Mikołaj Tarkowski (Słupsk)
Stan wojenny w prowincjach północno-zachodnich
Imperium Rosyjskiego i jego wpływ na status prawny
poddanych cesarza Aleksandra II (1855−1881)
„Wakacje 1861 roku znowu spędziliśmy w kraju, lecz już w zupełnie innej atmosferze. Epopeja Garibaldiego i prawie dokonane zjednoczenie Włoch rozpa-liły już były »od morza do morza« łatwo zapalne głowy polskie. W Rosji pano-wały na wskroś prądy liberalne i reformatorskie, demonstracje warszawskie już były w toku. Za nimi żałoba, czamarki itp.”1. Tymi słowami na kartach swych
pamiętników Hipolit Korwin-Milewski, przedstawiciel konserwatywnego kręgu litewskiego ziemiaństwa, wspominał lato 1861 roku w prowincjach północno--zachodnich, które przeszło do historii pod znakiem manifestacji społecznych, i, co nie mniej ważne z punktu widzenia tematu niniejszego artykułu, reakcji władz rządowych na wystąpienia publiczne. Działania podjęte wówczas przez Aleksandra II w sferze prawodawczej wyznaczyły w znacznym stopniu bieg wy-darzeń w następnej dekadzie.
W latach 1861−1872 na terenach sześciu guberni (wileńskiej, grodzieńskiej, kowieńskiej, mińskiej, witebskiej i mohylewskiej), wchodzących w skład Kraju Północno-Zachodniego (Siewiero-zapadnyj kraj), należy odnotować obowiązy-wanie kilku najistotniejszych aktów prawnych oraz zarządzeń i instrukcji władz administracyjnych, które w sposób bezpośredni bądź pośredni wpływały na status prawny mieszkańców tych ziem w okresie stanu wojennego (wojennoje położeni-je). W tym miejscu wypada dodać, iż stan wojenny w prowincjach litewsko-bia-łoruskich wprowadzany i znoszony był stopniowo w poszczególnych guberniach i powiatach.
1 Cyt. za: H. Korwin-Milewski, Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855−1925), Warszawa 1993,
Pierwsze manifestacje w Wilnie odbyły się wkrótce po wydarzeniach mają-cych miejsce w Królestwie Polskim, w szczególności po demonstracjach zorgani- zowanych w Warszawie w dniach 13 i 15 lutego 1861 roku. W organizację zgroma- dzeń publicznych w grodzie Giedymina zaangażowany był wileński powiatowy marszałek szlachty hrabia Jan Tyszkiewicz2. W kwietniu 1861 roku
generał-gu-bernator wileński Władimir Nazimow (1855−1863), po uzyskaniu zgody cesarza Aleksandra II, odwołał hrabiego Tyszkiewicza z zajmowanej przez niego funk-cji. Ta decyzja wywołała wśród miejscowej szlachty głęboki sprzeciw, wyrażony w trakcie zwołanego w czerwcu 1861 roku sejmiku, którego celem był wybór kandydata do objęcia wakującego stanowiska. Zebrana wówczas szlachta pro-cedowała w związku z odbywającymi się wyborami, a jednocześnie czterdziestu sześciu jej przedstawicieli podpisało adres do cesarza rosyjskiego, w którym wy-rażali oni poparcie dla hrabiego Jana Tyszkiewicza. W odpowiedzi na zachowa-nie szlachty powiatu wileńskiego Władimir Nazimow zachowa-nie zaakceptował uchwały wyborczej podjętej przez sejmik. Dodatkowo czterech z sygnatariuszy adresu na-kazał pozbawić funkcji wykonywanych w ramach samorządu stanowego i przy-musowo przesiedlić, wyznaczając im do zamieszkania miejsca znajdujące się w innych guberniach. Relacje między szlachtą litewską a generał-gubernatorem wileńskim stawały się coraz bardziej napięte w wyniku zorganizowania demon-stracji w związku z krótką wizytą hrabiego Andrzeja Zamoyskiego w powiecie białostockim w guberni grodzieńskiej. Z relacji urzędników policji, którzy syłali w tej sprawie raporty do kancelarii generał-gubernatora wileńskiego, wy-nikało, iż żegnający Zamoyskiego licznie zgromadzeni ludzie wręczali kwiaty, kłaniali się mu zdejmując nakrycia z głów, a ponadto skandowali hasło: »Hura Zamoyski, pierwszy szlachcic Polski!«3.
Niepokój władz rządowych wzbudziły także zgromadzenia publiczne i mani-festacje patriotyczne związane z uroczystościami poświęconymi kolejnej roczni-cy zawiązania w 1413 roku unii horodelskiej. W guberniach północno-zachodnich na przełomie lipca i sierpnia 1861 roku dla uczczenia tego wydarzenia odbyło się wiele demonstracji i uroczystości kościelnych. Największa z nich miała miejsce 31 lipca 1861 roku na moście na Niemnie, który łączył dwie miejscowości: Kowno (położone w Imperium Rosyjskim) i Aleksotę (położoną w Królestwie Polskim)4.
Pomniejszy wiec odbył się w Rosieniach (gubernia kowieńska). W jego trakcie
2 Lietuvos centrinis valstybės archyvas (LCVA), F. 1258, ap. 1, b. 45, msp., Marszałkowie
guberni wileńskiej. Kolekcja ks. Waleriana Meysztowicza, k. 3.
3 Lietuvos valstybės istorijos archyvas (LVIA), F. 439, ap. 1, b. 26, msp., Sostawlennyj w
Mi-nisterstwie Wnutriennich Dieł oczerk obszczago choda dieł w Zapadnom kraje s naczała 1861 goda po nastojaszczeje wremia, dat. [Wilno] 1863 r., k. 2.
4 W. Przyborowski, Historia dwóch lat. 1861–1862. Część pierwsza. Rok 1861, t. III
młodzi mężczyźni i kobiety śpiewając pieśni patriotyczne uczestniczyli w proce-sji. Natomiast w Mińsku Litewskim, tego samego dnia, pośród zgromadzonych w kościele na mszy świętej ludzi, byli mężczyźni w konfederatkach na głowie oraz kobiety odziane w czarne żałobne suknie. W guberni witebskiej w powiecie drysieńskim i lucyńskim miejscowa ludność odśpiewała ‒ zdaniem władz rosyj-skich ‒ oburzające (wozmutitielnyje) pieśni kościelne. Z kolei 6 sierpnia 1861 roku w miejscowości Czaszniki (powiat lucyński) w związku z uroczystościami upa-miętnienia rocznicy powołania unii polsko-litewskiej wierni przeszli w pro-cesji wokół kościoła, a następnie „na klęczkach zaśpiewali oburzające pieśni patriotyczne”5.
