Czesław a S tępień
8. Przemiany umieralności i przeciętnego
trwania życia osób w starszym wieku
w Polsce
D em ograficzne starzenie się społeczeństw staje się coraz bardziej pow szech nym zjaw iskiem w skali całego świata. Polska należy jeszcze do krajów o niezbyt zaaw ansow anym sto p n iu starości dem ograficznej, tym nie m n iej, proces ten po stępuje i jego intensyw ność będzie wzrastać. N a p rzeło m ie wieków, k rajam i e u ro pejskim i o najw iększym odsetku m ieszkańców powyżej 65 lat życia b y ły W łochy (18,2%), G recja (17,2%), Szwecja (17,1%), a w grupie krajów pozaeuropejskich Japonia (17,0%). P olska rozpoczęła nowy w iek z 12,3% osób po 65. ro k u życia. N iższy od P olski u dział tej g rupy m ieszkańców m iały dwa kraje europ ejsk ie Sło wacja (11,3%) i Irla n d ia (11,2%).
W edług prognozy G łów nego U rzęd u Statystycznego, u d ział osób starszych w Polsce w ro k u 2015 osiągnie już 16,0%, w ro k u 2020 przekroczy nieco 19%, w 2025 już 22%, a w 2030 praw ie 24%, Z atem w ciągu 30 lat o m aw iany u dział zw iększy się w naszym k raju dw ukrotnie. L iczba osób w w ieku 65 lat i więcej w zrośnie w tym czasie o niem al 3/4 przy jednoczesnym zm n iejszeniu się p o p u lacji m ieszkańców Polski. W zrasta nie tylko u dział tej g rup y w ieku, ale rów nież osób sędziw ych, a więc w w ieku 75 lat i więcej. P odo bn y proces, a n iek ied y szyb szy, będzie się dokonyw ał w skali globalnej. Bardziej szczegółowe inform acje na ten tem at znajdzie czytelnik w rozdziale pierw szym niniejszego opracow ania.
Takie p rzem ian y stru k tu ry ludności w edług w ieku niosą oczywiście o k re ślone konsekw encje w w ielu aspektach życia zarów no jed no stek , w sp ó ln o t lokal nych, narod ów jak i społeczności m iędzynarodow ych.
D o konu jące się przeobrażenia s tru k tu ry ludności w ed ług w ieku są w ynikiem zm ian zachodzących w w ielkościach tę stru k tu rę kształtujących, czyli płodności i u m ieralności oraz m igracji. S yntetycznym m iern ik iem p o zio m u u m ieralno ści, jej w y k ład n ik iem , jest p rzeciętne dalsze trw anie życia. Jest to jedn a z w ielkości w yznaczanych w ram ach m atem atycznego m odelu p o rząd k u w y m ierania p o p u lacji jakim są tablice trw ania życia (zwane w cześniej tab licam i w ym ieralności). In n e elem enty tych tablic, zw ane funkcjam i b io m etry czn ym i [m .in. R osset, 1979, s. 46, K urkiew icz, 1992], które w ykorzystyw ane są przy o b liczan iu śre d niego dalszego trw ania życia, opisują zjawisko u m ieralno ści z różny ch p u n k tó w w idzenia.
W ydłużan ie się p rz eciętn e g o dalszego trw a n ia życia to dłu ższy ok res p rz eb y w an ia w k o lejnych jego etap a ch , także w w ieku starszy m , a je d n o c z e śn ie w ięk sze p ra w d o p o d o b ie ń stw o dożycia do tego w ieku. P rz e d m io te m analizy w n i niejszym o p ra c o w a n iu b ę d ą w sp o m n ia n e w ielkości o d n o sz ą c e się głów n ie do zbiorow ości o só b w w ieku 60 lat i więcej.
8.1. Zmiany w czasie, długości trwania życia
starszych mieszkańców Polski
W artość przeciętnego dalszego trw ania życia w Polsce, w obecnych jej grani cach, m oże być nieprzerw anie obserw ow ana od 1950 r. N a p rzestrzen i już ponad półwiecza, w k ształto w an iu się tej wielkości zarów no dotyczącej m ężczyzn jak i kobiet w w ieku 60,65 i 75 lat, p odobn ie jak dla w ieku 0 lat, m ożn a w yodrębnić trzy podokresy (por. rys. 8.1 i 8.2).
lata życia
rok
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Podstawowe informacje o rozwoju demograficz
nym Polski, lata 1990-1998, GUS, Warszawa 1999 oraz Trwanie życia w 1999, 2000, 2001, 2002 i 2003-
GUS, Warszawa, w latach 2000-2004.
