The BRICS’ weakest link : concepts and barriers of Russia modernization

The BRICS’ weakest link : concepts

and barriers of Russia modernization

61 Wojciech Łysek*9

BRICS – UGRUPOWANIE „KRAJÓW

WSCHODZ CYCH” A CZ ONKOSTWO ROSJI.

BARIERY POZOROWANEJ MODERNIZACJI

Streszczenie

Esej omawia program modernizacji Rosji rozpocz ty przez Dmitrija Mie-dwiediewa w 2009 roku, w kontek cie dotychczasowych prób unowocze nienia Ro-sji. Przeanalizowane zosta y bariery gospodarcze, polityczne i spo eczne z jakimi musz zmierzy si rosyjscy politycy. Autor przedstawia zagadnienie odwo uj c si do przyk adów o charakterze historycznym, a tak e do wiadczenia w reformo-waniu gospodarki w pozosta ych krajach BRICS. Przeprowadzona analiza prowa-dzi do wniosków, i Rosja to „najbarprowa-dziej nietypowy aktor” w tym klubie.

S owa kluczowe

BRIC, modernizacja, Dmitrij Miedwiediew, W adimir Putin, reformy, Rosja

*

Wst p

Kraje BRICS110_{to nieformalne ugrupowanie uznawanych na}

wie-cie, by mo e nieco przesadnie, przysz ych pot g gospodarczych. Trafnym synonimem je okre laj cym jest termin: „kraje wschodz ce” * Wojciech ysek, absolwent stosunków mi dzynarodowych (UJ) i handlu zagranicznego (UEK), s uchacz studiów doktoranckich – IV rok w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Mi dzynarodowych Uniwersytetu Jagiello skiego. Zainteresowania badawcze: obszar postra-dziecki ze szczególnym uwzgl dnieniem Ukrainy.

1 _{Okre lenie BRICS stanowi akronim w j zyku angielskim od nazw czterech pa stw:} Brazy-lii, Rosji, Indii, Chin i Republiki Po udniowej Afryki. Autorem terminu s pracownicy banku in-westycyjnego Goldman Sachs. W 2003 r. ta w a nie instytucja opublikowa a prognoz , wed ug której do 2050 r. gospodarki wówczas czterech krajów (RPA przyst pi o 13 kwietnia 2011 r.) wy-przedz dotychczas najbogatszych. Cech cz c BRIC od poprzednich pot g gospodarczych jest niewywodzenie si z cywilizacji zachodniej. Od 2011 r. w sk ad grupy wchodzi tak e Repu-blika Po udniowej Afryki, a akronim upatrywanych jako przysz e pot gi pa stw to BRICS. Jed-nak na potrzeby artyku u autor pozostanie przy starszej, bardziej znanej nazwie.

62

(emerging states). Nawi zuje on do coraz wi kszej roli tych pa stw na

wiecie, odgrywanej dzi ki du emu potencja owi ludno ciowemu i wysokiej dynamice rozwoju gospodarczego [Hudzikowski (2014):30].

W tym gronie Rosja to „najbardziej nietypowy aktor” [Laidi (2011): 7–8]. W przeciwie stwie do pozosta ych pa stw jest raczej pot g schy kow . Federacja Rosyjska to dawne supermocarstwo d ce do odzyskania politycznego statusu. Prawdopodobnie jednak b dzie zbyt s aba, by stanowi samodzielny o rodek si y. Zamiast tego w najbli szych latach rz dz cy Rosj zmierz si z odwiecznym pytaniem o rosyjsk to samo zwi zan zarówno z Europ , jak i Azj [Friedman (2009): 87–91].

W artykule powy sza teza omówiona zostanie na przyk adzie pro-jektu modernizacji z 2009 r., og oszonego przez ówczesnego prezy-denta Federacji Rosyjskiej Dmitrija Miedwiediewa. Szczególna uwa-ga zostanie zwrócona na przyczyny nie zrealizowania tej koncepcji. W tym celu przedstawione zostanie t o idei modernizacji w dotych-czasowej polityce rosyjskiej na przestrzeni trzystu lat. Dopiero wówczas motywacje i dylematy obecnych elit rz dz cych Rosj stan si lepiej zrozumia e. Dla pe niejszego udowodnienia postawionej tezy koniecznym jest zaprezentowanie nieefektywnej struktury gospodarczej i niebez-piecze stwa jakie ze sob niesie nieukszta towana to samo spo e-cze stwa rosyjskiego.

Trzy próby modernizacji

Dzieje XIX-wiecznego Egiptu, pod rz dami Muhamada Alego, sta-nowi przyk ad tego, do jakich niebezpiecze stw prowadzi centralne zarz dzanie. Plany modernizacji muzu ma skiego w adcy pod wielo-ma wzgl dami wygl da y obiecuj co. Jednak Egiptowi brakowa o kluczowego elementu – przedsi biorców, czyli klasy redniej. Ujmuj c spraw z punktu widzenia pogl dów Maxa Webera, spo ecze -stwo nie charakteryzowa o si „etyk protestanck ”. Cho przytoczony przyk ad dotyczy jednego kraju, mo na go rozszerzy na gospodarki Afryki, Bliskiego Wschodu czy te Ameryki aci skiej. Nap yw zagranicznych inwestycji, wzgl dnie dobrze zarz dzanych korporacji by -by zbawienny dla zamieszkuj cych te regiony spo ecze stw. Niestety ich rozwój uniemo liwiaj ró norakie problemy, w ród których war-to wymieni chocia by: niski poziom edukacji, dyskryminacj kobiet, czy te g boko zakorzeniony kult macho [Landes (2007):13–15].

Powy szy opis odnie mo na tak e do Rosji. Elity polityczne tego kraju od przesz o dwudziestu lat próbuj rozwi za sprzeczno , tkwi c u samych podstaw ich dzia a . Federacja Rosyjska stara si

63 powróci do roli jednego z czo owych mocarstw, by zaj pozycj

od-powiadaj c aspiracjom rz dz cych. Równocze nie pa stwo stoi przed wyzwaniami uniemo liwiaj cymi realizacj tych planów. Prze-szkod s ograniczenia wynikaj ce z sytuacji gospodarczej. S abo pa stwa jako instytucji, zapó nienie technologiczne, brak etosu pra-cy, korupcja czy te uzale nienie od surowców, to tylko niektóre wy-zwania stanowi ce bariery rozwoju. St d te , niejako samoistnie na-rzucaj cym si rozwi zaniem wszelkich bol czek wydaje si projekt g bokich reform – modernizacja.

Ju pobie na znajomo rosyjskiej historii nasuwa wiele w tpliwo ci. Rosja od ponad trzystu lat regularnie staje przed wyzwaniem narzu-canej odgórnie modernizacji. Na pocz tku XVIII w., car Piotr I prze-prowadzi szereg reform, na wzór europejskich tzw. „o wieconych” monarchii. Do pr dko okaza o si jednak, i ich skuteczno jest niewielka. Poza nieliczn elit , nadal przewa a y w spo ecze stwie in-stytucje, obyczaje oraz wierzenia o azjatyckim i bizantyjskim rodowo-dzie. Z podobnym skutkiem próbowano implementowa reformy w XIX w. za panowania cara Aleksandra II. One tak e zako czy y si niepowodzeniem.

Równie do wiadczenia p yn ce z XX w. nie napawaj optymi-zmem. Wprawdzie po raz kolejny najskuteczniejszymi reformatorami okazali si autorytarni przywódcy. Jednak nawet ich sukces trudno uzna za pe ny i poniesiony najni szym mo liwym kosztem. Z

pewno-ci za taki nie mo na uzna blisko siedemdziesi pewno-ciu lat rz dów ko-munistycznych. Mimo to próba zosta a podj ta. Tak bowiem nale y interpretowa dzia ania opisane przez W odzimierza Lenina, który stwierdzi , i komunizm to w adza radziecka i elektryfi kacja. Ta ostatnia za

to nic innego jak modernizacja, konkretnie za gwa towne uprzemy-s owienie, kontynuowane pó niej przez Józefa Stalina [Huntington (2008): 201–202].

Celem planowanych zmian by o nie tylko podniesienie standardu ycia, lecz tak e zaj cie odpowiedniego miejsca na „wielkiej szachow-nicy”. Podobnie nale y interpretowa obecny projekt modernizacji, uroczy cie rozpocz ty w 2009 roku. Jednak tym razem Rosja znalaz a si w szerszym gronie okre lanym od 2001 r. jako BRIC [O’Neill (2001)]. W przeciwie stwie do pozosta ych uczestników tego klubu, którzy mieli d u szy lub krótszy etap w historii, gdy byli kolonizowa-ni przez przedstawicieli cywilizacji euro-atlantyckiej, Rosja posiada zupe nie odmienne do wiadczenie, imperialne.