W czasie, gdy do ministra spraw wewnętrznych Piotra Wałujewa docierały pierwsze raporty na temat demonstracji w Kownie i Aleksocie, władze rządowe w poszczególnych guberniach podejmowały środki mające na celu zaprowadze-nie spokoju publicznego. Gubernator miński hrabia Eduard Keller zadecydował o rozbrojeniu mieszkańców zamieszkujących podległą mu gubernię. Jednocześ-nie w Sankt Petersburgu powołano specjalny komitet, który miał przygotować projekty aktów prawnych przewidujących ustanowienie środków przeciwdzia-łających eskalacji społecznego niepokoju w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego. To gremium zaproponowało między innymi: 1) utworzenie sądów policyjnych, 2) wzmocnienie wojsk rozlokowanych w tej części Imperium, w tym skierowanie do służby wojskowej kilku dodatkowych oficerów, 3) przygotowanie projektu aktu prawnego regulującego procedurę wprowadzenia stanu wojennego w tych guberniach i częściach guberni, w których byłoby to potrzebne, 4) przepro-wadzenie w krótkim czasie akcji rozbrojenia mieszkańców prowincji zachodnich, 5) w guberniach, w których wprowadzonoby stan wojenny, naczelnicy mieli po-zostawać pod „głównym dowództwem” generał-gubernatora, 6) zabezpieczenie puli środków finansowych, na podstawie których gubernatorowie powoływaliby do służby tajnych policyjnych agentów, 7) wprowadzenie zakazu organizowania i uczestnictwa w jakichkolwiek demonstracjach i zgromadzeniach publicznych, 8) nałożenie na mieszkańców miejscowości, w których będą miały miejsce ma-nifestacje, obowiązku utrzymywania wojsk zaprowadzających porządek w po-szczególnych powiatach (wojennyj postoj), 9) niestosowanie środków przymusu wobec duchownych w kościołach i parafiach, lecz kierowanie spraw księży podej-rzanych o udział w demonstracjach na drogę sądową, 10) utworzenie specjalnej komisji śledczej w Mińsku, Wilnie i Kijowie do rozpatrywania spraw przestępstw politycznych, 11) wyznaczenie gubernatorom i naczelnikom powiatu zadania
po-5 LVIA, F. 439, ap. 1, b. 26, msp., Sostawlennyj w Ministerstwie Wnutriennich Dieł oczerk
obszczago choda dieł w Zapadnom kraje s naczała 1861 goda po nastojaszczeje wremia, [Wilno]
legającego na wyjaśnieniu ludności „umiarkowanymi i ostrożnymi słowami” ce-lów, które będzie realizował rząd6.
Rekomendacje przedstawione przez specjalny komitet legły u podstaw roz-porządzenia o środkach wojennych, jakie mają być przedsiębrane w niektórych okolicach guberni zachodnich z dnia 5 sierpnia 1861 roku, które zostało ogło-szone na podstawie dekretu Senatu Rządzącego w dniu 9 sierpnia tego samego roku7. Mocą tego aktu prawnego uprawniono generał-gubernatora wileńskiego do
proklamowania stanu wojennego, bez konieczności uzyskiwania zgody rosyjskie-go cesarza. Pozycja terosyjskie-go urzędnika została bezsprzecznie wzmocniona, jednakże normy rozporządzenia nie obejmowały, pozostających w tym czasie poza zakre-sem jego nadzoru, guberni białoruskich (mińskiej, mohylewskiej i witebskiej)8.
Z kolei 16 sierpnia 1861 roku Aleksander II określił normy, którymi mieli się kierować powiatowi urzędnicy policyjni. Wola cesarza w tym zakresie została ogłoszona na podstawie dekretu Senatu Rządzącego z dnia 24 sierpnia 1861 roku o czasowych poleceniach dla policji powiatowych. W tym akcie prawnym zawar-to definicję legalną „jawnego sprzeciwu” wobec postanowień władz publicznych, którą funkcjonariusze policji mieli brać pod uwagę w trakcie wykonywania przez nich czynności służbowych. „Jawnym sprzeciwem” były przypadki, w których poddani uciekali się do użycia siły fizycznej wobec urzędników i funkcjonariu-szy państwowych. Ponadto do tej kategorii zaliczono zachowania polegające na odmowie zastosowania się do poleceń policji, mających na celu przywrócenie porządku publicznego9.
Propozycje specjalnego komitetu zostały także zrealizowane w obszarze funkcjonowania sądów policyjnych. Komitet Ministrów przedstawił swoje sta-nowisko w tej sprawie, a monarcha rosyjski 5 sierpnia 1861 roku potwierdził powołanie tego rodzaju instytucji. Następnie 9 sierpnia 1861 roku Senat ogłosił ukaz o utworzeniu sądów policyjnych w guberniach zachodnich. W skład sądów policyjnych wchodził sędzia powiatowy, asesor, a także komisarz wyznaczony przez miejscowego gubernatora. Instancją odwoławczą dla orzeczeń sądów po-licyjnych był apelacyjny sąd policyjny. W guberniach zachodnich
przewidzia-6 LVIA, F. 439, ap. 1, b. 26, msp., Sostawlennyj w Ministerstwie Wnutriennich Dieł oczerk
ob-szczago choda dieł w Zapadnom kraje s naczała 1861 goda po nastojaszczeje wremia, dat. [Wilno]
1863 r., k. 4v−5.
7 LVIA, F. 439, ap. 1, b. 8, rkps, Ukaz Sienata o prawiłach obiawlenija wojennago położenija
w gubiernijach Siewiero zapadnogo kraja (kopija). Kolekcja muzeum i archiwum hrabiego
Mi-chaiła Murawjowa, k. 1; zob. też: D. Szpoper, Pomiędzy caratem a snem o Rzeczypospolitej. Myśl
polityczna i działalność konserwatystów polskich w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1855−1862, Gdańsk 2003, s. 96.
8 Ibidem, s. 97.
9 O wriemiennoj nakazie ujezdnym policijam, 16 VIII 1861, [w:] Połnoje Sobranije Zakonow
no utworzenie dwóch takich sądów: w Wilnie i Kijowie. Sądy policyjne były powołane do rozpatrywania spraw z zakresu przestępstw politycznych, w tym między innymi uczestnictwa w demonstracjach i publicznego śpiewania pieśni patriotycznych10.