Rysunek 8.1. Przeciętne dalsze trwanie życia mężczyzn w wieku 60, 65 i 75 lat w Polsce, w okresie 1 9 5 0 -2 0 0 3
Pierwszy, trw ający od ro k u 1950 przez praw ie 20 lat, do końca lat s z e ś ć d z i e
siątych, cechow ał się w zrostem średniego trw ania życia analizow anych grup ludności. W tych latach, najszybciej w zrastało p rzeciętne dalsze trw anie życ13 osób najstarszych o b u płci, przy czym szybciej kobiet niż m ężczyzn (mężczyz w w ieku 75 lat o 0,76% śre d n io rocznie, kobiet o 1,01%). D la m ężczyzn 60-ci° i 65-latków, w ydłużało się ono średnio rocznie o 0,56%, dla ko biet n atom iast
w nieco wyższym tem pie, odpow iednio o 0,76% i 0,82% rocznie (por. tab. 8.1). W tym okresie długość życia osób w w ieku 60 lat w zrosła o 1,5 ro k u dla m ęż czyzn i o 2,5 ro k u dla kobiet.
D ru g i podokres, trw ający p o n ad 20 lat, to czas stagnacji w k ształto w aniu się przeciętnego dalszego trw ania życia kobiet i niew ielkiego, ale jed nak spadku jego w artości dla m ężczyzn. Trw anie życia m ężczyzn obn iżało się w tym czasie śred n io rocznie o 0,28% dla będących w w ieku 60 lat, o 0,11% w w iek u 65 lat i o 0,31% w w ieku 75 lat.
,
~--- . v ^ i i pi^c^itgu itiyu trwania życia osób starszych w Polsce 2051950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
rok
Źródło: Jak dla rys. 8.1.
Rysunek 8.2. Przeciętne dalsze trwanie życia kobiet w wieku 6 0 ,6 5 i 75 lat w Polsce, w okresie 1 9 5 0 -2 0 0 3
O statn i, jedenasto letni podokres (lata 1991-2002) ch arakteryzow ał się wy raźnym w zrostem w artości przeciętnego trw ania życia dla w szystkich ro zp atry wanych populacji.
W zrost nastąpił nadal w 2003 r., lecz nie dla wszystkich grup w ieku — dla m ęż czyzn do 30 lat i kobiet do 75 lat. Niewielki spadek wartości omawianego param etru miał miejsce w 2003 r., w stosunku do poprzedniego, w przypadku mężczyzn w wie ku 30-49 lat (o 0,02 lata), nieco większy (o 0,03 do 0,05 roku) obejm ował mężczyzn w wieku od 50 do 55 lat, wyraźniejszy (0,06 do 0,10 roku) dotyczył mężczyzn od 56 do 71 lat, a wyraźny wzrost (powyżej 0,1 roku do około 0,2) odnosił się do mężczyzn będących w w ieku powyżej 71 lat. D la kobiet w w ieku powyżej 76 lat, średnia dalsza długości życia była m inim alnie niższa w 2003 r. w porów naniu do 2002 (o nie więcej niż 0,03 roku życia). N ie jest to praw dopodobnie odwrócenie trend u, ale niekiedy ^ s tę p u ją c e odchylenie od głównej tendencji wzrostowej.
Średnie roczne tem po w zrostu w ostatn im w y o drębn iony m podo kresie 1991-2003 jest nieco szybsze niż było w pierw szym po 1950 r., dla m ężczyzn tyl ko w w ieku 65 lat i dla kobiet we w szystkich rozpatryw anych gru pach w ieku.
N adal, w nieco szybszym tem pie niż u m ężczyzn, w ydłuża się śred n ie dal sze trw an ie życia k o b iet (por. tab. 8.1). W w yniku tak ich zm ian zw iększył się, w ciągu półw iecza około dw ukrotnie, dystans pom iędzy p rzeciętn y m dalszym trw aniem życia osób starszych obu płci (por. tab. 8.1 i rys. 8.3). W pierw szym od cin k u czasu, do połow y lat pięćdziesiątych różnica nie ulegała zm ianie, a pod koniec tej dekady zaczęła w zrastać aż do początku lat osiem dziesiątych. N astęp nie, po okresie ustabilizow ania się (lub zm niejszania tak jak w przyp ad k u osób w w ieku 75 lat) w artości różnicy przeciętnego dalszego trw an ia życia obu płci utrzym ującym się do p oczątku lat dziew ięćdziesiątych, w o statn ich latach m i nionej dekady zaznaczył się ponow nie jej wzrost.
