A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCllAEOLOCICA 13, 1990
Jol a n t a Zaleska
PROBLEM O DDZIAŁYWAŃ ORIENT A L N Y C H I E G E JSKICH W E P O C E BRĄZU NA OBSZARZE KR£GU N O R D Y J S K I E G O
W ŚWIETLE NAJNOWSZEJ L I T E RATURY
P r o b l e m o d d z i a ł y w a ń orient a l n y c h i e g e j s k i c h na obszarze k u l -tur n ordyjskich epoki brązu nio jest d o tąd rozstrzygnięty. N a j -nowszą p r acą p o ś w i ę c o n ą temu za g a d n i e n i u jest artykuł Pet e r a S c h a u e r a ' .
Iniorraacje zawarte w starożytnych źródłach pisanych, d o t y c z ą -ce k o n taktów k r ęgu śró d z i e i m o m o r s k i e g o z P ółnocą są, niestety, dość skąpe. Z koniec z n o ś c i zatem s k o n centrować się n a l e ż y na p o -r ó wnaniu o d n ośnych fo-rm znalezisk a-rcheologicznych. Najstarsze archeologiczne świadectwa, potwi e r d z a j ą c e w s p o m n i a n e wcześniej kontakty, należą jeszcze d o III tys. p.n.e. W p ł y w y a n atolijsko- -egfcjskle d o c i e r a j ą w ó w c z a s na Północ za p o ś r e d n i c t w e m kultury ba- derfskiej‘ ,
U schyłku en e o l i t u i na p o czątku epoki b r ązu k ontakty z p o -ł udniem Europy i A z j ą Mni e j s z ą są już poświa d c z o n e nie tylko przez ozdoby, n a r zędzia i ceramikę. W s k a z u j ą na nie również inne k a t e -gorie zabytków. P. Schauer w y m i e n i a tutaj przede w s z y s t k i m k u r -hany z dookolnyir. m u r e m typu Gialövehmnar (Kap. 0. Nöbbelöv). Ich p r o t otypem mogły być według J. E, F o r s s a n d e r a w c z e s n o m i n o j s k i e
1 .
P. S c h a u e r , J purer i orientalieohen und ägäieohen Einflueeee in ^zeitlichen flordiaohen Kre is t "Jahrbuch des Römisch-Gi rwanischen Zen- tralsmseum Mainz" 1985, Bd. 32, s. 123-194.
S. К а 1 i с z, Die Peoeler (ćiadenec) Kultur und Anatolien, "Studia Ar- Lhecolo'gica' 1963, Bd. II; Sympoeiun über die Entatehuna und Chronologie de
Badener Kultur■, Bratislava 1973; H. M u 1 1 e r-K a r p'e, Handbuch de i/orgeeahiohte, Bd. III, Kupferzeit, München 1974, s. 205.
kręgi k«*mieruiä * Mwsaary na Krecie lub mykeťískie g r oby kopułowe . Opinię tę p odziela również P. Schauer. Nie tylko forma, lecz t a k -że wyposa-żenie kurhanów i GislÖvshammar było w części naś l a d o w -nictwem wyrobów Z kręgu orientalno-eqejskiego.
Już w I okresie epoki brązu (według O. M onteliusa) wpływy z owego kręgu kulturowego stają się coraz bardziej czytelne w m a t e -riale archeologicznym, pochodzącym z zachodniej części basenu Bał-tyku.
Do n a j starszych świadectw obcych oddziaływali na rzemiosło Skandynawii n a l e ż ą brązowe miecze z zakrzy w i o n y m oatrzem. D o p a -trywano się podobi e ń s t w a tej grupy zabytków d o egipskich i babi- lońskich mieczy sierpowatych . Inna koncepcja sugerowała, ii były one p rzygotowywane we w s c hodnim centrum kultury unietyckiej w e -dług wzorów z Azji Przedniej. Jeszcze inni tadacze dostrzegali związek pomiędzy w y t w órczością metal u r g i c z n ą którejś ze śro d k o -woeuropejskich grup kulturowych, pozostających pod wpł y w e m o d -działywań kultury unietyckiej, i omawiany kategorią znalezisk^. Natomiast wszystkie prezentowane przez p. Schauers koncepcje t y -ły zgodne co do tego, że charakteryzowane miecze były naś l a d o w -nictwem wyr o b ó w spoza kręgu północnego, najpewniej z Azji P r z e d -niej .