Intensywność i skala wydarzeń pierwszej połowy 1861 roku, a także manife-stacje w lipcu i sierpniu, związane z uczczeniem rocznicy zawiązania unii polsko--litewskiej, skłoniły generał-gubernatora wileńskiego Władimira Nazimowa do podjęcia decyzji o wprowadzeniu stanu wojennego. Rozporządzenie w tej spra-wie wydał w dniu 23 sierpnia 1861 roku. Stan wojenny ustanowiono na teryto-rium Wilna, Grodna, Białegostoku, Bielska, Brześcia Litewskiego i całej guber-ni kowieńskiej, z wyjątkiem powiatu jezioroskiego (nowoaleksandrowskiego)11.
Generał-gubernator Nazimow skorzystał zatem z kompetencji płynącej z prze-pisów rozporządzenia z dnia 5 sierpnia 1861 roku. Jednakże decyzja ta wywo-łała konflikt polityczny z ministrem spraw wewnętrznych Piotrem Wałujewem, gdyż Nazimow nie skonsultował możliwości skorzystania ze swych uprawnień z władzami ministerialnymi. Dla Piotra Wałujewa niewystarczającym argumen-tem był fakt, iż Władimir Nazimow rozkaz wprowadzenia stanu wojennego usta-lił z osobami pozostającymi w bezpośrednim otoczeniu Aleksandra II12.
Wspo-mnienia Wałujewa świadczą o tym, że relacje między nim a jego podwładnym były w tym czasie napięte. Na kartach swego dziennika stwierdzał, że decyzja o wprowadzeniu stanu wojennego była przedwczesna. Zaznaczył przy tym, że starał się uświadomić Nazimowowi możliwe skutki takiego kroku, który mógł na europejskich salonach politycznych wywrzeć wrażenie, że strategia działania cesarza Aleksandra II wobec Kraju Zachodniego i Królestwa Polskiego jest nie-spójna. Minister spraw wewnętrznych Imperium Rosyjskiego wykluczył bowiem możliwość wprowadzenia stanu wojennego w prowincjach zachodnich, a dopiero później ‒ niejako w następnym kroku ‒ w Warszawie i innych guberniach Króle-stwa Polskiego13.
10 Ob uczrieżdienii Policiejskich Sudow w Zapadnych gubiernijach, 5 VIII 1861, [w:] Połnoje
Sobranije Zakonow Rossijskoj Impierii, t. 36, cz. 2, Sankt Peterburg 1863, s. 221−223; zob. też:
D. Szpoper, op.cit., s. 99.
11 LVIA, F. 439, ap. 1, b. 26, msp., Sostawlennyj w Ministerstwie Wnutriennich Dieł oczerk
ob-szczago choda dieł w Zapadnom kraje s naczała 1861 goda po nastojaszczeje wremia, dat. [Wilno]
1863 r., k. 5v; zob. też: [J. Dąbrowski] J. Grabiec, Powstanie styczniowe 1863−1864, Warszawa− Kraków 1921, s. 31.
12 M. Dołbiłow, Projekt naciostroitielstwa w politikie włastiej w Zapadnom kraje, [w:] M.
Doł-biłow, A. Miller (red.), Zapadnyje okrainy Rossijskoj impierii, Moskwa 2007, s. 162−163.
13 P. Zajonczkowskij (red.), Dniewnik P.A. Wałujewa ministra wnutriennich dieł w dwuch
to-mach 1861–1864, t. I, Moskwa 1961, zapis z 24 sierpnia 1861 r., s. 108. Piotr Wałujew, po
upły-wie przeszło roku od momentu ogłoszenia stanu wojennego, oceniając plany polityczne Władimira Nazimowa zakładające zjednoczenie Litwinów i Białorusinów wokół wspólnego celu, którym było
Osłabienie manifestacji ulicznych, a także tych powstających przy okazji świąt kościelnych, spowodowało, iż władze rządowe podjęły decyzję o zniesie-niu stanu wojennego z dniem 1 października 1862 roku w Wilnie oraz guberni grodzieńskiej, z wyłączeniem Grodna. W tym mieście stan wojenny utrzymywał się do 9 listopada, a zatem do czasu wydania rozporządzenia przez gubernatora grodzieńskiego Iwana von Hallera14. Odwołanie stanu wojennego nie zmieniło
w zasadzie coraz ostrzejszego kursu przyjętego przez generał-gubernatora wileń-skiego Władimira Nazimowa wobec umiarkowanych środowisk szlacheckich na Litwie i Białorusi15.
Według Michała Murawjowa, sprawującego od maja 1863 roku do kwietnia 1865 roku funkcję generał-gubernatora wileńskiego16, reakcja i podejmowane
przez władze rządowe działania, mające na celu powstrzymanie organizatorów kolejnych manifestacji odbywających się w Kraju Północno-Zachodnim od sierp-nia 1861 roku do czasu wybuchu powstasierp-nia styczniowego, były nieskuteczne. Murawjow zarzucił Władimirowi Nazimowowi, iż podległe mu służby wy-kazywały się wyłącznie zamiarem zastosowania „kar i przestróg” wobec osób angażujących się w działalność antypaństwową. Za niewystarczające uznał tak-że wprowadzenie środków zapobiegawczych na drodze podejmowanych przez Nazimowa decyzji o charakterze administracyjnym17. Generał-gubernator
wi-leński Michaił Murawjow podkreślał także, iż jego poprzednik nie wykazał się inicjatywą w sprawie powołania sądów policyjnych. Murawjow wskazywał, że idea powołania sądów policyjnych nie zrodziła się w kręgu urzędników pracu-jących w kancelarii kierowanej przez Nazimowa, lecz wyszła od petersburskich elit politycznych, skupionych wokół kierującego pracami III Oddziału Kancelarii Własnej Jego Cesarskiej Mości księcia Wasilijego Dołgorukowa18 oraz ministra
spraw wewnętrznych Piotra Wałujewa19, nota bene rywalizującego w tym czasie
przeciwdziałanie „polskiej propagandzie” w guberniach północno-zachodnich, określił te plany mianem „manifestu à la Garibaldi”, który mógłby zachwiać podstawami monarchii Romanowów; zob. ibidem, zapis z dnia 20 września 1862 r., s. 190.
14 J. Komar, Grodzieńskie manifestacje przed powstaniem styczniowym, „Przegląd
Historycz-ny” 1960, t. 51, z. 1, s. 119.