Tablica 8.1. Zm iany przeciętnego dalszego trwania życia mężczyzn i kobiet w wieku 60, 65 i 75 lat w Polsce w wybranych okresach
W yszczególn ienie
M ężczyźn i w wieku lat K ob iety w w ieku lat
60 65 75 60 65 75
Średnia geom etryczna dyn am ik i ex (w %)
1950-1968 100,56 100,56 100,76 100,76 100,82 101,01
1968-1991 99,72 99,79 99,69 100,04 100,06 99,93
1991-2003 100,53 101,11 100,75 101,05 101,10 101,19
Średnia dalsza dłu gość życia (w latach)
1950 14,55 11,63 6,92 17,05 13,51 7,80
2003 17,13 13,98 8,67 22,17 18,08 10,77
W zrost przeciętnego dalszego trwania życia (w latach)
1950-1968 1,53 1,21 1,01 2,50 2,15 1,55
1968-1991 -0 ,9 9 -0 ,6 0 -0 ,5 5 0,19 0,20 -0 ,1 4
1991-2003 2,04 1,74 1,29 2,43 2,22 1,56
1950-2003 2,58 2,35 1,75 5,12 4,57 2,97
R óżnica średniej dłu gości dalszego życia kob iet — m ężczyzn (w latach)
wiek 60 65 75
1950 2,50 1,88 0,88
1991 4,65 3,62 1,83
2003 5,04 4,10 2,10
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych jak przy rysunku 8.1.
W ro k u 2003, m ężczyzna w w ieku 60 lat m iał przed sobą przeciętn ie 17 lat życia, kobieta 22 lata. W p orów naniu z rokiem 1950 jest to o 2,6 lat więcej dla m ężczyzn i o p o n ad 5 lat dla kobiet. D opiero po 50 latach p rz eciętn e dalsze trwa nie życia m ężczyzn, m ających 60 lat osiągnęło w artość, jaka dotyczyła kobiet w tym w ieku w ro k u 1950. P odobna relacja w czasie m a m iejsce w przypadku m ężczyzn i k ob iet w w ieku 65 lat. Ilość lat, jakie m iały śred n io p rz ed sobą oso
1^. *_v^i . iwyy u »»ui iiu /.yuia uouu Oldl D^.yi_*l I W PUlbUti ć \) l
by w tym w ieku w ro k u 2003 to 14 m ężczyźni i 18 kobiety. M ężczyźni będący w w ieku 75 lat m ają obecnie szanse przeżyć przeciętnie n iem al 2 lata dłużej niż p rzed półw ieczem , k o biety praw ie 3 lata dłużej. D la osób w tym w ieku, p rze ciętne dalsze trw anie życia w 2003 r. w ynosiło 8,7 lat dla m ężczyzn i 10,8 lat dla kobiet.
różnica lat
rok
Źródło: Jak dla rys. 8. 1.
Rysunek 8.3. Różnica wartości średniego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn w wieku 6 0 ,6 5 i 75 lat w Polsce w okresie 1 9 5 0 -2 0 0 3 .
Wzrost e> w latach żyda
w ie k w ia ta ch
Źródło: Jak dla rys. 8.1.
Rysunek 8.4. Przyrost wartości przeciętnego dalszego trwania życia mężczyzn i kobiet w edług wieku w Polsce w okresie 1 9 9 5 -2 0 0 3
O bserw ując tylko te trzy p u n k ty na osi życia, zauważa się, jak już w spo m nia no, w iększy przy ro st średniej jego długości dla k o biet niż dla m ężczyzn. Taka sytuacja nie w ystępuje dla każdego w ieku. W artości w zrostu p rzeciętnego dalsze
go trw ania życia dla w szystkich roczników w ieku w okresie 1995-2003 p rzed sta w ione zostały na ry su n k u 8.4.
W ciągu o statn ich 8 lat, przeciętne trw anie życia k o b iet w ydłużyło się w w iększym sto p n iu n iż m ężczyzn tylko dla osób w w ieku od 49 do 81 lat. Poza tym przedziałem w ieku średnia długość życia w zrosła znaczniej dla mężczyzn niż kobiet.
