, Łukasza – w roku C:
Od trzeciej niedzieli [zwykłej] rozpoczyna siĊ czytanie półciągłe trzech Ewangelii synoptycznych; czytanie to jest ułoĪone tak, aby ukazaü, jak kaĪda Ewangelia we właĞciwy sobie sposób przedstawia Īycie i naukĊ Chrystusa Pana. DziĊki takiemu układowi uzyskuje siĊ ponadto pewną harmoniĊ miĊdzy treĞcią kaĪdej Ewangelii i rozwojem roku liturgicznego28.
W nastĊpnym punkcie Dyrektorium homiletyczne wprost przestrzega przed przypadkowoĞcią w podchodzeniu do Ewangelii niedzielnej.
27
Por. H. SŁAWIēSKI. MiĊdzy ciągłoĞcią a zmianą s. 268.
28
mina zarazem, Īe istnieje pewna ciągłoĞü, zamierzona przez twórców lekcjo-narza – lectio continua albo lectio semincontiua, czyli lektura ciągła albo półciągła tekstów biblijnych: „Poszczególne lata takĪe siĊ róĪnią, poniewaĪ przekazują naukĊ właĞciwą kaĪdej z Ewangelii synoptycznych. Homilista powinien strzec siĊ pokusy traktowania kaĪdej Ewangelii niedzielnej jako niezaleĪnej całostki. ZnajomoĞü ogólnej struktury i charakterystycznych cech kaĪdej Ewangelii pomoĪe mu w zrozumieniu tekstu”29. W kolejnych punktach Dyrektorium homiletycznego omówiona została specyfika po-szczególnych Ewangelii synoptycznych i struktura czytaĔ niedzielnych w okresie zwykłym w ciągu roku liturgicznego A30, B31 i C32.
3. Posługa słowa jest realizowana zawsze z myĞlą o okreĞlonych adresa-tach, w której aspekt lokalny, duszpasterski musi byü zawsze brany pod uwagĊ. ToteĪ optymalne planowanie homilii powinno uwzglĊdniaü pytania i problemy przewidywanych słuchaczy, bieĪące działania duszpasterskie oraz sprawy przeĪywane w społecznoĞci lokalnej, nawet jeĞli mają wymiar globalny. To zadanie homilisty, który jest lokalnym teologiem. Moment ĞwiĊceĔ był uznaniem jego kompetencji i naleĪytego przygotowania ludz-kiego, intelektualnego, duchowego i pastoralnego. Mając odpowiednie kom-petencje, ma teĪ odpowiedzialnoĞü za rozpoznawanie znaków czasu, karmie-nie siĊ i Īycie Ewangelią, ciągłe zapoznawanie siĊ z nauczaniem KoĞcioła. Na tej podstawie moĪe planowaü swoje homilie. Trzeba jeszcze dodaü, Īe planowanie tematów homilii przez poszczególnych homilistów nie powinno byü rozumiane alternatywnie do ogólnopolskich programów homilijnych, ale komplementarnie, jako ich konieczne uzupełnienie33.
5. PODSUMOWANIE
Celem niniejszego artykułu było przedstawienie moĪliwoĞci i warunków tematycznego programowania homilii z zachowaniem jej istoty. Sama idea takiego programowania nie jest zła. Ma ona swoją historiĊ, jest obciąĪona tĊsknotą niektórych hierarchów i teologów za systematycznym pouczeniem 29 Por. DH 142. 30 Por. DH 143. 31 Por. DH 144. 32 Por. DH 145. 33
Homilista powinien byü człowiekiem kreatywnym. Zob. J. TWARDY. Koncepcja pracy
wiernych na kanwie katechizmu w zakresie prawd wiary i zasad Īycia chrze-ĞcijaĔskiego podczas homilii głoszonej na niedzielnej Mszy Ğw.