15 D. Fajnhauz, Śladami Wielopolskiego. Wiktor Starzeński i jego projekty ugody
polsko-rosyj-skiej na Litwie i Białorusi (1861−1863), „Przegląd Historyczny” 1994, t. 85, z. 3, s. 248.
16 Je. Fiedosowa, Graf M.N. Murawjow-Wilenskij (1796–1866): Żizn na służbie impierii,
Mos-kwa 2015, s. 124.
17 LVIA, F. 439, ap. 1, b. 26, msp., Sostawlennyj w Ministerstwie Wnutriennich Dieł oczerk
obszczago choda dieł w Zapadnom kraje s naczała 1861 goda po nastojaszczeje wremia, [Wilno]
1863 r., k. 2v.
18 B. Ananicz, R. Ganielin, W. Pleszkow, A. Sokołow, A. Camutali, W. Czernucha (red.),
Uprawlenczeskija elita Rossijskoj imperii. Istorija ministierstw. 1802–1917, Sankt Peterburg 2008,
s. 58.
z Michaiłem Murawjowem o wpływy na dworze rosyjskim. W pierwszych dniach lipca, w ostatniej fazie przygotowań związanych z wprowadzeniem sądów poli-cyjnych, Władimir Nazimow, wykazując pewne niezdecydowanie, poparł ten pro-jekt, jednak zasugerował, że „metody administracyjne” mogły okazać się w tym przypadku skuteczniejsze. Podobnego zdania był generał-gubernator kijowski książę Illarion Wasilczikow, który inicjatywę powołania sądów policyjnych uznał za potrzebną, lecz ‒ jego zdaniem ‒ należało ją uzupełnić o rozwiązania praw-ne umożliwiające orzekanie kar przez te organy sądowe wyłącznie w „skrajnych przypadkach”20.
Michaił Murawjow w drugiej połowie 1863 roku dokonując przeglądu działań podejmowanych przez miejscową administrację zauważył, iż zarówno wprowa-dzenie stanu wojennego w sierpniu 1861 roku, utworzenie sądów policyjnych, jak również „szerokie swobody”, które na poddanych zamieszkujących gubernie litewsko-białoruskie rozpościerały władze rządowe nie przyniosło właściwych re-zultatów. Brak skutecznych działań zapewniających utrzymanie spokoju i porząd-ku publicznego był rekompensowany zastosowaniem rozporządzeń administra-cyjnych, które Murawjow nazwał „półśrodkami”, wyłącznie „uśmierzającymi” skutki aktów niesubordynacji popełnianych przez dużą część poddanych zamiesz-kujących gubernie północno-zachodnie. Wileński generał-gubernator z pewnym rozczarowaniem zauważał, iż władze rządowe, oprócz mas włościańskich, nie pozyskały żadnej sojuszniczej grupy społecznej, która mogłaby sprzyjać polityce prowadzonej przez administrację rosyjską, a jednocześnie nie dążyłaby do sytua-cji skutkujących, rozlewem krwi. Dodatkowo wprowadzony na tych terenach stan wojenny w praktyce przejawiał się jedynie zastosowaniem środków o charakterze administracyjno-karnym. W czasie obowiązywania tego nadzwyczajnego stanu ‒ zdaniem Murawjowa ‒ policja powinna działać z całą stanowczością, zaś sądy wojenne powinny wydawać w pełni wykonywane orzeczenia na podstawie ko-deksu karno-wojskowego. O tym, że za Nazimowa organy policyjne podejmowa-ły środki zbyt łagodne miał świadczyć przypadek Michajłowskiego, właściciela majątku ziemskiego położonego w guberni kowieńskiej. Ten szlachcic litewski został oskarżony o posiadanie broni oraz kilku pudeł prochu. Murawjow był zdu-miony, że wobec osoby, która nie zastosowała się do nakazu rozbrojenia ludności cywilnej zastosowano jedynie dozór policyjny z jednoczesnym zakazem opusz-czania domu21.
20 LVIA, F. 439, ap. 1, b. 26, msp., Sostawlennyj w Ministerstwie Wnutriennich Dieł oczerk
obszczago choda dieł w Zapadnom kraje s naczała 1861 goda po nastojaszczeje wremia, [Wilno]
1863 r., k. 3.
21 LVIA, F. 439, ap. 1, b. 26, msp., Sostawlennyj w Ministerstwie Wnutriennich Dieł oczerk
obszczago choda dieł w Zapadnom kraje s naczała 1861 goda po nastojaszczeje wremia, [Wilno]
Gubernator wileński krytycznie oceniał także działanie sądów policyjnych, które jego zdaniem nie spełniały swojej funkcji, nie stosując się do instrukcji mi-nistra spraw wewnętrznych, a wobec uczestników antyrządowych manifestacji wykazując bierność lub bezradność22. W 1863 roku, podsumowując założenia
polityki Władimira Nazimowa i jego wpływ na miejscową ludność, Murawjow sformułował kilka ogólnych wniosków. Po pierwsze, wszystkie działania mające służyć zacieśnieniu więzi między Krajem Zachodnim a guberniami wewnętrzny-mi Imperium Rosyjskiego okazały się bezskuteczne. Po drugie, strategia władz rządowych nakierowana przez ostatnie półtora roku na zwalczenie tak zwane-go „ruchu polskiezwane-go” w prowincjach północno-zachodnich odniosła wyłącznie krótkofalowy efekt. Po trzecie, władza rządowa mogła zaufać w pewnym stopniu tylko włościanom i duchownym prawosławnym, a w przypadku podejmowania newralgicznych decyzji pozostawała bez wsparcia pozostałych grup społecznych, przede wszystkim szlachty i kleru rzymskokatolickiego. Po czwarte, do tej pory służby państwowe nie wyłowiły z grona członków„polskiej partii” głównych agi-tatorów działalności antypaństwowej23.
Wybuch powstania styczniowego zmusił władze rosyjskie do podjęcia zdecydo-wanych kroków. Aleksander II, zatwierdzając reskrypt z dnia 14 stycznia 1863 roku, udzielił nadzwyczajnych pełnomocnictw generał-gubernatorowi wileńskiemu. Normy tego aktu prawnego uprawniały Władimira Nazimowa do stawiania przed sądami wojennymi osób schwytanych z bronią w ręku, a także szybkiego wyko-nywania wyroków sądów polowych, po ich uprzedniej konfirmacji. Generał-gu-bernator wileński zyskał również kompetencje powoływania karno-wojskowych komisji śledczych, których decyzje mógł zatwierdzać, oraz podejmowania wszel-kich środków mających na celu przywrócenie porządku publicznego w guber-niach mu podległych24.