N i ewątpliwie ci e k a w y m zjawiskiem jest krótkie ostrze m i e c z o -wate z krzemienia pochodzące z Favrskov (Flonia), które według
P. V. Globa jest naśla d o w n i c t w e m omawianego typu broni z brązu. Zgodnie z opinią wielu badaczy miecze z z a k rzywionym o s t r z e m m i a -ły charakter broni ceremonialnej.
Do kręgu tego n i e z w y k ł e g o typu uzbrojenia należą także t o p o -ry z w y giętym ostrzem, które znamy również z p r z edstawień na pły-cie kamiennej z grobowca w Kivik (Skania) czy z rytu naskalneoo w Simr i s (Skania). Ich p o j a wienie się w zachodniej części
base-J. E. F o r s 6 a n d e r , Steinaeitliohea Hügelgrab mit Rin^nauer, "Acta Arebaeologica" 1942, Bd. 13, s. 293.
4
й. С г а з 1 u n d, Hethitieche Schwerter mit Krtimeoh»iiari, "Opuscu-le Atheniens ium” Bd. 7, (967, s. 77; 0. M o n C c l i u s , Lee temj/ö pre- hietoriąuea en Suéde, Stockcholm 1885, s. 94; J . E . F o r s s a n d e r , Bronealderene kmmsoch'd, Meddelanden Lund 1935, s. 42.
E. L о вд b o r g, Donaulandiucka Kulturbesiehurtgen urvi die relative Chronologie der friihen nordischer. Bronzezeit, "Acta Archaeolocica" 1959. Bd. 30, e. 114.
nu M o rza Bałtyc k i e g o przypada ла II okres epoki brązu, a w y s t ę -powały jeszcze w V okresie. Różniły sie mię d z y sobą formą, w i e l -kością, sposobem osadzenia d rzewca lub o r n a m e n t e m , lecz ich w s p ó l n ą cechą b yło zakrzywione ostrze.
W e d ł u g E. S p r o c k h o f f a p r o dukcja tych top o r ó w w kręgu p ó ł n o c -nym m o g ł a zostać z a i n spirowana egzem p l a r z a m i rozp o w s z e c h n i o n y m i w dor z e c z u środkowego Dunaju.
Z obszarów znajdujących się pod w p ł y w e m kultury H e t y t ó w p o -chodzą znaleziska broni o cechach z b i eżnych z egzemp l a r z a m i p ó ł -nocnymi. Zarówno w tej strefie, jak i w kręgu n o r d y j s k i m brązowy topór omawia n e g o typu miał charakter symboliczny: rytualny, o- fiarny i kultowy,
Nie bez znaczenia dla rekonstrukcji d a l e k o s i ę ż n y c h związków k u l t u r o w y c h Skandynawii w epoce b r ą z u są znaleziska w y r o b ó w k o -ścianych zdobionych motywami spiralnymi i falistymi, c h a r a k t e r y -stycznymi dla stylu o k r e ś l o n e g o przez P. S c hauera jako k a rpato- -mykerfs\ih . Przedmioty z a n alogicznym zd o b i e n i e m po c h o d z ą ze sta-nowisk archeologicznych Azji Przedniej.
Wpływy, d o c i e rające do peryferyjnie p o ł o ż o n e g o kręgu p ó ł n o c -nego z o b szarów a z j a t y c k i c h i e g e j s k i c h na przełomie w czesnej i środkowej epoki brązu, są p o t w i e r d z a n e przez nowe grupy z n a l e -zisk. W dalszym cią g u strefą p r z e k a z u j ą c ą o d d z i a ł y w a n i a p o ł u d -niowe i p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e jest obsz a r K a r p a t i ś r o d kowego d o -rzecza Dunaju.