Istnieje jednak interpretacja cz ca modernizacj i kolonializm. Autorem odnosz cym si do tych poj w kontek cie Rosji jest Anatol Utkin. Przedstawiciel Rosyjskiej Akademii Nauk na amach

„Swobod-64

noj mysli” wyrazi pogl d, i Rosja jest zmuszona recypowa z Euro-py zdobycze techniczne i instytucjonalne. W ten sposób broni si bo-wiem przed inwazj Zachodu. Ta swoista gra przy pomocy hase modernizacyjnych prowadzona jest od czasów Piotra I, przez ca y XX w., a do dzisiaj. Jak stwierdza rosyjski naukowiec, jedynie w 1991 r. Rosja skapitulowa a przed Zachodem tak jak wcze niej musia y to zrobi Indie, Chiny czy Japonia. W opinii A. Utkina powrót do gry jest mo li-wy, je li tylko wspó cze ni modernizatorzy przypomn sobie o podsta-wowych interesach i odr bnych warto ciach reprezentowanych przez Rosj [Utkin (1993):3–14].

Interpretuj c dzieje pa stwa carów w kontek cie procesów koloni-zacyjnych nale y mie jednak na uwadze fakt oddzia ywuj cy na sytu-acj omawianego pa stwa tak e obecnie. W po owie lat 90-tych XX w., Geoffrey Hosking na amach „The Times Literary Supplement”, w ar-tykule „The Freudian Frontier”, porównywa Rosj do Wielkiej Brytanii i stwierdza , i jej problemy wi za y si z tym, i by a imperium, za

pa stwa Europy Zachodniej mia y imperium. Nast pnie wyja nia: dla Brytyjczyków imperium oznacza o terytoria dalekie od ich ojczyzn, tote gdy nadszed kres imperium, potrafi li od czy si od niego bez wi kszego alu.

W przeciwie stwie do nich imperium rosyjskie by o cz ci ojczyzny i „tu-bylcza ludno ” w sposób nieunikniony miesza a si z Rosjanami na targu, ulicy, w szkole – jak ma to równie miejsce dzisiaj [cyt. za: Szporluk (2004):33].

Wypowied brytyjskiego uczonego zachowuje aktualno , nasuwa jednocze nie przypuszczenie, i m. in. w tym nale y upatrywa niemo no ci osi gni cia przez Federacj Rosyjsk czo owej roli we wspó -czesnym wiecie.

„Naprzód Rosjo”

Po wygranych wyborach, w maju 2008 r. urz d prezydencki w Federacji Rosyjskiej obj D. Miedwiediew. Nowa g owa pa stwa, nie b -d ca wcze niej pierwszoplanowym politykiem, po roku rz -dów zapo-wiedzia a fi rmowany swoim nazwiskiem projekt modernizacji. Zosta on przedstawiony we wrze niu 2009 r. na amach ró nych mediów pod postaci artyku u pt.: „Go Russia!!” [Medvedev (2009)].1

Powy szy program polityczny zawiera szereg celów. Dla potrzeb ni-niejszego artyku u nale y wymieni kilka z nich, tzw. „pakiet moder-nizacyjny” oznacza m.in.: zast pienie osi gni radzieckiej gospo-darki, poprzez wdro enie nowych technologii, rozwój systemów

65 kosmicznych2 _{i telekomunikacyjnych, przezbrojenie armii,}

pozyski-wanie kapita ów czy te know-how z pa stw wysokorozwini tych [Ibidem].

W tym miejscu warto wyja ni pewn ró nic w rozumieniu klu-czowego dla ca ego artyku u zagadnienia „modernizacji”. Otó z punk-tu widzenia mieszka ca Zachodu, modernizacja oznacza nie tylko unowocze nienie w zakresie gospodarki, lecz tak e zmiany o charak-terze systemowym. A wi c, prócz restrukturyzacji czy te poprawy warunków dla inwestorów, istotna jest rewolucja informacyjna. Ostatni element wi e si za z wi kszym zakresem wolno ci obywatelskich.

Powszechnie za modernizacj kojarzy si z post pem naukowo--technicznym i uprzemys owieniem. Semantycznie wi e si j z uno-wocze nianiem. W dyskursie naukowym oczekuje si jednak, by w defi nicji zawrze wyja nienie róde i uwarunkowa post pu i dobrobytu. Wy-soki standard ycia spo ecze stwa nie przek ada si automatycznie na jego nowoczesno (zmodernizowanie). Dobrobyt z pewno ci jest jednym z wyznaczników modernizacji. Dowodzi tego przyk ad naftowych krajów w Zatoce Perskiej, które trudno uzna za zag bie postindu-strialne, chocia na ich terytorium znajduje si du o atrybutów nowocze-sno ci (wie owce, limuzyny, komputery) [Bratkiewicz (2007): 19–20]. W XXI w. nie mo na ju tylko pozorowa przemian poprzez import technologii z lepiej rozwini tych obszarów. One musz by komplek-sowe i zawiera tak e, jako efekt ko cowy, pluralizm na scenie poli-tycznej. Funkcjonuj cy kiedy brak koniunkcji mi dzy unowocze nia-niem a demokratyzacj , dzi ju nie ma racji bytu. Wyrazem tego

iunctim stanowi wy onienie si nowoczesnego narodu. Zgodnie z

opi-ni izraelskiego znawcy problematyki Shmuela N. Eisenstadta: Kszta towanie si narodu („nation building”) postrzega si jako od-zwierciedlenie ostatniej fazy modernizacji. Stabilne i uporz dkowane pa stwo narodowe uznane jest za w a ciw form i zbiorowe ramy organizacji, które ulegaj przemianom w tej fazie i które s zdolne po-radzi sobie z ró nymi napotkanymi problemami [Eisenstadt (1981): 321–322].

W erze internetu nieaktualne sta y si s owa Aleksandra Hercena, który okre la cara Miko aja I jako „D ingis-Chana z telegrafem”, ana-logicznie J. Stalina mo na okre li jako „D ingis-Chana z telefonem”. Wynika to m. in. z kojarzenia szczególnie w Rosji modernizacji z „we-sternizacj ”, czyli powierzchownego, nie za esencjonalnego, aspektu

2_{Warto zwróci uwag , i eksploracja kosmosu, w sytuacji niedoinwestowania kapita u} ludzkiego wydaje si wielce problematyczna. Szczególnie, e patologie spo eczne od wielu lat stanowi barier wzrostu dla rosyjskiej gospodarki.

66

modernizacji. Wspó cze nie jedn z odrzucanych warto ci jest uni-wersalizacja praw cz owieka.

W wielu krajach Wschodu (problem dotyczy zarówno Rosji jak i Chin czy pa stw muzu ma skich) zagadnienie to odbiera si jako europo-centryczne narzucanie wzorów, nieodpowiadaj cych niezachodnim realiom lub wr cz koliduj cych z postawami i zachowaniami maj cymi swoje potwierdzenie w religii i tradycji [Ignatieff (2001):105]. Przed-stawiciele rosyjskich elit, cho wydaj si dostrzega obydwa wymiary, to jednak sprawiaj wra enie zainteresowanych jedynie utrzymaniem w adzy. Realizacja pe nego programu modernizacji mog aby zagrozi ich monopolistycznej pozycji w zakresie wp ywów politycznych.

Niemal automatycznie narzuca si wi c pytanie: co sk ania rosyjsk klas polityczn do podj cia modernizacji, nawet w ograniczonym za-kresie. Wydaje si , i klucza do odpowiedzi na zadane pytanie nale y szuka w mo liwo ci spo ecznej rewolty, lecz nie dokonanej przez „wi niów sumienia”, lecz „armi pustych o dów”. Taki scenariusz jest o tyle prawdopodobny, i obecny kryzys gospodarczy mo e pozba-wi rz dz cych narz dzi w postaci rodków na „przekupienie” spo e-cze stwa. Tempo rozwoju rosyjskiej gospodarki wyra nie spada. W poprzednim roku wzrost gospodarczy wyniós jedynie 2%.

Wcze-niej wynosi dwa razy wi cej, a przed kryzysem fi nansowym, który rozpocz si w 2008 r., nawet 7% [Dinamika WWP (2013)].