16 lutego 1863 roku, na podstawie przepisów rozporządzenia z dnia 5 sierp-nia 1861 roku, generał-gubernator wileński Władimir Nazimow wydał cyrkularz w sprawie stanu wojennego. Zgodnie z jego postanowieniami wojennoje
położe-22 LVIA, F. 439, ap. 1, b. 26, msp., Sostawlennyj w Ministerstwie Wnutriennich Dieł oczerk
obszczago choda dieł w Zapadnom kraje s naczała 1861 goda po nastojaszczeje wremia, [Wilno]
1863 r., k. 9.
23 LVIA, F. 439, ap. 1, b. 26, msp., Sostawlennyj w Ministerstwie Wnutriennich Dieł oczerk
obszczago choda dieł w Zapadnom kraje s naczała 1861 goda po nastojaszczeje wremia, [Wilno]
1863 r., k. 9−10v.
24 O obleczenii Wilenskago Wojennago, Grodnienskago, Minskago, i Kowienskago
Gienerał--Gubiernatora osoboju włastju i priedostawlenii jemu priniat miery, nieobchodimyja k ochranieniju spokojstwa w kraje, po słuczaju bezporiadkow, woznikawszich w Carstwie Polskom, 14 I 1863, [w:] Połnoje Sobranije Zakonow Rossijskoj Imperii, t. 38, cz. 1, Sankt Peterburg 1866, s. 60−61; zob. też:
R. Amirow, Iz opyta wojenno-policejskago uprawlenija w Rossijskoj impierii, „Wiestnik Akademii ekonomiczeskoj bezopasnosti MWD Rossii” 2009, nr 1, s. 58.
nije zostało wprowadzone na terenie guberni wileńskiej, kowieńskiej i grodzień-skiej. Okólnik ten nakładał na organy administracji państwowej określone obo-wiązki. Organy policji ziemskiej i miejskiej nadzorowane były przez naczelników wojennych. Zarząd nad sprawami związanymi ze stanem wojennym, a przede wszystkim „tłumieniem nieporządków o charakterze politycznym” należał do Sztabu Wojsk Wileńskiego Okręgu Wojskowego. Wszelkie decyzje w tym za-kresie podejmował osobiście naczelnik Sztabu lub generał-gubernator wileński. Sprawy osób oskarżonych o przestępstwa polityczne, „względnie [co] do ważno-ści przestępstwa”, rozstrzygały sądy wojenne25. Generał-gubernator Murawjow
okólnikiem z dnia 13 lipca 1863 r. nakazał w ciągu doby od schwytania oddawać pod sąd wojenny przedstawicieli ziemiaństwa, szlachty i duchowieństwa oraz po konfirmacji26 wykonywać na cywilach wyrok kary śmierci27. Skazanych na
zesła-nie na Syberię i odebrazesła-nie praw wynikających z przynależności do stanu uprzy-wilejowanego lokowano głównie w guberniach tobolskiej i tomskiej. Wydatki związane ze zsyłką Murawjow planował pokrywać z sum pozyskanych z przepro-wadzanych jednocześnie sekwestrów i konfiskowania majątków ziemskich poło-żonych w guberniach północno-zachodnich28.
Zgodnie z postanowieniami cyrkularza w sprawie stanu wojennego sądy wo-jenne miały kierować się przepisami: 1) Zbioru praw wojskowych (Swod wojen-nych postanowlenij) ‒ wydanie z 1859 roku, 2) Procedury sądowej w sprawach kryminalnych ‒ t. XV Zbioru Praw Cesarstwa Rosyjskiego (wydanie z 1857 roku), 3) Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych z 1845 roku (Ułożenije o nakazanijach ugołownych i isprawitielnych). Sprawy rozstrzygnięte przed sądami wojennymi po konfirmacji generał-gubernatora były przekazywane do Departamentu Audy-torskiego, działającego w strukturze ministerstwa wojny. Kopie aktów konfirma-cyjnych przekazywano do kancelarii ministra wojny w celu zameldowania o nich cesarzowi rosyjskiemu. Dokumenty, zgodnie z postanowieniem ministra wojny Dmitrija Milutina29 z dnia 14 grudnia 1861 roku, były udostępniane także
mini-25 Cyrkularz dowódcy Wileńskiego Okręgu Wojennego i wojennego wileńskiego,
kowieńskie-go i mińskiekowieńskie-go generał-gubernatora nr 35, 16 lutekowieńskie-go 1863 r. W sprawach stanu wojennekowieńskie-go, [w:] W. Studnicki (red.), Rok 1863. Wyroki śmierci, Wilno 1923, s. XI−XIV.
26 Od końca lipca 1863 r., konfirmowanie wyroku mogło być dokonywane przez naczelników
wojennych; zob.: S. Krzemiński, Dwadzieścia pięć lat Rosji w Polsce (1863−1888). Zarys
histo-ryczny, Lwów 1892, s. 54.
27 Priekraszczenije miatieża, [w:] N. Cyłow (red.), Sbornik rasporiażenij grafa Michaiła
Ni-kołajewicza Murawjowa po usmirieniju polskowo miatieża w Siewiero-zapadnych gubierniach 1863−1864, Wilno 1866, s. 290; zob. też: S. Krzemiński, op.cit., s. 44.
28 LVIA, F. 439, ap. 1, b. 31, rkps, Pismo generał-gubernatora wileńskiego Michaiła
Murawjo-wa do ministra Piotra WałujeMurawjo-wa, dat. Wilno 11 XII 1863 r. Kolekcja archiwum i muzeum hrabiego Michaiła Murawjowa, k. 1v.
strowi spraw wewnętrznych oraz szefowi III Oddziału Kancelarii Własnej Jego Cesarskiej Mości. Prokuratorami posiadającymi prawo występowania przed są-dami wojskowymi byli urzędnicy audytorscy, wymienieni w cyrkularzu z 16 lu-tego 1863 roku, działający w Wilnie, Grodnie, Białymstoku, Kownie i guberni mińskiej30.
Wobec osób oskarżonych o działalność powstańczą stosowano także zesłanie do guberni centralnych lub na Sybir w trybie nakazu administracyjnego. Instytu-cja ta nie miała charakteru stricte karnego i właśnie dlatego decyzja o zsyłce mo-gła zostać podjęta w ramach prerogatyw przysługujących aparatowi rządowemu w Kraju Północno-Zachodnim31. Od 31 sierpnia 1864 roku, z uwagi na
zmniej-szającą się liczbę spraw, władze rządowe zadecydowały o ograniczeniu liczby wydawanych nakazów administracyjnych skutkujących zesłaniem32.
