Cracovia - Kraköw, 11: 2006, 223-247
Roman DAROWSKI*
GIUSEPPE ANGIOUNI SJ (1747-1814)
PROFESOR FILOZOFII W AKADEMII POLOCKIEJ
Biografia
Giuseppe (Jözef) Angiolini urodzil si? dnia 14 X 1747 r. w miescie Piacen-za w p ö l n o c n e j Itaiii. D o Piacen-zakonu jezuitöw wstypil 14 X 1762 r. wProwincji Weneckiej Towarzystwa Jezusowego. Swi?cenia kaplanskie przyjyl w 1773 r. Czterej jego bracia röwniez byli jezuitami.
Po kasacie zakonu j e z u i t ö w w 1773 r. pracowal na terenie Itaiii. Dowie-dziawszy si? o zachowaniu i dzialalnosci zakonu na Bialorusi przybyl tam 28 X 1783 r. wraz ze swymi dwoma bracmi, Franciszkiem i Kajetanem (Gaeta-no). P ö z n i e j dolyczyl do nich takze trzeci brat: Alojzy (Luigi), ktöry do zakonu wstypil w Polocku w 1784 r. Piyty brat A n t o n i o nie podyzyl za pozo-stalymi bracmi n a Bialorus, lecz pozostal w Itaiii. Giuseppe w dose k r ö t k i m czasie stosunkowo dobrze opanowal j?zyk polski, dzi?ki czemu w Polocku m ö g l pracowac w duszpasterstwie. W Polocku tez dnia 15 VIII 1785 r. zlozyl uroczysty profesj? zakonny.
O d 1785 do 1794 roku byl w Kolegium w Polocku profesorem filozofii i matematyki, a nast?pnie tamze profesorem teologii i prawa kanonicznego (1794-1806). Przejsciowo bywal röwniez w tym miescie prefektem szköl i ka-pelanem w w i ? z i e n i u . W latach 1806-1809 sprawowal urzyd rektora Kole-gium J e z u i t ö w w^ Petersburgu. Potem ponownie wykladal teologi? w Poloc-ku, a wreszcie pelnil funkcj? wicerektora w Polocku i konsultora Bialoru-skiej Prowincji Jezuitöw.
* Prof. zw. dr hab. Roman DAROWSKI SJ, Wyzsza Szkola Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatia-num, Kraköw
e-mail: R.Darowski@Ignatianum.edu.pl www. ignatian um .edu.pl/ darowski/
D n i a 10 VI 1812 r. podczas uroczystosci otwarcia A k a d e m i i Polockiej -zostal promowany przez bpa Jakuba Ignacego Dederk? na doktora teologii i prawa kanonicznego. Byl pierwszym kanclerzem A k a d e m i i .
Odznaczal si? duzymi zdolnosciami w dziedzinie nauk scislych, zwlasz-cza matematyki. Cechowala go tez duza gorliwosc w pracy duszpasterskiej. Mi?dzy innymi podczas wyprawy moskiewskiej cesarza Napoleona opieko-wal si? rannymi zolnierzami.
A n g i o l i n i zmarl 28 III 1814 r. w Polocku.
Pisma
A n g i o l i n i jest autorem podr?cznika filozofii: Institutiones philosophicae ad
usum Studiosorum Academiae Polocensis [Wyklady filozoficzne do uzytku
stu-d e n t ö w A k a stu-d e m i i Polockiej], Polock 1819, Typis Acastu-demicis [Drukarnia Akademicka], 8"", ss. okolo 450; 2. wyd.: Torino 1849). - D r u k p o l o c k i byl oprawiany bydz jako calosc, bydz w 2 lub 3 cz?sciach. Estreicher (zob. ni-zej: Bibliografia) piszyc o 2 tomach, ma zapewne na mysli wspomniane wyzej cz?sci.
Estreicher pisze tez o d r u g i m wydaniu dziela w Turynie w Itaiii w 1849 r. (do k t ö r e g o nie udalo m i si? dotrzec) oraz informuje o istnieniu egzempla-rza w Bibliotece Ossolineum we Lwowie - obecnie we Wroclawiu (sygn. 92.639 I). Egz. w Ossolineum liczy stron 6 nlb. + 310, nie ma w n i m wi?c ani psychologii, ani teologii naturalnej.
Dwie wersje r?kopismienne tego dziela znajdujy si? w A r c h i w u m Towa-rzystw^a Jezusowego w Krakowie:
Institutiones philosophicae ad usum studiosorum Academiae Polocensis
(sygn. 159).