Gospodarcza i demografi czna pozycja Rosji jest znacznie s absza ni pozosta ych pa stw BRICS. Przysz e wizje gospodarczego rozwoju buduje si w oparciu o zasoby naturalne. Zamiast pe ni rol „wscho-dz cej pot gi”, rosyjskie elity prowa„wscho-dz polityk charakterystyczn dla pa stwa rentierskiego. W kwestii demografi i Federacja Rosyjska w ogóle nie pasuje do pozosta ych krajów BRICS. Liczba ludno ci maleje, co jest wynikiem patologii dotykaj cych spo ecze stwo [Laidi (2011): 7–8].

Mimo kryzysu pozosta e pa stwa BRICS rozwijaj si w tempie zbli onym do tego sprzed kryzysu. Zarysowuj c si mi dzy Rosj a pozosta ymi cz onkami grupy ró nic , najlepiej obrazuje poziom in-westycji. W przypadku Rosji to obecnie niespe na 4% PKB na edukacj i niewiele wi cej na ochron zdrowia. Negatywne tendenedukacje pog -bia niska rednia ycia. Dla m czyzn to jedynie 64 lata czy rekordowo niski nap yw si y roboczej [Powa ne k opoty (2013)]. W efekcie, niepisana

umowa spo eczna (godziwe ycie za brak zainteresowania dzia ania-mi rz dz cych), zawarta na pocz tku rz dów W adiania-mira Putina, przesta-je funkcjonowa , przyczyniaj c si do wzorstu niepokojów spo ecznych [Dwug owy nied wied (2008)].

67 Dla porównania, w Chinach bezpo rednie inwestycje zagraniczne

stanowi g ówn d wigni wzrostu. W 2010 r. ich warto wynios a 105,7 mld dolarów. Du a cz z nich pochodzi a z pa stw s siedzkich (88 miliardów) i istnieje du e prawdopodobie stwo, e by y dzie em chi skiej diaspory. Rosja tak e posiada ten potencja . Inwestycje np. z Cypru, to w rzeczywisto ci rodki obywateli rosyjskich ukryte przed urz dami podatkowymi w tzw. „rajach podatkowych” [Fischer (2013)]3_.

Uwag kremlowskich dygnitarzy powinno jednak zwróci nie tylko ród o nap ywu rodków pieni nych, lecz tak e dynamika transferu. W porównaniu z 2012 r., inwestycje bezpo rednie wzros y w Chinach a o 20,5% [Statistics of China’s (2011)].

„Choroba holenderska”

Opisane wy ej obawy przed niekorzystnym rozwojem sytuacji, sta-nowi objaw g bszych problemów przed jakimi stoi wspó czesna Rosja. Ich róde nale y szuka w czynniku postrzeganym przez rz dz cych jako atut Federacji Rosyjskiej – w eksporcie surowców energetycznych (ropa i gaz). Gospodarka oparta w znacznym stopniu na sprzeda y kopalin, prócz wysokiego poziomu zysków, uzale nia kraj od koniunk-tury na wiatowych rynkach. W ten sposób doprowadzaj c do zjawiska znanego powszechnie jako tzw. „choroba holenderska”4 _[Kaliszuk

(2009); Kaliszuk (2010)] czy te petro-state5 _{[Batko (2011)].}

3_{Wed ug agencji ratingowej Moody’s wielko rodków rosyjskich banków na rachunkach} w bankach cypryjskich si ga 12 mld USD, a depozyty rosyjskich fi rm to 19 mld USD. Od lat 90-tych XX w. Cypr jest najwi kszym centrum fi nansowym Rosji za granic , przez które prowadzone s wielomiliardowe operacje fi nansowe rosyjskich koncernów i fi rm, z których cz pochodzi z nielegalnych róde i jest zwi zana z przest pczo ci i korupcj . Skumulowana warto inwe-stycji w Rosji pochodz cych od fi rm zarejestrowanych na Cyprze osi gn a, wed ug danych Fe-deralnej S u by Statystyki Pa stwowej, na koniec 2012 roku warto 76,7 mld USD, z czego 69% stanowi inwestycje bezpo rednie. Cypr jest tak e drugim pod wzgl dem wielko ci krajem, w którym lokuj swoje inwestycje rosyjskie fi rmy. Ich skumulowana warto w 2012 roku osi -gn a 29,5 mld USD.

4 _{„Choroba holenderska” – zjawisko zaobserwowane w latach 50-tych XX wieku w Holandii,} gdzie odkryto z o a gazu na obszarze Morza Pó nocnego. Perturbacje dla kraju pogr onego w tej anomalii gospodarczej to nadmierna aprecjacja waluty – co wynika z rosn cych dochodów ze sprzeda y surowców. W efekcie eksport staje si nieop acalny. W skrajnych przypadkach doj mo e do deindustrializacji.

5_{Petro-state – pa stwo, którego gospodarka w ponad 10% warto ci PKB oparta jest na} sekto-rze paliwowym, a eksport jego wyrobów przynosi co najmniej 40% zysków z eksportu. Nale y zwróci tak e uwag na s aby rozwój innych ga zi gospodarki, polityka pa stwa podyktowana jest cz sto interesami sektora surowcowego, a poziom instytucji pa stwowych jest do niski.

68

Powy sze okoliczno ci sprawiaj , e rola g ównego eksportera gazu dla Europy przyczynia si do zahamowania procesu unowocze niania i restrukturyzacji. St d te popyt na rosyjski gaz w Europie przestaje by atrakcyjnym remedium na bol czki rodzimej gospodarki, a staje si zagro eniem dla niej. Cz sto zapomina si o tym, e Rosja nie tylko mo e grozi Europie odci ciem dostaw, ale równie sama jest uzale -niona od dostawców [Azja staje si (2011)].

Warto jeszcze zwróci uwag na pewn do oczywist kwesti . Dla rosyjskiego establishmentu, spersonalizowanego w osobie W. Pu-tina, surowce s tym samym czym dla J. Stalina by a Armia Czerwo-na. O ile radziecki przywódca postrzega wiat przez pryzmat liczby dywizji, o tyle obecny prezydent Federacji Rosyjskiej ocenia sytuacje przez pryzmat metrów sze ciennych b kitnego paliwa [Spó ka Kreml

(2005)]. St d nasuwa si konstatacja, i eksport kopalin, cho stano-wi hamulec, to jednak trudno b dzie komukolstano-wiek zmarginalizowa jego wp yw na ycie spo eczne wspó czesnej Rosji, w sytuacji dekla-rowanych mocarstwowych ambicji elit.

Warto przypomnie , i obecna silna pozycja Federacji Rosyjskiej opiera si na podstawach maj cych pocz tek w poprzednim, dwubie-gunowym systemie. S to przede wszystkim: posiadanie broni j dro-wej, czy te dysponowanie prawem veta w Radzie Bezpiecze stwa Organizacji Narodów Zjednoczonych [Zachód przeciwko (2004)].

Dodat-kowym argumentem Rosji jest dziedzictwo wielkiej wiatowej pot gi, zarówno carskiej, jak i komunistycznej. To znacz cy element, poniewa w ten sposób atwiej ni innym globalnym graczom wyst powa na wiatowej scenie, dostrzega kluczowe sprawy, utrzymywa liczny korpus dyplomatyczny i g osi swoje zdanie. Te zasoby jednak trac swoje znaczenie w przypadku braku si y materialnej. Zazwyczaj mi dzy utrat w adzy a atrybutów o niej wiadcz cych, up ywa nieco czasu.

W tym kontek cie, koalicja pa stw BRICS pozwala zaistnie Rosji podczas interakcji z Zachodem. W przeciwie stwie do „wschodz cych mocarstw”, Rosja jest wiatow pot g , nie b d c w rzeczywisto ci mocarstwem regionalnym. St d te próba zmniejszenia swojej izolacji na arenie mi dzynarodowej poprzez tworzenie koalicji. Mo na za o y , i Rosja traktuje swoje cz onkostwo w BRICS jako rodzaj substytucji swojej pot gi wsz dzie tam, gdzie jej pozycja jest s aba [Hudzikowski (2014):178].

Zaprezentowane instrumenty rozbudzaj jednak nadmierne pra-gnienie decydowania o sprawach ogólno wiatowych, co jednak nie mo e zosta m. in. na skutek s abo ci gospodarczej zaspokojone. W tym kontek cie wydaje si , i gospodarczy kryzys, który rozpocz si nie-mal w tym samym czasie, co sztandarowy projekt modernizacji

69 D. Miedwiediewa, to najlepszy okres na odwa ne i g bokie

struktu-ralne reformy w rosyjskiej ekonomii. Czas zawirowa w wiatowej gospodarce wymaga radykalnych dzia a . One s wr cz wymuszane przez trudn sytuacj . Z obecnej recesji skorzysta y Brazylia, Chiny i Indie [Walewska (2010)].