Wraz z rozwojem walk i działalności ruchu powstańczego cesarz Aleksan-der II, w nawiązaniu do wcześniejszych postanowień wynikających z aktu amne-stii ogłoszonego w dniu 31 marca 1863 roku, zatwierdził w dniu 11 maja 1863 roku przepisy wprowadzające podział powstańców na pięć kategorii. Wprowadzając niniejsze przepisy w życie miał, jak twierdził, na uwadze przywrócenie spokoju w „guberniach zarażonych buntem”. Podkreślił, że celem władz było nie tylko surowe, ale również sprawiedliwe ukaranie winnych uczestnictwa w powstaniu, szczególnie tych, którzy po upływie terminu określonego aktem amnestii nie zło-żyli dobrowolnie broni33.
Do pierwszej grupy zaliczono dowódców oddziałów wojskowych, członków organów władz powstańczych oraz osoby przybywające z zagranicy i wstępujące do jednostek zbrojnych. W drugiej kategorii znaleźli się insurgenci, którzy z bro-nią w ręku lub poprzez swą pozycję społeczną i wykształcenie wspierali rozwój ruchu powstańczego. W tym miejscu w sposób wyraźny wskazywano na szlachtę i duchowieństwo, obwiniane za negatywne oddziaływanie na lud zamieszkujący osady wiejskie. Do trzeciej kategorii przypisano chłopów, niepełnoletnich i osoby o niskim statusie materialnym. Powstańcy zaliczeni do czwartej kategorii mieli wspierać „buntownicze” działania poprzez udzielanie schronienia, przeznaczanie sum pieniężnych czy niedostarczanie gubernatorom informacji na temat
formo-30 Cyrkularz dowódcy Wileńskiego Okręgu Wojennego…, s. XIV−XV.
31 J. Bardach, S. Grodziski, M. Senkowska-Gluck (red.), Historia Państwa i Prawa Polski,
t. IV: K. Grzybowski, Od uwłaszczenia do odrodzenia, Warszawa 1982, s. 248; zob. też: L. Za-sztowt, Zsyłki i przesiedlenia ludności polskiej z zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego po
powstaniu styczniowym, „Przegląd Wschodni” 1998, z. 2, s. 239; A. Markiewicz, Kobiety i rodziny powstańców styczniowych zesłanych w głąb Rosji, Warszawa 2018, s. 13.
32 S. Krzemiński, op.cit., s. 55.
33 Podział powstańców na kategorię. (Przepisy zatwierdzone przez cesarza w dniu 11 (23) maja
wania się i ruchów bojowych, i „szajek powstańczych”. Z kolei uczestnicy „zbroj-nego buntu”, którzy złożyli broń do 1 maja 1863 roku, zostali zakwalifikowani do piątej grupy. Michaił Murawjow, wykonując wolę cesarza Aleksandra II, wydał w sprawie kategoryzacji powstańców odpowiedni okólnik34.
Normy zawarte w rozporządzeniu Aleksandra II z dnia 5 sierpnia 1861 roku, były wykonywane przez urzędników podległych generał-gubernatorowi wileń-skiemu. Po objęciu funkcji generał-gubernatora przez Michaiła Murawjowa, wła-dze rządowe postanowiły ‒ na mocy okólników z dnia 8 i 9 maja 1863 roku ‒ iż stanem wojennym zostanie objęty większy obszar Kraju Północno-Zachodniego. Stan wojenny rozciągnięto bowiem na teren guberni mińskiej, mohylewskiej i witebskiej35. Dodatkowo Murawjow wydał w dniu 24 maja 1863 roku specjalną
instrukcję. Od maja 1863 roku do stycznia 1864 roku była ona trzykrotnie uzu-pełniana (I, II i III-tie dopołnienije k Instrukcii). Postanowienia instrukcji dopre-cyzowywały ustrój władz wojskowo-cywilnych w powiatach i guberniach pod-legających nadzorowi generał-gubernatora wileńskiego. Wiele zawartych w niej punktów definiowało kompetencje organów administracji państwowej w okresie stanu wojennego. Dowódcy wojsk, po uzyskaniu zgody od gubernatorów woj-skowych, wyznaczali urzędników do pełnienia funkcji powiatowych naczelników wojskowych, którzy obok funkcji wojskowych posiadali także pełnię władzy cywilnej w podległym im okręgu (powiecie). Wypełnianie zadań o charakterze wojskowo-policyjnym przez naczelników wojskowych wspierały powoływane pod nadzorem władz straże wiejskie36.
Instrukcja z dnia 24 maja 1863 roku ustanawiała również wyraźne wytycz-ne w obszarze funkcjonowania sądów wojennych. Michaił Murawjow przede wszystkim miał na celu przyśpieszenie pracy tych organów. Nakazał on bowiem składom orzekającym, aby wobec osób zakwalifikowanych do jednej z pięciu ka-tegorii powstańców sądy wydawały wyrok bez zbędnej zwłoki37. Gubernatorzy
w sprawie zapewnienia właściwej aprowizacji wojsk rosyjskich z jednej strony otrzymali zadanie utrzymania wojsk we właściwej kondycji, z drugiej zaś byli uprawnieni do zaspokajania potrzeb żywnościowych armii poprzez korzystanie z zapasów zboża i produktów spożywczych zgromadzonych w majątkach ziem-skich należących do powstańców38.
34 Miatieżniki, [w:] Sbornik rasporiażenij grafa Michaiła Nikołajewicza Murawjowa…,
s. 211−212; zob. też: S. Łaniec, Białoruś w drugiej połowie XIX stulecia, Olsztyn 1997, s. 73.
35 Wojennoje połozenije, okólniki z 8 i 9 V 1863 r., [w:] Sbornik rasporiażenij grafa Michaiła
Nikołajewicza Murawjowa…, s. 36.
36 Instrukcija, instrukcja z 24 V 1863 r., [w:] Sbornik rasporiażenij grafa Michaiła
Nikołajewi-cza Murawjowa…, s. 102−103.