R óżne tem po zm ian analizow anego p aram etru tablic trw a n ia życia dla obu płci, na ogół m niej korzystne dla m ężczyzn, zwłaszcza w środkow ym podokresie p o n ad 20 lat (1 9 6 8 -1 9 9 1 ), pow odow ało zw iększanie się d y stan su m iędzy nim i. R óżnica pom iędzy trw aniem życia m ężczyzn i kobiet w rozp atryw any ch trzech rocznikach w ieku zw iększyła się d w ukrotnie w ciągu 52 lat. Pew ne sym ptom y stopniow ego niw elow ania tego dystansu są zauw ażalne dla m łodszych roczni ków w ieku. W starszych grupach w ieku dystans nadal w zrasta (por. rys. 8.3).
O bserw acja dotychczasow ego kształtow ania się przeciętnego dalszego trw a nia życia m oże posłużyć do w yznaczenia jego w artości w najbliższych latach przy zastosow aniu klasycznego m odelu ten dencji rozwojowej. P rzy w yznaczaniu prognozy w ykorzystuje on „zasady inercji, poprzez p rzeno szenie praw idłow o ści z przeszłości w przyszłość” [Cieślak, 1992, s. 95]. K ształto w an ie się wartości przeciętnego dalszego trw ania życia analizow anych trzech g rup osób, w wieku 60, 65 i 75 lat w okresie m inionego półw iecza dobrze o pisują funkcje tren du w postaci w ielom ianów trzeciego stopnia. M odele ten d en cji rozwojowej w posta ci w ielom ianów w yższych sto p n i w ykazują w praw dzie nieco lepsze dopasowanie, ale ich w ykres dla okresu prognozow anego w ydaje się być m niej odpowiedni. W przyp ad k u w ielom ianu 4 stopnia z uwagi na zbyt szybki p rzy ro st wartości funkcji, n ato m iast w ielom ian 5 stop nia zbyt w cześnie zm niejsza swą wartość po osiągnięciu m aksim um .
F u n k cje tre n d u w postaci w ielom ianów 3 sto p n ia oszacow ane m eto d ą naj m niejszych kw adratów m ają następującą postać:
dla m ężczyzn w w ieku 60 lat
y = 0,000141 x 3 - 0,011629 x2 + 0,282465 x + 13,691468 Sey
dla m ężczyzn w w ieku 65 lat
y = 0,000113 x3 - 0,009009 x2 + 0,218764 x + 10,887229 Scy
dla m ężczyzn w w ieku 75 lat
y = 0,000089 x3- 0,006777 x2 + 0,154852 x + 6,350428 Scy =
dla k o b iet w w ieku 60 lat
y = 0,000120x3- 0,010414 x2 + 0,325481 x + 15,921331 Sey = 0,284 (R 2 = 0,957)
dla kobiet w w ieku 65 lat
y = 0,000101 x3 - 0,008622 x2 + 0,272781 x + 12,510550 Scy = 0,274 (R 2 = 0,951)
dla k obiet w w ieku 75 lat
y = 0,000067 x3- 0,005452 x2 + 0,165744 x + 7,138017 Scy=0,231 (R 2 = 0,921)
= 0,282 (i?2 = 0,820) = 0,270 (R 2 = 0,821) = 0,232 (R 2 = 0,825)
Param etry funkcji tren d u w postaci w ielom ianu drugiego stopnia i wyższych nie m ają interpretacji m erytorycznej, mogą jednak posłużyć do wyznaczenia p ro gnozy. W ykorzystanie oszacowanych funkcji tren d u do predykcji poziom u śred niego trw ania życia w najbliższych dziesięciu latach do 2015 r. będzie raczej wersją prognozy optym istycznej, ale nie nierealnej, jeżeli porów nam y jej w yniki z w artoś ciam i rzeczywistym i, jakie występują już obecnie w innych populacjach. Stosując m etodę ekstrapolacji trendu, zakładam y utrzym anie się dotychczasowego kształtu tendencji rozwojowej, opisanej powyższymi funkcjam i m atem atycznym i. O bliczo ne przew idyw ane w okresie 2004—2015 średnie dalsze trw anie życia w ybranych trzech roczników w ieku zamieszczone są w tablicy 8.2. W yznaczone zostały także błędy prognozy obliczone w edług następującego w zoru [Cieślak, 1993, s. 99]:
_____________ --- ^ u . , . u i m u < -y i u u o u u O L C ll o ^ . y o i I W r U l b L - G ¿ u y
s-= ^
gdzie Srednibłąd szacun ku
t — jedn ostka reprezentująca kolejne lata, w artości zm ien nej czasowej t — śre d n ia w artość zm iennej czasowej
Yt — w artość badanej zm iennej w roku t
Yt — w artość zm iennej Y z oszacowanej funkcji tre n d u
k — liczba szacow anych param etrów funkcji tre n d u (dla w ielo m ian u 3 sto p
nia k = 4)
T — h o ry z o n t prognozy, w artość jednostki t dla ro k u p rognozy n — liczba lat obserw acji badanej zm iennej, t — 1 , n.