Gospodarczy kryzys stwarza doskona okazj dla odwa nych zmian. Równocze nie, w historii znane s przyk ady pa stw, jak Kana-da czy Australia, które jeszcze nieKana-dawno opiera y swój wzrost dochodów na surowcach, a dzi zaliczane s do gospodarek postindustrialnych. Przej cie od monokultury do nowoczesnej i zdywersyfi kowanej struktu-ry jest wi c mo liwe [Tylko bez barier (2009)].

Pozosta e pa stwa BRICS równie wydaj si zagro one popad-ni ciem w problemy z tego powodu, jednak w mpopad-niejszym stoppopad-niu. Bran e, na które k adzie si nacisk s bowiem mniej zale ne od gwa -townych waha cen na gie dzie jednego czynnika. Mo na wr cz mówi o pewnego rodzaju „podziale pracy” mi dzy nimi. Brazylia specjali-zuje si w rolnictwie i artyku ach rolno-spo ywczych, Indie rozwija-j us ugi i bankowo , a Chiny wszelkie rodzarozwija-je produkcrozwija-ji i do tego s ogromnym rynkiem zbytu. Kraje te inwestuj równie w post p na-ukowo-techniczny oraz infrastruktur . Na przyk ad Brazylia skutecznie rozwija nowoczesne ga zie produkcji przemys owej, tj. motoryzacj i przemys lotniczy [Cimek (2011):140].

Elity polityczne a gospodarka

Zapowiadane zmiany z pierwszych lat rz dów W. Putina, o ukró-ceniu samowoli oligarchów, obecna w yciu spo ecznym korupcja, czy dotacje dla Kaukazu, prowadz do zniecierpliwienia zwyk ych Rosjan. Szeroko znane s wyj tkowo liczne powi zania mi dzy gru-p najbogatszych a gru-politykami, co jedynie wzmaga sgru-po eczne nieza-dowolenie. Budowaniu poczucia jedno ci nie sprzyja fakt, i Moskwa uchodzi za jedno z najdro szych miast na wiecie. Przejawia si to m. in. poprzez zamieszkiwanie jej przez siedemdziesi ciu dziewi ciu miliarderów. Dla porównania, w Nowym Yorku jest ich „zaledwie” pi -dziesi ciu dziewi ciu. Natomiast w stolicy cz onka grupy BRICS – w ekinie „jedynie” dziewi tnastu [Balcer (2011)].

Dysonans mi dzy spo ecze stwem a decydentami dodatkowo po-g bia narastaj ca apatia w ród elit. Po cz ci wynika to z wzajem-nych powi za , które nie sprzyjaj procesowi ich wymiany, czy te ry-walizacji. Bezruch przyczynia si do konserwatyzmu pogl dów w tej grupie. Jej przedstawiciele pozostaj niech tni wobec projektu zmian.

70

Ewentualna modernizacja mog aby bezpo rednio zagrozi interesom prowadzonym przez przedstawicieli elity.

Paradoks obecnej sytuacji polega na tym, i zgoda, co do wykluczenia z ycia spo ecznego korupcji, czy te zmian w gospodarce opartej na surowcach, zawiera jedno zastrze enie. Stanowi je wp ywy i zyski elit. One maj pozosta nienaruszone. Tym trudniej wyleczy Rosj z odwiecznej choroby. Dodatkowo w kraju panuje „prawny nihilizm”, co przejawia si w dysfunkcjonalnym wymiarze sprawiedliwo ci. To zasadnicza ró nica mi dzy Federacj Rosyjsk a Indiami czy nawet Chinami [Stuermer (2008):208].

Przewa aj ca wi kszo establishmentu powi zana jest z nieefek-tywnymi sektorami gospodarki [Machina Putina (2011)]. Konsensusu

co do konieczno ci zmian dowodzi chocia by wypowied W. Putina, który wspomnia w swoim or dziu z 26 kwietnia 2007 r., e Rosji nie-zb dna jest „druga elektryfi kacja” [Kisielewski (2007):122]. Wyra ne nawi zanie do wspomnianego na pocz tku artyku u has a W. Lenina, to jedna z szeregu wypowiedzi czo owego rosyjskiego polityka na te-mat potrzeby reform [Stuermer (2008):46–69].

Bior c pod uwag przedstawion argumentacj nale y odrzuci tez , i wewn trz elity istnieje podzia na modernizatorów i konserwatystów. Bardziej precyzyjne wydaje si stwierdzenie, e istnieje tyle podzia ów, ile jest ró nych interesów [Paszyc (2012)]. Jedynym spoiwem pozosta-je mo liwo oddzia ywania na dzia ania machiny pa stwowej.

We wspó czesnym wiecie znale mo na przyk ady pa stw o nie-demokratycznym systemie politycznym, gdzie przeprowadzono pro-ces modernizacji. W kontek cie omawianego programu, w mediach rosyjskich przywo uje si casus Singapuru [Trenin (2008); Trenin

(2010)]. Do pewnego stopnia wzorem mo e by te cz onek grupy BRICS – Chiny. Rozpocz te pod koniec lat 70-tych XX w. reformy opiera y si na odrzuceniu centralnego planowania na rzecz wspiera-nia przedsi biorstw pa stwowych. Nie przeszkodzi a w tym ofi cjalna ideologia komunistyczna.

Rozwój gospodarczy okaza si dla rz dz cych wa niejszy. Dopro-wadzi o to do uzupe nienia zasad gospodarki socjalistycznej, wydawa by si mog o sprzecznymi, dokumentami prawnymi wspieraj cymi inicjatyw prywatn . Typowym tego przyk adem jest akt z lipca 1988 r. pt.: „Wst pne warunki prywatnej przedsi biorczo ci”. Zgodnie z tym dokumentem, jednostka prowadz ca dzia alno gospodarcz jest uznawana za przedsi biorstwo prywatne je li zatrudnia co najmniej o miu pracowników. Rozwojowi sprzyja o ustanowienie tzw. „czer-wonych kapeluszy”, czyli pa stwowych licencji, które otrzymuje si przez wp acanie do pa stwowego bud etu stosowanych op at.

Admi-71 nistracja za wobec takiego przedsi biorstwa zaprzestaje n kania

z powodów ideologicznych [Zob. wi cej: Yingqiu (2013); Yueh (2008)]. Rosyjska klasa rz dz ca, mimo porzucenia komunistycznej ideologii, nie stworzy a takich korzystnych warunków dla rednich i ma ych przedsi biorców. „Wielki skok” nie mia wi c miejsca mimo wytwo-rzenia si równie istotnego lobby pod postaci grup oligarchicznych. W efekcie Rosja nie na laduje rz dzonych autorytarnie tzw. „azjatyc-kich tygrysów”, czy te Chin po 1978 roku [Por. Whitmore (2011)].

Ró nic w podej ciu do spraw pa stwowych, mo na dostrzec tak e analizuj c sk ad tzw. „ elaznego elektoratu”. Rosyjskie elity nie pró-buj oprze si na grupie b d cej podpor re imu w Azji Po udniowo--Wschodniej. Nie wspieraj wi c klasy redniej, która przyczyni a si do sukcesu gospodarczego „azjatyckich tygrysów”. Zarz dzaj cy Ro-sj staj si natomiast reprezentantami oligarchicznych interesów, a przed kolejnymi wyborami szukaj poparcia u ywaj c najprost-szych rodków w ród szerokich rzesz spo ecze stwa. Odwo uj si do emocji, podnosz narodowe has a cz sto po czone z niech ci wo-bec obcych (przede wszystkim z Kaukazu). W ten sposób dokonuje si podzia spo ecze stwa, a tak e propagowanie tezy, i jedynie obecna elita mo e zagwarantowa unikni cie kolejnej wielkiej „Smuty”, jak ta z lat 90-tych XX w. [Por. Modernizacja Rosji (2009)].

Wspomniana podpora re imu w Azji Po udniowo-Wschodniej – klasa rednia, prócz pozytywnego wp ywu jaki wywiera na gospodark , sta-nowi równie istotne oparcie dla ruchów domagaj cych si demokracji. Natomiast kremlowscy decydenci za g ówny cel stawiaj sobie zacho-wanie swych niczym nie skr powanych mo liwo ci oddzia ywania w sferze polityki. Warto podkre li , i elity w pa stwach azjatyckich unikn y utraty wp ywów, gdy potrafi y zaspokoi pragnienia klasy redniej, nim ta zacz a domaga si praw politycznych [Zob. wi cej:

Emerging Asia (1997); Huntington (1995)]. Czy temu zadaniu potrafi

sprosta rz dz cy Rosj ?