37 Ibidem, s. 106. 38 Ibidem, s. 109.
Urzędnicy podlegli generał-gubernatorowi wileńskiemu na mocy postano-wień Instrukcji z 24 maja 1863 roku otrzymali także konkretne polecenia, któ-rych realizacja miała uspokoić sytuację społeczną w Kraju Północno-Zachodnim. Gubernatorzy zobowiązani zostali bowiem do ogłoszenia księżom rzymskokato-lickim, a zwłaszcza proboszczom zarządzającym parafiami, że wszelka działal-ność opierająca się na sprzyjaniu „słowem lub czynem” ruchowi powstańczemu, w tym proklamowanie haseł politycznych lub organizowanie manifestacji i wie-ców patriotycznych, spotka się z zastosowaniem środków zaradczych w oparciu o przepisy karno-wojskowe. Postanowienia Instrukcji, expressis verbis stanowiły: „Wymówki, często przedstawiane, jakoby [księża] sprzyjali buntownikom pod przymusem, nie będą brane pod uwagę, ponieważ służąc przy ołtarzu mniej od innych powinni poddawać się tego typu groźbom”39.
Ta sama Instrukcjaprzypisywała odpowiedzialność karną bądź karno-admi-nistracyjną dyrektorom szkół średnich za niedopełnienie obowiązku właściwego nadzoru nad uczniami. Nauczyciele i dyrektorzy mieli obowiązek informowania gubernatorów lub powiatowych naczelników wojskowych o wszelkich przeja-wach nieposłuszeństwa i samowoli uczącej się młodzieży; o najmniejszym przy-padku niesubordynacji mogącej prowadzić do rozruchów i manifestacji. Nadzór nad prawidłowym wykonywaniem tych zadań przez dyrektorów sprawował kura-tor Wileńskiego Okręgu Naukowego40.
Ponadto Instrukcja generał-gubernatora wileńskiego zawierała postanowienia, które w sposób pośredni ograniczały zakres uprawnień osobistych mieszkańców zamieszkujących prowincje północno-zachodnie. Władze rządowe w powiatach i guberniach miały bowiem dopilnować, aby nikt z grupy właścicieli ziemskich, drobnej szlachty, jednodworców, urzędników, księży, kupców, mieszczan nie opuszczał na dłuży czas miejsca zamieszkania bez pozwolenia organów admini-stracyjnych41. Obowiązywał również zakaz poruszania się pieszych po godzinie
dwudziestej pierwszej, jeśli latarnie na ulicach nie były włączone. Urzędnicy pod-legli generał-gubernatorowi wileńskiemu zostali poinstruowani w maju 1863 roku o konieczności nadzorowania powracających z zagranicy. Mieszkańcy prowincji zachodnich ‒ „ziemianie i szlachta polskiego pochodzenia” ‒ mieli obowiązek donoszenia o tym fakcie właściwemu gubernatorowi. Ponadto wprowadzono w życie okólnik z dnia 7 października 1863 roku, określający procedurę wglądu
39 Ibidem, s. 105.
40 Wtoroje dopołnienije k instrukcii danoj 24 maja 1863 g., [w:] Sbornik rasporiażenij grafa
Michaiła Nikołajewicza Murawjowa…, s. 135.
41 Tretie dopołnienije k instrukcii danoj 24 maja 1863 g., [w:] Sbornik rasporiażenij grafa
do paszportów i rewizji bagaży osób powracających z zagranicy42. Postanowienia
instrukcji z dnia 26 września 1863 roku nakazywały służbom państwowym odno-towywanie w dokumentach takiego zdarzenia43.
Po zakończeniu powstania styczniowego władze rosyjskie zdecydowały się na stopniowe odwoływanie stanu wojennego w poszczególnych powiatach i guberniach44. W pierwszej kolejności zniesiono go mocą rozporządzenia z dnia
27 lipca 1866 roku generał-gubernatora wileńskiego Konstantina von Kaufma-na (1865−1866) w trzyKaufma-nastu powiatach guberni mińskiej, witebskiej i mohylew-skiej (w powiatach mińskim, mozyrskim, rzeżyckim, bobrujskim, wieliskim, surażskim, newelskim, horodeckim, mścisławskim, klimowickim, czausowskim, czerykowskim i horeckim). Zmniejszono także liczbę powiatowych naczelni-ków wojskowych; od tej chwili jeden naczelnik wojskowy nadzorował sprawy w dwóch powiatach45. Decyzja Kaufmana wywołała ostrą reakcję w
nieprzychyl-nych mu kręgach petersburskich elit politycznieprzychyl-nych. Sprawa zniesienia stanu wo-jennego w części powiatów Kraju Północno-Zachodniego była dyskutowana na posiedzeniach Komitetu Ministrów w dniu 946 i 27 września 1866 roku47.
Stano-wiła ona przyczynę odwołania Konstantina von Kaufmana z funkcji generał-gu-bernatora wileńskiego. Piotr Wałujew odnotował w swym dzienniku na początku października 1866 roku, że od cesarza otrzymał informację, iż Aleksander II poin-formował Kaufmana o zamiarze powołania nowej osoby, hrabiego Eduarda Bara-nowa (1866−1868), na stanowisko generał-gubernatora wileńskiego48. Monarcha
rosyjski nie przedstawił oficjalnie motywów tej decyzji. W tej sprawie znaczenie miały najprawdopodobniej dwie kwestie. Po pierwsze, zniesienie stanu wojenne-go przez Kaufmana, który nie konsultował tewojenne-go zamiaru z przełożonymi, zostało potraktowane jako akt samowoli. Po drugie, wileński generał-gubernator nie
od-42 Bagaż, okólnik z 7 X 1863 r., [w:] Sbornik rasporiażenij grafa Michaiła Nikołajewicza
Mu-rawjowa…, s. 23.
43 Pasporty, okólnik z 26 IX 1863 r., [w:] Sbornik rasporiażenij grafa Michaiła Nikołajewicza
Murawjowa…, s. 252.
44 S. Wiech, Epoka reakcji i „pieriedyszki”. Wileńscy generałowie-gubernatorzy wobec
prob-lemu polskiej własności ziemskiej w latach 1864−1884, „Kwartalnik Historyczny” 2008, nr 2, s. 64.
45 A. Komzołowa, Politika samodierżawija w Siewiero-Zapadnom kraje w epochu Wielikich
rieform, Moskwa 2005, s. 210.
46 P. Zajonczkowskij (red.), Dniewnik P.A. Wałujewa ministra wnutriennich dieł w dwuch
to-mach 1865–1876, t. II, Moskwa 1961, zapis z 9 września 1866 r., s. 148.