W e d ł u g P. S c hauera zarówno sztylety, jak i m i e c z e z " g r z y b -kowatą" gałką do rękojeści znajdowane w Skandy n a w i i i także na terenach n a d d unajskich są w z o rowane na w y r o b a c h m y k e ń s k i c h lub często są orygin a l n y m i importami z Egei. Poza n i ą w y s t ę p u j ą także w Egipcie, Palestynie i na Kaukazie.
G. A. W a i n wright przypuszcza, że sztylety tego typu dot a r ł y do Egip t u wraz z H y k s o s a m i 7 . Wtedy też być m oże r o z p o w s z e c h n i ł y się sztylety z w a c h l a r z o w a t y m z a k o ń c z e n i e m rękojeści. Są one n i e -zwykle popularne w p o c z ą t k a c h II tys, p.n.e. na o g r o m n y m o b s z a -rze: jod Dwurzecza, poprzez strefę b r z e g o w ą An a t o l i i aż d o C y p
-6 S c h a u e r , Spuren orientalischen.,,, a. 143.
7 G. A. W a i n w r i g h t , A Dagger of the Early Neu Kingdom, "Annual Service Antiquite" 1925, No 25, a. 135.
ru. Jeunakże z terenów kręgu nordyjskiego pochodzi tylko jeden egzemplarz tego rodzaju broni (Zlchtow w Brandenburgii).
Brązowe hełmy są kolejnym typem znaleziska, m o g ą c y m p o ś w i a d -czyć związki Północy z kręgiem śródziemnomorskim. W okresie roz-woju horyzontu kultur pól popie l n i c o w y c h tego rodzaju zabytki nie są szczególnie liczne na om a w i a n y m terenie. Znamy je tylko z dwu stanowisk*, z O r a nienburga (N R D ) i Biecza koło Gubina. Oba e g z e m -plarze wykazują znaczne podobieństwo d o d z w o n o w a t e g o hełmu z brązu, pochodzącego z grobu 5 na terenie szpitala w Knossos.
Związki w zakresie wytwórczości broni pomiędzy Północą i Egeą potwierdzone eą również przez znaleziska niektórych typów m l e -czy z płytką do rękojeści i grotów oszczepów. Nie bez znaczenia są także krzemienne grociki strzał, różniące się od bardziej smukłych egzemplarzy ś ródziemnomorskich szerszym ukształtowaniem podstawy.
Nas t ę p n y m pr z y k ł a d e m lokalnego, północnego n aśladownictwa o b -cych wzorów są składane krzesła. Ich rusztowanie stanowiły dwie prostokątne ramy sporządzone z drewna, wykończone i ozdobione przy pomocy innych surowców (skóra, tkanina, metal itp.).
Według K. Kerstena o m awiana kategoria zabytków jest lokalnym w y r o b e m po w s t a ł y m na obszarze kręgu p ó ł n o c n e g o 8 . W pozostałej części Europy tego typu znaleziska są jeszcze nieznane. Z tere-nów p o z o stających w zasięgu kultury minojsko-mykeńskiej p o c h o -dzą jedynie ich przedstawienia (freski w Knossos i w Tlrynsle). Same przedmioty nie zachowały się. Z podotną sytuacją mamy do czynienia w Azji Przedniej 1 Anatolii. Przetrwały natomiast w E g i p c i e . Na poł u d n i u używane były od pierwszej połowy II ty«, p.n.e. i stąd zapewne ich wzory zaczęły d ocierać d o S k a n d y n a -wii .
Na temat genezy brązowych toporów o p o d wójnym ostrzu istnie-je wiele hipotez. Nie wiadomo, czy ta forma, inspirująca zarówno kształt broni, jak i ozdób, jest lokalnym w y t w o r e m rzemiosła pół-nocnego, wykszt a ł c o n y m bez inspiracji spoza kręgu nordyjskiego, czy też mot y w po d w ó j n e g o topora dotarł na północ z zewnątrz.
8 *
K..e r s t e n, Zur älteren, nordischen Bronzezeit, "Forschungen zur Vor- und Frühgeschichte aus dem Museum vorgeschichtlicher Altertümer in Kiel" bd. 3, 1936, s. 92.