Wydaje si to w tpliwe. W przeci gu ostatniej dekady pozycja tej grupy spo ecze stwa uleg a powa nemu wzmocnieniu. Do wspo-mnie , i w latach 2000–2012 rednie roczne wydatki przedstawicie-la kprzedstawicie-lasy redniej wzros y z oko o 6,5 do 9 tysi cy doprzedstawicie-larów [Scenarios for

(2013):22]. Nale y podkre li , i rosyjska klasa rednia jest przy tym lepiej wykszta cona ni przeci tni Rosjanie i zamieszkuje przede wszystkim du e miasta [Ovcharova (2012)]. Sprzyja to wi kszej wia-domo ci obywatelskiej, co z kolei przek ada si na wy sze oczekiwa-nia wzgl dem rz dz cych.

Powa n barier dla rzeczywistej, a nie tylko pozorowanej moder-nizacji Rosji jest nie tylko nieodpowiednia struktura gospodarki, lecz

72

tak e podzia wp ywu poszczególnych grup spo ecznych w rz dzeniu. Wypada zwróci uwag na nadmierne i nieefektywne dzia ania pa -stwowej administracji. Celem uargumentowania konieczne jest przywo-anie projektu rosyjskiej „Krzemowej Doliny” w Sko kowie [Krumm (2010)], podobnego centrum nowych technologii w Archangielsku [Filatova (2011)] czy te stan infrastruktury drogowej ze szczególnym podkre leniem stanu drogi cz cej Petersburg i Moskw . Nieliczne obszary dostosowane na przyj cie wysoko zaawansowanych techno-logii pozostaj w sprzeczno ci z ogólnym stanem rosyjskiej gospodarki. W efekcie, potencjalni inwestorzy w ród czynników zniech caj -cych ich przed wej ciem na rosyjski rynek wymieniaj m.in. nieadekwatny stan infrastruktury [The Global (2013):326].

Menad erowie spoza Rosji uznali, i korupcja oraz s abo instytucji to najpowa niejsze bariery zniech caj ce do inwestowania na teryto-rium Rosji [The Global (2011)]. Kilka lat wcze niej podobne zastrze

e-nia posiadali zrzeszeni w Ost-Ausschuss der Deutschen Wirtschaft niemieccy przedsi biorcy, którzy uzale niali swój optymizm od post -pu w upraszczaniu biurokracji, walce z korupcj , czy te ustanawia-niu przewidywalnych zasad odno nie podatków i norm prawnych [Por. Stuermer (2008):158–159]. Katalog obaw zachodnich biznesme-nów potwierdzaj najnowsze badania. Korupcja zosta a uznana za najbardziej problematyczny z punktu widzenia przedsi biorców. Prócz tego przedsi biorcy zwrócili uwag na wysoko i regulacje po-datkowe, jak równie nieefektywno administracji pa stwowej [The Global (2013):326].

To samo wspó czesnych Rosjan

Scharakteryzowane wy ej zjawiska prowadz do konkluzji, i stworzony przez W. Putina system to specyfi czna konstrukcja. Z jed-nej strony centralizacja struktur federacji na pocz tku XXI w. zapew-ni a konsolidacj w adzy wokó wybranej grupy, z drugiej zarz dzane przez ni instytucje nie potrafi podo a wyzwaniom przed jakimi stoi wspó czesna Rosja.

Dwana cie ostatnich lat dostarcza wiele dowodów na nieudolno administracji nie tylko wobec d ugookresowych wyzwa , lecz tak e podstawowych zada stoj cych przed pa stwem, jak chocia by za-pewnienie bezpiecze stwa obywatelom. Fala po arów w letnich mie-si cach 2010 r., czy te powód na Kubaniu w lipcu 2012 r. stanowi tylko wybrane do przypadkowo przyk ady nieudolno ci w adz [Par-fi tt (2010); Rogo a (2012)].

73 Mimo przedstawionego wy ej krytycznego stanu obecnego,

musi-my pami ta , i cz rosyjskiego spo ecze stwa autentycznie popie-ra obecny system rz dów. Przeci tni obywatele obawiaj si zwi za-nych z gospodark rynkow i demokracj zagro e dla ich codziennej egzystencji [Babicz (2010)]. Obecny status quo zapewnia z udn

stabil-no . Realna modernizacja, czyli proces oznaczaj cy g bokie prze-miany spo eczne, wymaga oparcia si na zasadach pa stwa prawa, które obecnie próbuje si marginalizowa . W asno prywatna wci nie zyska a szerokiej akceptacji na terenie Rosji, a funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwo ci pozostawia wiele do yczenia. Taka sytu-acja wywiera negatywny wp yw na perspektywy rozwoju Federacji Rosyjskiej. Zw aszcza przy braku konsekwentnie realizowanej strate-gii, która stanowi zazwyczaj istotne wsparcie dla g bokich reform. Wbrew pozorom takie odgórnie zarz dzane zmiany s mo liwe do za-implementowania. Dowodz tego przyk ady „rewolucji Meiji” w XIX--wiecznej Japonii czy program modernizacji Turcji po I wojnie wia-towej za rz dów Mustafy Kemala zwanego Atatürkiem [Huntington (1998):206–219; Benedict (1999):40–49].

Rosja niejako ex defi nitione jest organizmem zró nicowanym.

Wyni-ka to z terytorialnej rozleg o ci, czy te etnicznej ró norodno ci. We-d ug ofi cjalnych We-danych We-do ruskiej to samo ci6 _{poczuwa si niespe}

-na 80% spo ecze stwa (79,8%). Pozosta e 20% to przede wszystkim Tatarzy (3,8%), Ukrai cy (2%), a tak e Baszkirzy, Czuwasze i wiele in-nych, cz sto nielicznych grup etnicznych [Russia – The World Factbook

(2014)]. Na terenie Federacji Rosyjskiej wyró ni mo na, cz sto ze sob s siaduj ce, tereny zupe nie odmienne nie tylko z punktu widze-nia sk adu etnicznego, lecz przede wszystkim poziomu rozwoju go-spodarczego. Regiony bogate, przyci gaj ce inwestorów – jak du e miasta w europejskiej cz ci pa stwa, posiadaj ce predyspozycje, by w przysz o ci sta si „klastrami”7 _{[Zorska (2007):187], przeplataj si}

z obszarami endemicznej biedy, gdzie mieszka cy utrzymuj si z rol-nictwa lub wydobycia surowców, a wydatki fi nansowane s z dotacji otrzymywanych z bud etu federalnego. Do takich regionów z pewno ci

6 _{Zasygnalizowana ró nica jest niezwykle istotna, cz sto nie wyja niana w t umaczeniach.} W j zyku rosyjskim wyró niamy za russkij i rossyjskij. Ruska to samo odnosi si do obywateli Rosji narodowo ci rosyjskiej. Natomiast Rosjanie to wszyscy obywatele Federacji Rosyjskiej bez wzgl du na narodowo .

7 _{„Klaster” to geografi czna koncentracja konkurencyjnych fi rm lub innych podmiotów z danej} bran y, które jako dostawcy i/lub odbiorcy nawi za y bliskie relacje z innymi podmiotami i

bran-ami w regionie, lub które wspólnie korzystaj z zasobu wyspecjalizowanych kadr, co umo liwia tym fi rmom uzyskanie przewagi konkurencyjnej nad rywalami w tej bran y na wielu rynkach”.

74

mo emy zaliczy : Kaukaz Pó nocny, po udniow Syberi z Tuw czy regiony wiejskie oddalone od o rodków miejskich.

Na gospodarcz map Rosji nale y na o y t przedstawiaj c sto-pie zorganizowania spo ecze stwa. Trybalizm plemienny republik Kaukazu Pó nocnego nie wiele czy z mieszcza skimi wspólnotami Moskwy, Petersburga czy Kaliningradu. Podzia na regiony wiejskie i zurbanizowane szczególnie mocno akcentuje przedstawione zjawi-ska, cho ich nie wyczerpuje. Zarysowane wy ej ró nice przek adaj si na inne sfery, w tym tak e na polityk [Zubarevich (2012); Rogo a (2012a)]. Dowodzi tego pobie na analiza wyników ostatnich wyborów parlamentarnych (grudzie 2011 r.) i prezydenckich (marzec 2012 r.). Podzia na mateczniki opozycji i obszary o zastanawiaj co wysokim poparciu dla w adz, pokrywa si z opisan powy ej map rozwoju go-spodarczego Federacji Rosyjskiej [Rogo a (2012b)].