Institutiones philosophicae authore Jos. Angiolini, conscriptae a demente Baudiss scholastico S.J. (sygn. 198). Klemens Baudiss z>4 w latach 1840-1902. W latach
szesdziesi^tych X I X w. studiowal filozofi? w Starej Wsi k. Ki'osna i w tym okre-sie przepisal znaczn^ cz?sc wydanej drukiem ksi^zki Angioliniego (zapewne do swego uzytku - z braku wystarczaj^cej liczby egzemplarzy drukowanych). Nadto w A r c h i w u m TJ jest przechowywany rkps: Theologia naturalis sive
de Deo tradita aP. Josepho Angiolini SJ (sygn. 600). - Inny r?kopis teologii
naturalnej znajduje si? tamze p o d sygnatur^ 405.
Biblioteka Filozoficzna Ignatianum w Krakowie (sygn. IV-836) posiada r?kopis pt. R P Josephi Angiolini Metaphysica, Starawies 1860, format A 4 , ss. 227. Jest to odpis z wydania polockiego z 1819 r., sporz^dzony w 1860 r. w^ Sta-rej Wsi k. Krosna prawdopodobnie przez k t ö r e g o s z kleryköw jezuickich. W 1859 r. bowiem otwarto w Starej Wsi Studium filozoficzne dla jezuitöw, k t ö r e tam istnialo tylko do r. 1867, kiedy zostalo przeniesione do Krakowa (tylko na 2 lata) do nowo wzniesionego gmachu przy u l . Kopernika.
Cz?sci tego r?kopisu: Pars secunda philosophiae: Metaphysica, k t ö r a dzieli si? na nast?puj^ce cz?sci: Metaphysicae pars prima seu Metaphysica generalis s. 1-107); Metaphysicae pars secunda seu Metaphysica particularis (s. 109 do korica), k t ö r a z kolei w r?kopisie dzieli si? na dwie cz?sci: 1. Psychologia (s. 109-172) oraz: 2. Theologia naturalis seu de Deo (s. 173-227).
A n g i o l i n i jest tez prawdopodobnie autorem r?kopisu: Brevis introductio
ad philosophiam (Arch. TJ, Kraköw, sygn. 201).
Poglydy filozoficzne Definicja i podzial filozofii
A n g i o l i n i okresla filozofi? j a k o „ n a u k ? uzyskan^ przez rozum". Przez nauk? zas rozumie poznanie pewne i oczywiste, a nadto poparte dowoda-mi, a wi?c uzasadnione^
Wedlug Angioliniego filozofia dzieli si? na 5 cz?sci: na logik^, ktöra uczy czlowieka poprawnego myslenia i rozumowania, metafizyk^, ktöra kontem-pluje byt i swiat w ogöle, a zwlaszcza substancje niematerialne, matematyk^, ktöra zajmuje si? mierzeniem \\oic\, fizyk^, ktöra bada zjawiska przyrody i ich przyczyny, etyk^, czyli filozofi^ moralnq, k t ö r a usiluje ksztaltowac obyczaje lu-dzi zgodnie z zasadami prawosci.
Tematyka filozofii
Logika stanowi pierwszs^ cz?sc filozofii [Pars prima philosophiae: Logica], ktöra po nielicznych zagadnieniach wprowadzaj^cych dzieli si? dalej na dwie glöwne cz?sci: Logica instituens (s. 2-78) oraz Dialectica seu logica disputans
(s. 79-145). „Logika ucz^ca" [umysl ludzki] jest zredagowana w formie py-tari i odpowiedzi i zawiera nastepuj^ce zagadnienia: De quatuor mentis
opera-tionibus (Cztery dzialania umyslu: idea-poj?cie-termin, s^d-zdanie,
rozumo-wanie-sylogizm itp., metoda, s. 4-69); De fine logices, sive de veritate logica (Cel logiki, czyli prawda logiczna, s. 70-78).
Dialektyka (s. 79-145) zawiera dwa glöwne „cwiczenia" (exercitationes): De
Criteriis Veritatis (Kryteria prawdy) oraz De Principiis generalibus demonstratio-nis ( O g ö l n e zasady dowodzenia). W o b r ? b i e obu „cwiczeri" zagadnienia
uj?to, wyjasniono i uzasadniono w 8 twierdzeniach, czyli tezach (propositio).
' „Unde Philosophia stride hoc modo defmienda videtur: Scientia ex Ratione. Per scientiam porro non intelligimus omnem cognitionem certam Sc evidentem, sed eam solum, quae demonstratione comparatur [...]". Institutiones philosophicae, Polociae 1819, Prolegomena, s. [FV], na poczytku ksiyzki.