W e dł ug S. P rz ew or sk ie go w z or em d la Północy m iały być mało-9 azjatyckie topory o p o d w ój ny m ostrzu z okresu p ó ź n o h e ty ck ie go . H. Bonnet uznał je nawet za “broń narodową" Hetytów (hethitische N at io na lw aff e )'0 .
Zasięg w y s t ęp ow an ia sztyletów typu Peachiera jest bardzo s z e -roki. Obejmuje obsz ar y od Krety, poprzez Grecję, Sycylię, Italię, ś rodkową Europę, aż do Skandynawii. Analizując znaleziska tego typu, p o ch odzące z basenu M o r za Śródziemnego, i por ów nu ją c je ze znaleziskami północnymi, P. Schauer stwierdza, że produkcja tych os tatnich była inspirowana wp ływami z obsz ar u egejskiego.
Najbardziej o c z y w i st ym o d z w i e r c ie dl en ie m k on taktów k u l t u r o w ych k ręgu n o r d y js ki eg o z P oł udniem są różnego typu n aczynia b r ą -zowe. Ich kształt, ornamentyka, technika wy ko na ni a i zdobienia są ctchaiui, pozwalającymi wiązać je w sposób b e zsporny z krę gi em m i n o j s k o - m y k e ń s k i m i kulturą etruską.
Kolejną ka tegorią zabytków potwierdzającą obecnoáó wpływ5w po- łuciniowo-wschounich w kręgu nordyjskim są wykonane z brązu fi-gurki antropomorficzne.
Większość znalezisk to w y o b r ażenia kobiet. P. Schauer dzieli je na trzy g r u p y * 1. Kryterium klasyfikacji stanowi gest 1 p o s t a -wa analizo-wanych znalezisk. Dc grupy I zalicza rzadko spotykany typ figurki kobiecej "w pozycji mostka". Analogie etruskie p o -twierdzają, przynajmniej w tym zakresie, związki Skandynawii z kulturami Italii w młodszej epoce brązu lub starszej epoce ż ela-za. Druga grupa, posiadająca również analogie s t a r o i t a l s k i e , o- bejmuje przedstawienia klęczących kobiet z dłonią lub z dłońmi złożonymi na biuście. Do trzeciej P. Schauer włączył wyobrażenia stojących kobiet z dłońmi ulokowanymi na bokach tułowia lub p od biustem.
Do żadnej z tych grup nie da się natomiast włączyć p rz e d s t a -wienia postaci n a g i e g o mężczyzny z Laxeby (Köpings sn. Öland). Można przypuszczać, że pierwotnie trzymał on oszczep. Trudno
na-___
•
ф
S . P r z e w o r s k i , Die Metallinduetrie in der Zeit von 1600- -700 vor Chr. Rohstoffe, Technik, Produktion, ''internationales Archiv für Ethnographie” 1939, Kd. 36, Supl., s. 40.
10 h. B o n n e t. Die Waffen der Völker dee alten Oriente,- Leipzig 1926, s. 18.
tumlast stwierdzić, czy chodzi w tym przypadku o import czy o rodzimy wyrób wzorowany n* obcych przykładach. 0 tym, że m a m y tu do czynienia z obcymi wpływami świadczy "orientalny" wykrój oczu, fryzura i obecność kolczyków w uszach (ewentualnie m ogą to być w y d łużone małżowiny uszne). Nie jest to zresztą jedyne w ó w c z e s -nej sztuce Północy przedstawienie mężczyzny, które nawiązywałoby do tradycji orientalnych.
Omawiany typ zabytków nie zawsze funkcjonował samodzielnie. Niekiedy stanowił element d ekoracyjny innych przedm i o t ó w (szpile, brzytwy). Liczne podobieństwa pomiędzy nim a znaleziskami e t r u -skimi wskazują, że wymiana p omiędzy starożytną Italią i S k a n d y n a -wią zapoczątkowana została podczas okresu p r o t o v i llanowiańskie- go (względnie IV EB) i trwała d o młodszej epoki żelaza.