Ostatnim zró nicowaniem Rosji wartym przedstawienia w kontek cie modernizacji jest stosunek do w adzy oraz zwi zane z tym style przy-wództwa. Wzorcowym przyk adem jest Czeczenia rz dzona przez Ramzana Kadyrowa czy te Dagestan [Zob. wi cej: Kaliszewska (2011)]. Republiki te jedynie pozornie stanowi integraln cz Federacji Ro-syjskiej. Je li bowiem przyjrzymy si dominuj cej kulturze, prawnym zasadom i sposobowi rz dzenia, to nie odnajdziemy wielu cech kojarzonych z rosyjsk kultur oraz cywilizacj , poza u ywanym w urz -dach j zykiem. Zamiast tego dostrze emy cechy kojarzone od stuleci z azjatyck mentalno ci i islamem [Por. Stuermer (2008):113–116].

Wzrost znaczenia muzu manów wart jest odnotowania. W ród 142,5 miliona obywateli Federacji Rosyjskiej, mi dzy 10 a 15% poda-je jako wyznawan konfesj islam. To druga, po prawos awiu (15– 20%), religia w kraju. Nale y mie na uwadze, e najliczniejsz gru-p stanowi niegru-praktykuj cy i niewierz cy. Jedn z najgru-powa niejszych przyczyn zjawiska stanowi dziedzictwo siedmiu dekad komunizmu [Russia – The World Factbook (2014)]. Sytuacj komplikuje szczególna

aktywno w ród muzu manów grup radykalnych, które stanowi za-gro enie dla bezpiecze stwa Federacji Rosyjskiej ze wzgl du na zdolno przeprowadzania widowiskowych ataków terrorystycznych, szerz c w ten sposób niepokój w ród szerokich rzesz spo ecze stwa [Marke-donov (2013); Trenin (2013)]. Cz sto siatki organizacji terrorystycznych powi zane s z grupami o zasi gu mi dzynarodowym. Oparcie dla ich dzia alno ci stanowi pobliski Afganistan [Lang (2013): 35–39].

Muzu manie, a szczególnie radyka owie odwo uj cy si do nauk Mahometa, stanowi powa ne wyzwanie tak e dla w adz Chi skiej Republiki Ludowej. Jednak grupa etniczna uto samiana z t religi

75 zamieszkuje pogranicze Chi skiej Republiki Ludowej i stanowi

nie-wielki procent mieszka ców [Wie (2008)]. Nale y tak e zaznaczy , i podzia na wysoko rozwini te obszary i peryferie tak e wyst puje. Chiny s stabilnym i solidnym partnerem, co jest efektem m. in. ko-rzystnego ukszta towania si zró nicowania etnicznego. Ponad 91% ludno ci kraju stanowi Chi czycy Han. W tak du ym kraju niewiel-ki udzia mniejszo ci wp ywa korzystnie na wewn trzn i zewn trzn stabilno kraju nawet przy podatnej na radykalizm ludno ci wyzna-j cewyzna-j islam [Zob. wi cewyzna-j: China (2013)].

Omawiaj c kwesti muzu manów zamieszkuj cych Federacj Rosyj-sk , nale y zwróci szczególn uwag na autorytarn form rz dów przejawiaj c si w postaci biurokratycznej omnipotencji, korupcji, sposobu post powania z politycznymi przeciwnikami, czy te przeni-kaj cymi do ycia spo ecznego zasadami islamu. Mamy wi c do czynie-nia z relacjami mi dzy jednostk /spo ecze stwem a w adz charakte-rystycznymi dla trybalizmu. Taki styl sprawowania rz dów cz sto mo na zaobserwowa na poziomie federalnym, gdzie przyjmuje on posta oligarchizacji i klanowo ci. Jak stwierdzi Aleksiej Miller: „Wymie-nione praktyki maj co z okrucie stwa i deprawacji jakim podlegali europejscy kolonizatorzy, w opisanym przez europejskich pisarzy, afryka skim „j drze ciemno ci” [cyt. za: Rosja jako (2012)].

W efekcie opisanych procesów, niezauwa enie, poza tocz c si debat spo eczn w koncesjonowanych mediach, czy te dyskursem establishmentu, „Jedna Rosja” coraz cz ciej jest zast powana przez zupe nie inn Rosj . W wyniku tych zjawisk, wraz z umacnianiem si pod wzgl dem liczebno ci azjatyckich grup etnicznych, a tak e wzrostu znaczenia muzu manów, w niedalekiej przysz o ci ukszta towa si mo e sprzeczna z „rusk ” to samo . W pozosta ych krajach BRICS takie procesy nie wyst puj , nie stanowi c barier dla wzrostu gospo-darczego, czy te zagro enia dla stabilno ci i jednolito ci pa stwa.

Podsumowanie

Analizuj c s abo rosyjskiej gospodarki, a tak e struktur pa stwa, wyra nie wida , i program modernizacji nie stanowi odpowiedzi na wyzwania stoj ce przed rosyjskim spo ecze stwem. Z perspektywy kilku lat, wiele wskazuje, i og oszony w 2009 r. program moderniza-cji zosta porzucony i sta si retorycznym s owem-kluczem. Wypada zgodzi si z opini wieloletniego opozycjonisty – Grigorija Jawli -skiego, który stwierdzi :

76

historia dowodzi, e pos uguj c si autorytarnymi rz dami, z kraju rolnicze-go mo na stworzy kraj uprzemys owiony jak to zrobi Stalin, ale w ten sam spo-sób nie da si stworzy kraju postindustrialnego. Ludzie musz by wolni, ufni, twórczy, wyzbyci strachu i poczucia zagro enia [cyt. za: Spó ka Kreml (2005)].

Rz dy D. Miedwiediewa na stanowisku prezydenta Federacji Ro-syjskiej stanowi potwierdzenie powy szej opinii. Wy miewane reformy, fi rmowane przez posiadaj cego mi powierzchowno szefa pa stwa nie przynios y wymiernych korzy ci. Wci dominuje monokulturowa gospodarka oparta na surowcach, a wyniki wyborów s ustalane poza lokalami wyborczymi.

Mimo wszystko znaczenie klasy redniej niezadowolonej z obec-nych elit polityczobec-nych ro nie. Wiele wskazuje wi c, i kolejna, trzecia, kadencja prezydencka rozpocz ta 7 maja 2012 r. przez W. Putina oka-za si mo e prze omowa. Ju teraz daje si oka-zauwa y , i wspomnia-na klasa rednia posiada swojego nowego lidera w osobie blogera Aleksieja Nawalnego [Koshkin (2013)]. To do znacz ca sytuacja, i „twarz ” obywatelskiej Rosji zosta przedstawiciel nowych rodków przekazu, tak istotnych z punktu widzenia pe nej modernizacji, czyli nie tylko powierzchownych przemian gospodarczych, lecz tak e

spo-ecznych, a co za tym idzie równie politycznych przemian.

W chwili obecnej niezwykle trudno postawi dok adniejsz i jedno-znaczn diagnoz odno nie przysz o ci Rosji. Z pewno ci mo na stwierdzi , i ze swym modelem gospodarczym odbiega od wzorca BRICS jako „gospodarek wschodz cych”. Dowiod y tego lata ostat-niego kryzysu gospodarczego, gdy Brazylia, Chiny i Indie przeprowa-dzi y reformy, wykorzystuj c trudny czas dla unowocze nienia swoich gospodarek. Rosjanie mimo zapowiedzi pozostali przy gospodarce opartej o surowce, oczekuj c, e o ywienie zwi kszy na nie popyt. Niestety deklaracje prezydenta D. Miedwiediewa o stworzenia w a-snej „Doliny Krzemowej” i zaproszenia do inwestowania w Rosji to zdecydowanie zbyt ma o [Walewska (2013)].

Je li jednak moskiewskie elity zdecyduj si rozpocz program re-form, to musz mie na uwadze, i wi e si to z powa nym ryzykiem. Przeprowadzenie realnej, a nie tylko pozorowanej modernizacji, mog o-by zagrozi obecnej klasie rz dz cej. Z pewno ci to jedna z istotniej-szych kwestii, która powstrzymuje elity polityczne przed implementacj szeregu programów naprawczych oddzia ywuj cych nie tylko na p aszczyzn gospodarcz , lecz tak e spo eczn , a w ostateczno ci rów-nie na ycie polityczne. Za s uszny nale y wi c uzna pogl d Alexis’a de Tocqueville’a, który pisa , e najniebezpieczniejszy dla z ego rz du jest zazwy-czaj ten moment, kiedy zaczyna si on reformowa [cyt. za: Codogni (2006):8].