D r u g ^ cz?sc filozofii stanowi metafizyka {Pars secunda philosophiae:
Meta-physica, s. 147-408, k t ö r a dzieli si? na nast?puj^ce cz?sci: Metaphysicae pars prima seu Metaphysica generalis (s. 148-301); Metaphysicae pars secunda seu Metaphysica particularis (s. 311- do korica druku: 408), k t ö r a zawiera 2
sek-cje: Psychologie (s. 311-?) oraz znan^ m i tylko z r?kopisu Teologi^ naturalnq
(Theologia naturalis seu de Deo, w r?kopisie s. 173-227).
Metafizyka o g ö l n a zawiera 3 sekcje: ontologi? (nauk? o bycie), etiolo-gi? (nauk? o przyczynach) oraz kosmoloetiolo-gi? (nauk? o swiecie, s. 229-310).
W egz. Biblioteki Naukowej Ksi?zy J e z u i t ö w w Krakowie, z k t ö r e g o ko-rzystam (sygn. 9823), brak korica; druk ma tylko 408 stron, przy czym 2 ostat-nie strony s^ pisane r?czostat-nie. W szczegölnosci psychologia jest okrojona, a teo-logii naturalnej nie ma w ogöle. Ostatni rozdzial omawia zagadnienie: De
animae humanae libertate indifferentiae. Nie ma tez etyki, k t ö r ^ A u t o r
wymie-nia, möwiqc o podziale filozofii; nie wiadomo jednak, czy zostala ona wyda-na drukiem.
Psychologi? i teologi? naturalny mozna uzupelnic na podstawie wymie-nionego poprzednio r?kopisu Biblioteki Filozoficznej Ignatianum (sygn. FV-836), o k t ö r y m nizej:
Pars secunda philosophiae: Metaphysica, k t ö r a dzieli si? na nast?puj^ce
cz?-sci: Metaphysicae pars prima seu Metaphysica genei'alis (s. 1-107); Metaphysicae
pars secunda seu Metaphysica particularis (s. 109 do korica), k t ö r a z kolei w
r?-kopisie dzieli si? na dwie sekcje: 1. Psychologia seu de anima humana (s. 109¬ 172) oraz: Theologia naturalis seu de Deo (s. 173-227).
Wybrane zagadnienia
Ponizej zostan^ zasygnalizowane n i e k t ö r e kwestie w uj?ciu Angioliniego wraz z ich cechami charakteryst)'cznymi, szczegölnie te, k t ö r e zwracaj^ uwag? sw^ odr?bnosci2^ w p o r ö w n a n i u z öwczesnymi tendencjami panuj^cymi w fi-lozofii, zwlaszcza wykladanej w instytucjach koscielnych (katolickich).
W obr?bie dialektyki stawia si? i uzasadnia m.in. nast?puj^ce tezy: kryte-r i u m pkryte-rawdy jest na ogöl pkryte-rawdziwa oczywistosc; istnieje wspölny zmysl na-tury (sensus naturae communis), ktöry stanowi kryterium dla s^döw odnosz^-cych si? do zycia moralnego; swiadectwo zmyslöwjest kryterium prawdy dla p r z e d m i o t ö w dzialaj^cych na zmysly; zasada [nie] sprzecznosci jest pierwszy zasady dowodzenia.
W metafizyce A n g i o l i n i nast?puj^co definiuje byt: „Bytemjest to, co w j a -kis s p o s ö b jest mozliwe, a niebytem (non ens) bywa nazywane to, c o j e s t ab-solutnie niemozliwe"^. A wi?c nasz A u t o r byt rozumie szeroko, wl^czaj^c do
^ „Quod aliquomodo est possibile, est Ens: Sc quod est absolute impossibile dicitur non ens'\ Ibidem, s. 155.
kategorii bytöw takze byty myslne i wszelkie byty mozliwe. Twierdzi, ze ist-nienie o d istoty rözni si? nie rzeczowo, lecz jedynie myslnie^. Przyjmuje tez
modusy. N a przyklad przypadlosci to jego zdaniem modusy (modyfikacje)
substancj i ^
W kosmologii omawiany A u t o r opowiada si? m.in. za kreacjonizmem: „Swiat zostal stworzony przez Boga z niczego. N i e ma przeszköd, by twier-dzic, ze swiat mial poczqtek istnienia w czasie, owszem: przemawiaj^ za tym takze racje naturalne"^. Swiat jest w swym rodzaju doskonaly (s. 273), ale nie jest swiatem najlepszym z mozliwych (s. 280).