Biorąc pod uwagĊ doĞwiadczenie historyczne ostatnich wieków, trzeba pamiĊtaü, Īe juĪ podczas debat soborowych pojawiały siĊ w wypowiedziach biskupów sugestie przygotowania tematycznego planu homilii na kanwie ka-techizmu. Sugestie te zostały jednak odrzucone, a plan nie został przyjĊty. Pozostawiono wówczas tĊ kwestiĊ w kompetencji poszczególnych biskupów diecezjalnych.
W trakcie ĞwiĊtowania piĊüdziesiątej rocznicy II Soboru WatykaĔskiego opublikowane zostało Dyrektorium homiletyczne, które znalazło drogĊ miĊ-dzy Scyllą a Charybdą. Stolica Apostolska nie stworzyła Īadnego tematycz-nego programu homilii na kanwie katechizmu, ale podpowiedziała, jak wy-korzystaü treĞci katechizmu w przepowiadaniu homilijnym. Dyrektorium homiletyczne promuje nauczanie KoĞcioła o liturgicznej naturze homilii i nie próbuje sprowadzaü jej do roli katechezy. Nie jest ono zbiorem gotowych tekstów, z którymi celebransi mogliby wchodziü na ambonĊ. TreĞci tego dy-rektorium pomyĞlane zostały jako pomoc dla głosicieli słowa BoĪego. Nale-Īy je traktowaü wiĊc jako bardzo przydatne wsparcie, a nie jako gorset ogra-niczający twórczą pracĊ homilisty, który ma za sobą co najmniej wieloletnie podstawowe studia teologiczne, a najczĊĞciej równieĪ dodatkowe studia po-dyplomowe i formacjĊ permanentną.
Zaproponowane w Dyrektorium homiletycznym tematyczne planowanie homilii z biegiem roku liturgicznego chroni przed przypadkowoĞcią przepo-wiadania słowa BoĪego na kaĪdą niedzielĊ. Homilista ma bowiem zestaw ulubionych treĞci, wokół których najczĊĞciej oscylują jego myĞli. Dyrekto-rium homiletyczne podpowiada tematy, jakie moĪna czerpaü z bogactwa za-równo tekstów liturgicznych, jak i doktryny KoĞcioła zebranej i uporządko-wanej w Katechizmie KoĞcioła Katolickiego. NaleĪy pamiĊtaü, Īe ideą, jaka przyĞwiecała twórcom Dyrektorium homiletycznego, było wzbogacenie ho-milii niedzielnych pod wzglĊdem merytorycznym. W wypełnieniu tego za-dania nikt nie zastąpi homilistów, którzy zobowiązani są do regularnego, co niedziela, karmienia ludu BoĪego słowem BoĪym.
BIBLIOGRAFIA
Acta synodalia sacrosancti Concilii Oecumenici Vaticani II. T. 2 cz. 5. Città del Vaticano 1973. BENEDYKT XVI: Adhortacja apostolska „Sacramentum Caritatis”. Kraków 2007.
BENEDYKT XVI: Adhortacja apostolska „Verbum Domini”. Kraków 2010. BROēSKi W.: Homilia w dokumentach KoĞcioła współczesnego. Lublin 1999.
CONGREGATION FOR DIVINE WORSHIP AND THE DISCIPLINE OF THE SACRAMENTS: Homiletic Direc-tory (29.06.2014). Vatican City 2014.
CONGREGATION FOR DIVINE WORSHIP AND THE DISCIPLINE OF THE SACRAMENTS: Decree. Prot. N. 531 / 14. W: Homiletic Directory. Vatican City 2014.
FRANCISZEK: Adhortacja „Evangelii gaudium”. Kraków 2013.
JAN PAWEŁ II: List apostolski „Dies Domini” (31.05.1998). AAS 90: 1998 s. 713-766.