77

Bibliografi a

Avioutskii Viatcheslav (2007), Aksamitne rewolucje, t um. Agata Czarnacka, Wydaw-nictwo Akademickie DIALOG, Warszawa.

Azja staje si dla Rosji strategicznym kierunkiem sprzeda y ropy (2011), „Wirtualny Nowy Prze-mys ”, 15 czerwca 2011 [za:] www.wnp.pl/drukuj/142947_1.html, [15 czerwca 2011]. Babicz Dmitrij (2010), S abo Rosji to k opot dla wszystkich, „Nowa Europa

Wschod-nia”, nr 6 (XIV), s. 64–67.

Balcer Adam (2011), Rosja mi dzy modernizacj i marginalizacj – scenariusze dla Rosji i ich wp yw na kraje Partnerstwa Wschodniego, „DemosEuropa”, 28 kwietnia 2011 [za:] www.eurac-tiv.pl /rozszerzenie/analizy/rosja-midzy-modernizacj-i-marginalizacj-scenariusze-dla-rosji-iich-wpyw-na-kraje-partnerstwa-wschodniego-002646 [5 maja 2011]. Batko Janusz, K dzierski Mateusz (2011), Energetyka – wyzwanie dla Polski, Instytut Aurea

Libertas, 13 maja 2011, seminarium drugie, prezentacja w posiadaniu autora. Benedict Ruth (1999), Chryzantema i miecz. Wzory kultury japo skiej, Wydawnictwo

MUZA, ze wst pem Antoniny K oskowskiej, Warszawa 1999.

Bratkiewicz Jaros aw (2007), Zap tlenia modernizacji. Szkice o samo postrzeganiu iau-toidentyfi kacji w interakcjach tradycji i nowoczesno ci (przypadek Rosji i nie tylko), In-stytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2007. China (2013), „CIA Factbook”, 22 May 2013 [za:]

www.cia.gov/library/publica-tions/the-world-factbook/geos/countrytemplate_ch.html [10 wrze nia 2013]. Cimek Gracjan (2011), Znaczenie BRIC w polityce wspó czesnej Rosji [w:] Rozpad

ZSRR i jego konsekwencje dla Europy i wiata, t. 3: Kontekst mi dzynarodowy, pod red. Joachima Dieca, Ksi garnia Akademicka, Kraków, s. 135–149.

Codogni Paulina (2006), Rok 1956, pos owie Wojciech Roszkowski, Wydawnic-two Prószy ski i S-ka, Warszawa.

Dinamika WWP, Ministerstwo Finansow Rossijskoj Federacii [za:] http://info. minfi n.ru/gdp.php [15 grudnia 2013].

Dwug owy nied wied (2008), „Tygodnik Forum”, nr 10, 3–9.03.2008, s. 6–12 [za:] L. Szewcowa, „Nowaja Gazieta”, 18.02.2008.

Emerging Asia: Changes and Challenges (1997), edited by Asian Development Bank, New Delphi. Eisenstadt Shmuel N., Sociological Approaches to the Study of the Historical Process –

Some Observations on the Analysis of Nation Building and State Formation, „Wiener Breitrage zur Geschichte der Neuzeit”, t. 8, s. 318–330.

Filatova Irina (2011), St. Pete shares risks in $4 bln road project, „The Moscow Ti-mes”, 9 August 2011 [za:] www.themoscowtimes.com/business/article/consor-tium-to-build-4bln-st-pete-toll-road/441833.html [15 sierpnia 2011].

Fischer Ewa, Menikiszak Marek, Pop awski Konrad (2013), Czy Rosja uratuje Cypr?, O rodek Studiów Wschodnich, 20 marca 2013 [za:] http://www.osw.waw.pl/ pl/publikacje/analizy/2013-03-20/czy-rosja-uratuje-cypr [20 wrze nia 2013]. Friedman George (2009), Nast pne 100 lat. Prognoza na XX wiek, t um. Maciej

An-tosiewicz, AMF Plus Group, Warszawa 2009.

Hudzikowski Mateusz (2014), Europa rodkowa i Wschodnia z perspektywy francu-skich rodowisk eksperckich, Cz stochowa 2014, dysertacja doktorska z o ona do druku w posiadaniu autora.

Huntington Samuel (1995), Trzecia fala demoratyzacji, t um. Andrzej Dziurdziuk, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1995.

78

Huntington Samuel (1998), Zderzenie cywilizacji i nowy kszta t adu wiatowego, t um. Janina Jankowska, Wydawnictwo MUZA, Warszawa.

Ignatieff Michael (2001), The Attack on Human Rights, „Foreign Affairs”, nr 6, s. 100–112. Kaliszewska Iwona (2011), Wybory w Dagestanie. Demonstracja lojalno ci i pogardy,

„Nowa Europa Wschodnia”, nr 1 (XV), s. 109–114.

Kaliszuk Grzegorz (2009), Holenderska choroba Rosji, „Nowa Europa Wschodnia”, nr 6 (VIII), s. 67–73.

Kaliszuk Grzegorz (2010), Rosyjskie surowce – biznes czy gra, „Nowa Europa Wschodnia”, nr 1 (IX), s. 55–61.

Kisielewski Tadeusz A. (2007), Schy ek Rosji, Dom Wydawniczy REBIS, Pozna 2007. Koshkin Pavel (2013), Don’t expect a second wave of street protests in Russia soon. Interview

with Olga Kryshtanovskaya, „Russia Direct”, 15 July 2013 [za:] http://russia-direct. org/content/don%E2%80%99t-expect-second-wave-street-protests-russia-anytime-soon [20 lipca 2013].

Krumm Reinhard (2010), The Medvedev Factor. Russia’s desire to modernize, Friedrich Ebert Stiftung, International Policy Analysis, Berlin.

Laidi Zaki (2011), The BRICS Against the West?, „CERI Strategy Papers”, no. 11, Paris November 2011 [za:] www.sciencespo.fr/ceri/sites/sciencespo.fr.ceri/fi -les/n11_112011.pdf [1 lipca 2013].

Landes David S. (2007), Dynastie. Wzloty i upadki najwi kszych fi rm rodzinnych, t um. Janusz Winiarski, Wydawnictwo MUZA, Warszawa 2007.

Lang Józef, Zbrojni radyka owie islamscy z Azji Centralnej, „Raport OSW”, O rodek Studiów Wschodnich, Warszawa listopad 2013 [za:] www.osw.waw.pl/sites/ default/fi les/raport_zbrojni-radykalowie-islamscy.pdf [10 stycznia 2014]. Latynina Yulia (2011), Medvedev should become Russia’s Lee Kuan Yew, „The Moscow

Times”, 7 September 2011 [za] www.themoscowtimes.com/opinion/article/ medvedev-is-no-lee-kuan-yew/443317.html [10 pa dziernika 2011].

Lucas Edward (2011), The return of the man who never left, „The Economist”, 24 September 2011 [za:] http://www.economist.com/blogs/easternapproaches/2011/09/russiaspre-sidency?fsrc=nlw|newe|%2009-26-11|new_on_the_economist [10 wrze nia 2013]. Machina Putina (2011), „Forum”, nr 48, (28.11 – 4.12.2011), s. 12–15 [za:] J.

Al-bac and A. Jermolin, „The New Times”, 31.10.2011.

Markedonov Sergey (2013), The Rise of Radical and Nonoffi cial Islamic Groups in Russia’s Volga Region, Center for Strategic & International Studies, A Report of the CSIS Russia and Eurasia Program, Washington January 2013. Martinez Ibsen (2005), The course of the petro-state: the example of Venezuela,

„Libra-ry Economics Liberty”, 5 September 2005 [za:] www.econlib.org/libra„Libra-ry/Co- www.econlib.org/library/Co-lumns/y2005/Martinezpetro.html [20 marca 2011].

Medvedev Dmitrij (2009), Go Russia!, „President of Russia”, 10 September 2009 [za:] www.eng.kremlin.ru/news/298 [10 wrze nia 2013].

Modernizacja Rosji to fi kcja. Wywiad z Andriejem I arionowem (2009), „Dziennik.pl”, 21 sierpnia 2009 [za:] www.wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly /93492,modernizacja-rosji-to-fi kcja.html [10 wrze nia 2013].

O numer za ma y (2009), „Forum”, nr 19, (11 – 17.05.2009), s. 6–10 [za:] S. Zerka, „Suddeutsche Zeitung”, 4.05.2008.