Kolejnym rodzajem znalezisk przydatnym w naszych rozważaniach są paciorki fajansowe i szklane. Kwestia ich p ochodzenia od w i e -lu lat wzb u d z a liczne kontrowersje. Według jednych koncepcji p a -ciorki szklane docierały na północ z Egiptu za pośrednictwem Krety i Myken, wed ł u g innych były wyrobem lokalnie d z iałających wareztatów.
T e o r i a "importów" jest szczególnie popularna wśród badaczy brytyjskich w odniesieniu d o pa c i o r k ó w fajansowych. Są one d o -s konałym p o t w i e r d z e n i e m k o n taktów Europy z Azją Przednią i z E- geą. Interesujące jest, iż przy dużej ilości p a c i o r k ó w szklanych i bursztynowych na obszarze kręgu n o rdyjskiego paciorki fajanso-we po c h o d z ą tylko z dwu stanowisk, podczas gdy np. na wyspach brytyj s k i c h i w Irlandii znane są aż z 250 znalezisk.
P. Schauer w swoim artykule starał się p rzedstawić c z y t e l n i -kowi obraz d a l e k osiężnych k o n taktów pomiędzy Orientem, Egeą i k r ę g i e m no r d y j s k i m w epoce brązu. Rozważania o pierał o wybrane grupy źródeł archeologicznych. Pozwoliły one ustalić, że po p i e r -w s z y c h sporadycznych, sięgających jeezcze eneolitu, kontaktach z wyspami greckimi, Krętą, An a t o l i ą i terenami naddunajskimi w I i II okresie epoki brązu następuje ich intensyfikacja i punkt c i ę ż -kości p r zesuwa się n a świat minojako-mykeński i Azję Przednią.
Bodźce kulturowe docierające z tych ob s z a r ó w na północ są szybko adaptowane przez lokalnie d z iałających wytwórców. D o r z a d -kości n a l e ż ą wówczas importy. Wpływy minojeko-raykeńskie kończą się wraz z upadkiem tych kultur. Dotyczy to również oddziaływań
d o c i erających d o Skandynawii z obszarów, pozos t a j ą c y c h pod p a n o -w a n i e m Hetytó-w. Wraz z u p adkiem ich pań s t w a zamierają związki z Północą. W IV okresie epoki brązu pon o w n i e p r z e d o s t a ł y się nn omawiane tereny w p ł y w y z base n u Morza Śródziemnego. Eyły to p r z e -de w s z y s t k i m oddzi a ł y w a n i a s t a r o i t a l s k i e , znajdu j ą c e p o t w i e r d z e -nie w ma t e r i a l e a r c h e o l o g i c z n y m S kandynawii jeszcze w młodszej e- poce żelaza.
Pr o b l e m ó w związanych z zagad n i e n i e m od d z i a ł y w a ń orientalnych i ege j s k i c h w epoce brązu na o b s z a r z e krę g u n o r d y j s k i e g o jest o- czywiście z nacznie więcej. Art y k u ł P, Sch a u e r a b ę d ą c y w l i t e r a -turze p r z e d m i o t u jedną z nowszych, jeśli nie jedyną p o d j ę t ą o- statnio, prób w y j a ś n i e n i a tego tak złożonego zjawiska nie w y c z e r -puje całości zagadnienia. Stanowi jednak, w p r z e c i w i e ń s t w i e do w c z e ś niejszych prac, bardziej komple k s o w e ujęcie o m a w i a n e g o t e -matu .
Katedra Archeologii UŁ
Jolanta Zaleeka
TUK PROBLEM OF ORIENTAL AND AEGEAN INFLUENCES IN TłlF. BRONZE ACE IN THE REGION OF NORDIC SPHERE IN I HE LIGHT OK THE LATEST LITERATURE OF THE SUBJECT
The paper discusses the problem of oriental arid Aegean influences in the area of Nordic cultures roainly based on the article by P, Schauer. The author conclude* that this article being in the literature of tha subject one of the latest in not the only attempt of explaining this phenomenon, is the complex expression of the idté, yet it does not comprise the whole of this Í68UC.