W psychologii przy wyjasnianiu stosunku duszy do ciala A n g i o l i n i skla-nia si? k u teorii tzw. wplywu fizycznego, czyli pewnego rodzaju oddziaiywa-nia duszy na cialo i na o d w r ö t stosownie do natury kazdego z tych pier-wiastköw^. Teoria ta wywodz^ca si? z poglydöw Platona byla dose rozpo-wszechiona, szczegölnie w XVIII wieku. Naturalnie, broni tez wolnosci woli
(libertas indifferentiae), podkreslaj^^c, ze podstawy wolnosci czlowiekajest
ro-zum^
W Dodatku do psychologii (Appendix) pt.: O duszy zwierzqt twierdzi, ze zwierz?ta nie s^ automatami, lecz posiadaj^ dusz? prawdziwie (vere) niema-terialny, aczkolwiek nizszy o d duszy ludzkiej^, bo nie posiadajycy zdolnosci intelektualnej (facultas superior intelligendi).
Podsumowanie
P o d wzgl?dem formalnym - w pierwszej cz?sci logiki (Logica instituens) sy pytania i odpowiedzi, w drugiej (w dialektyce) oraz w pozostalych dzia-lach filozofii A n g i o l i n i stosuje metod? tetyczny (formuluje lezy -
propositio-nes) i f o r m ? sylogistyczny; zamieszcza tez corollaria, scholia itp. Po
objasnie-n i u i uzasadobjasnie-nieobjasnie-niu tez bardzo duzo miejsca poswi?ca rozwiyzywaobjasnie-niu trud-nosci wysuwanych przeciw gloszonym tezom (Solutio Objectionum).
^ „Existentiam ab essentia actuali reipsa non distingui evidens est: sed,sola cogitatione nostra". Ibidem, s. 157.
^ ^Substantia Sc accidens seu modus in triplici sensu accipitur a Philosophis [...] Adeoque quidquid est, vel est substantia vel accidens sive modus substantiae". Ibidem, s. 179/190.
„Mundus hic ex nihilo est creatus a DEO, atque ita, ut nihil vetet dicere eum habuisse intium existendi, imo rationes etiam naturales id probant". Ibidem, s. 255.
^ „Systema influxus physici, seu alicujus actionis animae in corpus, & vicissim corporis in animam modo utrique naturae proportionato, videtur admittendum". Ibidem, s. 344.
^ „[...] radix libertatis est ratio, sive usus rationis". Ibidem, s. 392.
^ „Bruta non sunt pura automata, sed habent animam & quidem immaterialem, quamvis inferioris ordinis ac anima humana". Cyt. R^kopis, s. 169.
A u t o r nie zajmuje si? blizej historic omawianych zagadnien. Odsyla na-tomiast czytelnika do Wprowadzenia (Introductio), k t ö r e g o autorem jest Zygmunt Storchenau SJ (1751-1797)^. O g ö l n i e bioryc, nie odwoluje si? do wi?kszej liczby a u t o r ö w (autorytetöw), choc czyni to sporadycznie. Krytycz-nie jest nastawiony do röznych tez np. Leibniza i Kanta. W s r ö d autoröw^ przywolywanych na poparcie swych twierdzeri znajdujy si? m . i n . J a n Ivancics SJ^^ oraz Jakob A n t o n Zallinger SJ (17351813), a niekiedy takze C h r i -stian Wolff.
W filozofii, jaky uprawia A n g i o l i n i , zauwaza si? n i e k t ö r e wytki i pewne cechy, k t ö r e niekiedy wiyze si? z nurtem filozoficznym nazywanym
esencjaliz-mem. Polega o n glöwnie na podkreslaniu roli istot)^ w strukturze
rzeczywi-stosci. AngioHni twierdzi np., ze istnienie bytu nie jest niczym i n n y m jak jego istoty zaktualizowany (urzeczywistniony, faktycznie istniejycy)^^
P^^^yj-muje tez - j a k wspomnialem wyzej - pewny f o r m ? modalizmu.
Patrzyc na calosc filozofii, jaky reprezentuje Angiolini, trzeba stwierdzic, ze nie odbiega ona o d poziomu filozofii katolickiej uprawianej na przelomie XVIII i X I X wieku w Itaiii, b?dycej pod wplywem dawnego jezuickiego
Colle-gium Romanum, k t ö r e g o spadkobiercyjest obecny Uniwersytet Gregoriariski.
Zgodnie z tradycjy jezuitöw sy w n i e j widoczne pewne wytki suarezjariskie, o czym swiadczy takze niektöre zasygnalizowane wyzej poglydy, zwlaszcza przy-j?cie jedynie röznicy myslnej mi?dzy istoty a istnieniem oraz modalizm.