O’Neill Jim (2001), Building Better Global Economic BRICs, „Goldman Sachs Glo-bal Economics Paper”, nr 66, 30th November 2001.

79 Ovcharova Lilia (2012), Russia’s middle class: at the centre or on the periphery of

Rus-sian politics?, Institute for Security Studies, 16 February 2012 [za:] www.iss. europa.eu/publications/detail/article/russias-middle-class-at-the-centre-or-on-the-periphery-of-russian-politics/ [20 pa dziernika 2013].

Parfi tt Tom (2010), Smoke from Russian fi res blankets Moscow, 6 August 2010, „The Guardian” [za:] www.guardian.co.uk/world/2010/aug/06/russia-fi res-moscow [10 sierpnia 2010]. Paszyc Ewa (2012), „Tandem energetyczny”: Putin i Sieczin kontroluj rosyjsk

energe-tyk , „Tydzie na Wschodzie”, O rodek Studiów Wschodnich, 20 czerwiec 2012 [za:] www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2012-06-20/ tandem-energetyczny-putin-i-sieczin-kontroluja-rosyjska-e [1 lipca 2012]. Powa ne k opoty gospodarcze Rosji (2013), „Reuters”, 25 September 2013 [za:] www.

biznes.onet.pl/wideo/powazne-klopoty-gospodarcze-rosji,141176,w.html, [25 wrze nia 2013].

Rogo a Jadwiga (2012), Powód na Kubaniu: kl ska ywio owa w cieniu polityki, „Ty-dzie na Wscho„Ty-dzie”, nr 24, 11 lipca 2012 [za:] www.osw.waw.pl/pl/publika- cje/tydzien-na-wschodzie/2012-07-11.powodz-na-kubaniu-kleska-zywiolowa-w-cieniu-polityki [10 wrze nia 2013].

Rogo a Jadwiga (2012a), Rosja stabilno ci kontra Rosja zmian, „Nowa Europa Wschodnia”, nr 2 (XXII), s. 18–24.

Rogo a Jadwiga (2011), Wybory parlamentarne w Rosji: powrót polityki, 7 grudzie 2011, „Tydzie na Wschodzie”, O rodek Studiów Wschodnich, 7 grudnia 2011 [za:] www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2011-12-07/wybo-ry-parlamentarne-w-rosji-powrot-polityki [4 kwietnia 2012].

Rogo a Jadwiga (2012b), Wybory wzmacniaj Putina i os abiaj opozycj , „Tydzie na Wschodzie”, O rodek Studiów Wschodnich, 7 marca 2012 [za:] www.osw. waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2012-03-07/wybory-wzmacniaja--putina-i_oslabiaja-opozycje [4 kwietnia 2012].

Rosja jako imperium, spotkanie z prof. Aleksiejem Millerem (2012), Centrum Polsko-Ro-syjskiego Dialogu i Porozumienia, Klub Dziennikarzy „Pod Grusz ”, steno-gram ze spotkania w posiadaniu autora, Kraków 16 marca 2012.

Russia – The World Factbook (2014) [za:] www.cia.gov/library/publications/the--world-factbook/geos/rs.html [20 stycznia 2014].

Scenarios for the Russian Federation (2013), World Economic Forum, Geneva January 2013 [za:] www.weforum.org/reports/scenarios-russian-federation, [20 stycznia 2014]. Spó ka Kreml zgarnia wszystko (2005), „Tygodnik Forum”, nr 30, 18-24.07.2005, s.

12–19 [za:] N. P. Walsh, „The Guardian”.

Statistics of China’s Absorption of FDI from January to December 2010 (2011), Ministry of Commerce People’s Republic of China, 27 January 2011 [za:] www.english.mof-com.gov.cn/aarticle/statistic/foreigninvestment/2011001/20110107381641.html, [10 wrze nia 2013].

Stuermer Michael (2008), Putin i odrodzenie Rosji, t um. Bart omiej Madejski, Wy-dawnictwo Dolno l skie, Wroc aw 2008.

Szporluk Roman (2004), Zachodni wymiar kszta towania si wspó czesnej Ukrainy, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2004.

The Global Competitiveness Report 2011–2012 (2011), edited by K. Schwab and X. Sala-i-Martin, World Economic Forum, Geneva, Switzerland [za:] www.re-ports.weforum.org/global-competitiveness-2011-2012 [26 stycznia 2012].

80

The Global Competitiveness Report 2013–2014 (2013), edited by K. Schwab, World Economic Forum, Geneva, Switzerland [za:] http://www.weforum.org/reports/ global-competitiveness-report-2013-2014 [23 stycznia 2014].

Trenin Dmitrij (2010), Russia’s Conservative Modernization: A Mission Impossible?, 25 May 2010 [za:] www.carnegie.ru/publications/?fa=41108&zoom_highligh-t=modernization+medvedev [10 wrze nia 2013].

Trenin Dmitrij (2008), Russia’s foreign policy: self affi rmation, or a tool for modernization, 13 May 2008 [za:] www.opendemocracy.net/russia/article/russias-foreign-policy-self-affi rmation-or-a-tool-for-modernization [10 wrze nia 2013]. Trenin Dmitrij (2013), Terror on the Wolga, Carnegie Endowement, 30 December

2013 [za:] www.carnegie.ru/eurasiaoutlook/?fa=54043 [15 stycznia 2014]. Tylko bez barier (2009), wywiad z Leszkiem Balcerowiczem przeprowadzi Walerij

Mastierow, „Tygodnik Forum”, nr 44/45, 2–15.11.2009, s. 18–20 [za:] „The New Times”, 15.10.2009.

Utkin Anatol I. (1993), Rossija i Zapad, „Swbodnaja mysl”, nr 70, s 3–14. Walewska Danuta (2013), Rosja najs absze ogniwo BRIC, „Rzeczpospolita”, 13 lipca

2013 [za:] www.ekonomia.rp.pl/artykul/507924.html [30 lipca 2013].

Wie Davis van Elizabeth (2008), Uyghur Muslim Ethnic Separatism in Xinjiang, Asia-Pacifi c Center for Security Studies, January 2008 [za:] www.apcss.org/ Publications/APCSS--%20Uyghur%20Muslim%20Separatism% 20in%20Xin-jiang.doc [10 wrze nia 2013].

Whitmore Brian (2011), Tvelve Days That Shook The Kremlin, „Radio Free Europe/ Radio Svoboda”, 5 October 2011 [za:] www/rferl.org/content/tvelve_days_ that_shook_the_kremlin/24350175.html [10 wrze nia 2013].

Yingqiu Liu [2013], Development of private entrepreneurship in China: process, problems and countermeasures, The Maureend and Mike Mansfi edl Foundation [za:] www. mansfi eldfdn.org/backup/programs_pdfs/ent_china.pdf [10 wrze nia 2013]. Yueh Linda (2008), China’s entrepreneurs, Centre for Economic Performance, Centre

Piece Spring 2008 [za:] cep.lse.ac.uk/pubs/download/cp253.pdf [10 wrze nia 2013]. Zachód przeciwko Zachodowi (2004), wywiad z Alain’em Besanconem przeprowa-dzi Cezary Michalski, „Fakt-Europa”, nr 88, 14 maja 2004 [w:] Besancon Ala-in, wiadek Wieku. Wybór publicystyki z pierwszego i drugiego obiegu, tom II, zebra i opracowa Filip Memches, Fronda, Warszawa 2006, s. 47–62.

Zorska Anna (2007), Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddzia ywania, wyzwania, Pa stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Zubarevich Natalia (2012), Four Russias: rethinkig the post-Soviet map, „Open Demo-cracy”, 29 March 2012 [za:] www.opendemocracy.net/od-russia/natalia-zuba-revich/four-russias-rethining-post-soviet-map [10 wrze nia 2013].

*

Wojciech ysek – the international relations graduate (the Jagiellonian

Uni-versity) and the international trade graduate (the University of Economy in Cracow), a Ph.D. candidate at the Institute of Political Science and the International Rela-tions at the Jagiellonian University. Research interests: the post-U.S.S.R. area, focusing on Ukraine.

81

Abstract

The paper concerns the process of Russia modernization, implemented by Dmitry Medvedev in 2009, putting it in the context of the previous attempts at Russia modernization. I perform an analysis of the economical, political and social barriers faced by Russian politicians, supplemented by the references to histori-cal examples and the experience of the modernization of the economy in other BRIC countries. The analysis leads to the conclusion that Russia is “the most un-characteristic actor” in the club.

Keywords