KONGREGACJA KULTU BOĩEGO: Wprowadzenie teologiczno-pastoralne do lekcjonarza mszalnego. De Verbo Dei. W: To czyĔcie na moją pamiątkĊ. Oprac. J. MIAZEK. Warszawa 1987 s. 33-75. MCNAMARA R.F.: Catholic Sunday Preaching. The American Guidelines, 1791-1975.
Washing-ton, DC 1975.
MCNAMARA R.F.: Programmed homilies. No-no or necessity?. „Homiletic and Pastoral Review” 77: 1977 nr 5 s. 25-32, 48-49.
SIMON H.: Przepowiadanie biblijne. W: Biblia w nauczaniu chrzeĞcijaĔskim. Red. J. KUDASIE
-WICZ. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1991 s. 49-86.
SŁAWIēSKI H.: MiĊdzy ciągłoĞcią a zmianą. Teoria homilii w Stanach Zjednoczonych po II Sobo-rze WatykaĔskim. Kraków 2008.
SŁAWIēSKI H.: Troska KoĞcioła o poprawĊ jakoĞci homilii: od synodu o Eucharystii i Sacramen-tum Caritatis do synodu o słowie BoĪym i Verbum Domini. „Colloquia Theologica Ottonia-na” 2012 nr 1 s. 37-62.
SŁAWIēSKI H.: Wkład Soboru WatykaĔskiego II w odnowĊ przepowiadania słowa BoĪego. W: Humanistyczna recepcja Soboru WatykaĔskiego II. Red. E. UMIēSKA-TYTOē, J. LEWANDO
-WICZ. ŁódĨ 2014 s. 173-184.
SŁAWIēSKI H.: Znaczenie, geneza i struktura „Dyrektorium homiletycznego”. „Polonia Sacra” 40: 2015 nr 3 s. 155-176.
SOBÓR WATYKAēSKI II: Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w KoĞciele. „Christus Domi-nus” (28.10.1965).
SOBÓR WATYKAēSKI II: Konstytucja o liturgii ĞwiĊtej „Sacrosanctum Concilium” (4.12.1963). SOBÓR WATYKAēSKI II: Konstytucja o Objawieniu BoĪym „Dei Verbum” (18.11.1965).
ĝWIĉTA KONGREGACJA OBRZĉDÓW: Instrukcja o naleĪytym wykonywaniu Konstytucji o ĞwiĊtej liturgii „Inter oecumenici” (26.09.1964).
TWARDY J.: Koncepcja pracy twórczej nad kazaniem. Rzeszów 1998.
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
S t r e s z c z e n i e
Artykuł podejmuje zagadnienie tematycznego programowania przepowiadania podczas Mszy Ğw. w ciągu roku liturgicznego. Najpierw wskazany jest powód takich propozycji, a jest nim zapo-trzebowanie na homilie jednotematyczne, bogate w treĞci zarówno biblijne, jak i liturgiczne oraz katechetyczne, co postulowali biskupi podczas synodu o Eucharystii i synodu o słowie BoĪym, a potem papieĪe Benedykt XVI i Franciszek. NastĊpnie omówiona została historia zagadnienia (soborowa odnowa Ĩródeł koĞcielnego przepowiadania, sugestie tematycznego programowania homilii, zgłaszane juĪ podczas prac soborowych, oraz odmienne przykłady tematycznego pro-gramowania przepowiadania homilijnego), a takĪe treĞci Dyrektorium homiletycznego związane z tym zagadnieniem: Misterium paschalne Chrystusa jako podstawowy cel i kryterium hermeneu-tyczne dla homilii oraz temahermeneu-tyczne programowanie przepowiadania homilijnego na kanwie roku liturgicznego. Uzasadniono, Īe programowanie jest moĪliwe, a nawet korzystne, pod warunkiem Īe respektuje liturgiczną naturĊ homilii i dokonuje siĊ na podstawie misterium celebrowanego w roku liturgicznym przy uwzglĊdnieniu słuchaczy, a nie na bazie katechizmu.