Znamienne jest, ze z ksiyzki A n g i o l i n i e g o korzystano jeszcze 40 lat po jej ukazaniu si? i robiono z niej odpisy (zob. \\yzej: Pisma).
Sebastiano Ciampi w swej pracy Biblioteca critica (Firenze 1834-1839) przytacza opini?, wedlug k t ö r e j A n g i o l i n i obok ksiyzek z zakresu filozofii -napisal röwniez kilka prac teologicznych. Jego ksiyzki „dobrze swiadczy o nie-zwyklych jego zdolnosciach i wielostronnym wyksztalceniu"^^.
Wzruszajycajest ta dzialalnosc kulturotwörcza Angioliniego orazjego braci - czterech Wlochöw, ktöry opuscili sloneczny Itali? dla Bialorusi, by praco-wac na kresach ujarzmionej zaborami Rzeczypospolitej. Dowodzi to, na co moze zdobyc si? czlowiek ozywiony idealami religijnymi i humanistycznymi.
^ Institutiones philosophicae, s. [5], na pocz^^tku.
^^Jan Ivancics urodzil si^ w 1722 r., do zakonu jezuitöw wst^pil w 1740 r. Byl profesorem filozofii w Tmawie na Slowacji. Wydal 4-tomow)^ kurs calej filozofii. W 1769 r. w Kaliszujezuici przedrukowali z niego logik? i metafizyk?. Bednarski pisze, ze podr?cznik ten „nie odbiega CO do swego charakteru od öwczesnych post^powych wykladöw" (S. Bednarski, Upadek i odro-dzenie szköl jezuickich Polsce, Kraköw 1933, s. 336).
" „Ergo existentia entis reipsa nihil aliud est, quam actualis ejusdem essentia". Institutio-nes philosophicae, s. 157.
„Conscripsit logicam, physicam et aliquot opera theologica, quae et miram ejus ingenii sagacitatem, et multiplicem doctrinam satis superque testantur". Cyt. za: Sommervogel, Bibliotheque, s. 395.
Bibliografia
Bibliografia filozofii polskiej, 1750-1830, Warszawa 1955, s. 10;
Bibliotheque de la Compagnie de Jesus (C. Sommervogel), t. I,
Bruxelles-P a r i s l 8 9 1 , s . 394-395.
J . Brown, Biblioteka pisarzöw Asystencji Polskiej TJ, Poznan 1862, s. 15. K. EsLreicher, Bibliografia polska XIX wieku, wyd. II, Kraköw 1959, s. 136. A r c h i w u m TJ w Krakowie: nekrolog (rkps 350, s. 123-125); rkps 210 (listy T. Brzozowskiego do Angioliniego); rkps 196 i 934 (wiersze A . Rusna-tiego na czesc Angioliniego).
Catalogi personarum et officiorum Societatis lesu in Alba Russia, z l a l 1791¬
1815 (druki).
Nomina patrum acfratrum qui SocietatemJesu ingressi Albam Russiam incolu-erunt, ab anno 1773 ad 1820, Rollarii Flandrorum 1914, s. 24.
Encyklopedia katolicka, t. 1, L u b l i n 1973, s. 556-557 (K. Drzymala). Dictionnaire d'histoire et de geographic ecclesiastique, t. III, Paris 1914, 129
(R Bernard).
Polski slownik biograficzny, t. I, Kraköw 1935, s. 113 ( K Konopka). Slownik polskich teologöw katolickich, t. 1, Warszawa 1981, s. 58-59 (L.
Grze-bien).
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564-1995. Oprac.
L . Grzebieri, Kraköw 1996, s. 11.
K. Drzymala, Pi§ciu braci Angiolinich w zakonie, Wiadomosci z Prowincji Malopolskiej, Kraköw 1957, nr 3 (20), s. 94-95.
M . Inglot, La Compagnia di Gesa neWImpero Russo (1772-1820) e la sua
parte nella restaurazione generale della Compagnia, Roma 1997, s. 91, 104-108,
181.
I. Kadulska, Akademia Polocka. Osrodek kultury na Kresach 1812-1820, Gdansk 2004, passim.
R. Darowski, Zarys filozofii jezuitöw w Polsce od XVI do XIX wieku, w: Wklad
jezuitöw do kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodöw i pod zaborami. P o d red.
naukowy I. Stasiewicz-Jasiukowej, Kraköw-Warszawa 2004, s. 146, 147-148, 613,615.
D . Sieriebriakov, Philosophy in the Polock Academy, w: Philosophia vitam
ale-re. Prace dedykowane Profesorowi Romanowi Darowskiemu SJ, Kraköw 2005,