47 Ibidem, zapis z 27 września 1866 r., s. 152; zob. też: S. Wiech, Litwa i Białoruś. Od
Mu-rawjowa do Baranowa (1864–1868), [w:] S. Wiech (red.), Depolonizacja ziem zabranych (1864– 1914). Koncepcje – mechanizmy decyzyjne – realizacja, t. 1, Kielce 2018, s. 155.
48 P. Zajonczkowskij (red.), Dniewnik P.A. Wałujewa ministra wnutriennich dieł w dwuch
wołał obowiązywania na terenie trzynastu powiatów części okólników mających charakter represyjny, łamiąc tym samym przyjęte założenia polityczne49.
Następca hrabiego Eduarda Baranowa na stanowisku generał-gubernatora wi-leńskiego, Aleksander Potapow (1868−1874), podejmował działania mające na celu ograniczenie oddziaływania niektórych instytucji prawnych, które litewska szlachta uznawała za represyjne. Dalsze utrzymywanie podatku kontrybucyjnego, pobieranego od dochodu uzyskiwanego przez właścicieli majątków ziemskich, nie miało racji bytu, ponieważ w wielu guberniach i powiatach Kraju Północ-no-Zachodniego władze rosyjskie zdecydowały się już wcześniej na zniesienie stanu wojennego50. Z tego powodu Aleksander II wydał ukaz z dnia 12 stycznia
1871 roku.
W pierwszych miesiącach sprawowania funkcji, na mocy rozporządzenia z dnia 10 kwietnia 1868 roku, Aleksander Potapow odwołał obowiązywanie sta-nu wojennego w powiatach wchodzących w skład guberni mohylewskiej, mińskiej i witebskiej (w powiatach orszańskim, bychowskim, słuckim, nowogródzkim, wi-tebskim, siebieskim, lepelskim i połockim). We wrześniu tego samego roku stan wojenny skończył się w pozostałych powiatach prowincji białoruskich, z wyjątkiem czterech miast: Mińska Litewskiego, Mohylewa, Nowogródka i Dyneburga. W ko-lejnym miesiącu zniesiono stan wojenny w guberniach litewskich: wileńskiej i gro-dzieńskiej. W 1871 roku proces ten był już bardzo zaawansowany i objął większość powiatów, z wykluczeniem Wilna, Kowna, Grodna, Trok, Bielska, Białegostoku i Brześcia Litewskiego. Ostatecznie w kwietniu 1872 roku zniesiono stan wojenny w dwóch powiatach guberni kowieńskiej: telszewskim i rosieńskim51.
Stan wojenny na terenie guberni północno-zachodnich, wprowadzony w 1861 roku i obowiązujący ‒ z krótką przerwą ‒ do 1872 roku, stanowił istotny okres w dziejach guberni północno-zachodnich pod rządami dynastii Romano-wów. W tym czasie ustanowiono bowiem szereg aktów prawnych oraz instrukcji i rozporządzeń administracyjnych, które mając charakter dyskryminacyjny, sta-wiały w gorszej sytuacji prawnej część poddanych cesarza Aleksandra II. W opi-nii władz rządowych cyrkularze wprowadzające stan wojenny w kolejnych po-wiatach i guberniach Kraju Północno-Zachodniego miały na celu przywrócenie ładu i porządku publicznego. Jednak stan, który konstytuowały, wykorzystywany był, zwłaszcza w okresie irredenty styczniowej, a także w latach sprawowania funkcji generał-gubernatora wileńskiego przez Konstantina von Kaufmana, do prowadzenia polityki depolonizacyjnej w prowincjach północno-zachodnich.
49 S. Wiech, Litwa i Białoruś…, s. 155.
50 Królestwo Polskie, „Czas” nr 33 z 10 II 1871 r., s. 3; zob. też: S. Wiech, Dyktatura serca na
zachodnich rubieżach Cesarstwa Rosyjskiego. Dzieje kariery wojskowo-urzędniczej Piotra Albie-dynskiego (1826−1883), Kielce 2010, s. 133.
Nieudana próba realizacji tej strategii została podjęta wbrew liberalnym tenden-cjom części petersburskich elit politycznych. Formuła stanu wojennego wprowa-dzonego w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego była zatem zbliżona do klasycznych definicji wojny przyjmowanych na gruncie doktryn politycznych i prawnych, zwłaszcza teorii Carla von Clausewitza, iż wojna jest formą przemo-cy, która zmusza przeciwnika do określonego działania bez względu na koszty52.
Na obszarze guberni północno-zachodnich przeciwnikiem tym była szlachta li-tewska oraz kler rzymskokatolicki.
MARTIAL LAW IN THE NORTHWESTERN PROVINCES OF THE RUSSIAN EMPIRE AND ITS INFLUENCE ON THE LEGAL STATUS OF THE SUBJECTS
OF EMPEROR ALEXANDER II (1855−1881) Summary
Between 1861 and 1872, martial law was in force in certain areas of the northwestern provinces of the Russian Empire (Vilnius, Kaunas, Grodno, Minsk, Vitebsk, and Mogi-lev). Over the course of more than a decade, the Russian authorities introduced a number of legal norms which were based on legal acts, called ukases (Russian ukaz), and admin-istrative instructions. The norms directly and indirectly affected the scope of rights and responsibilities of the residents of these lands. Among them were mainly Lithuanian and Belarusian landowners as well as members of the Roman Catholic clergy. The article at-tempts to present the process of evolution of the Russian legislation which regulated the legal and personal status of the residents of the provinces, which made up Northwestern Krai of the Russian Empire, while martial law was in force.
LOI MARTIALE DANS LES PROVINCES DU NORD-OUEST DE L’EMPIRE DE RUSSIE ET SON INFLUENCE SUR LE STATUT JURIDIQUE DES SUJETS
DE L’EMPEREUR ALEXANDRE II (1855−1881) Résumé
Dans les années 1861−1872, la loi martiale était en vigueur dans les différents gou-vernorats du Nord-Ouest (Vilnius, Kaunas, Grodno, Minsk, Vitebsk et Mohilev). Au cours de plus de dix années, les autorités russes, par le biais des ukases et des directives admi-nistratives, ont introduit un certain nombre de normes juridiques affectant directement et indirectement les droits et obligations des citoyens de ces régions, principalement des propriétaires fonciers lituano-biélorusses et du clergé catholique. Cet article tente de pré-senter l’évolution de la législation russe, durant la période d’application de la loi martiale, régissant le statut juridique et personnel des citoyens des provinces du Nord-Ouest qui faisaient partie de l’Empire de Russie.
52 S. Górka, Doświadczenie wojen napoleońskich w życiu i myśli Carla von Clausewitza do