W edług tych dany ch, p rzeciętne dalsze trw anie życia m ężczyzn w w ieku 60 i 65 lat osiągnęłoby w 2015 r. poziom rów ny w p rz y b liżen iu tem u , jaki dotyczył kobiet w analogicznych grupach w ieku w ro k u 2003 (por. tab. 8.1 i 8.2). D la m ęż czyzn w w iek u 75 lat, porów nyw ana w analogiczny sposób w artość prognozow a na byłaby wyższa.
Przew idyw ana w edług tej prognozy na rok 2010 śre d n ia dalsza długość ży cia dla 6 5 -le tn ic h m ężczyzn w Polsce była w ielkością rzeczyw istą dla m ężczyzn żyjących w latach 2000-2002 w takich krajach europejsk ich jak A ustria, G re cja, H iszpania, N orw egia [Rocznik Demograficzny 2003, s. 512-514]. W Szwecji, Szwajcarii i F ran c ji w tych latach w spom niana śre d n ia b y ła w p rz y b liż en iu taka jak przew idyw ana dla polskich m ężczyzn na rok 2011-2013.
W edług obliczonej tu prognozy, średnie dalsze trw anie życia k o b iet 65-let- nich w krajach o najwyższej jego w artości w E uropie w latach 2000-2002 byłoby osiągnięte dla po lskich kobiet, p odob nie jak m ężczyzn, w rok u 2011-2013.
P rzytoczone p orów nania w skazują, iż sporządzona prognoza m oże być real na. P rognozow ane w artości osiągną taki poziom wówczas, gdy przez najbliższe lata u trzy m a się, tem po w zrostu trw ania życia z o statn ich 6 -7 lat. P odchodząc
m niej o p tym isty cznie uzyskane w artości m ożna traktow ać jako gó rn ą granicę obszaru zm ienności ex w okresie prognozow anym .
Tablica 8.2. Prognoza średniego dalszego trwania życia mężczyzn i kobiet w wieku 6 0 ,6 5 i 75 lat w Polsce w okresie 2 0 0 4 -2 0 1 5 Rok Średnie dalsze trwanie życia Błąd prognozy Średnie dalsze trwanie życia Błąd prognozy Średnie dalsze trw anie życia Błąd prognozy (w latach) dla osób w w ieku
60 lat 65 lat 75 lat
m ężczyźni 2004 17,51 0,2920 14,47 0,2801 9,17 0,2409 2005 17,80 0,2926 14,73 0,2806 9,40 0,2414 2006 18,12 0,2932 15,01 0,2812 9,64 0,2419 2007 18,47 0,2938 15,32 0,2818 9,90 0,2424 2008 18,83 0,2944 15,64 0,2824 10,17 0,2429 2009 19,23 0,2951 15,99 0,2830 10,47 0,2435 2010 19,65 0,2958 16,36 0,2837 10,78 0,2440 1011 20,11 0,2964 16,75 0,2843 11,11 0,2446 2012 20,59 0,2972 17,17 0,2850 11,46 0,2452 2013 21,10 0,2979 17,61 0,2857 11,83 0,2458 2014 21,64 0,2986 18,08 0,2864 12,22 0,2464 2015 22,22 0,2994 18,57 0,2872 12,64 0,2470 kobiety 2004 22,29 0,2942 18,24 0,2838 10,91 0,2401 2005 22,56 0,2948 18,48 0,2843 11,09 0,2405 2006 22,86 0,2954 18,75 0,2849 11,28 0,2410 2007 23,18 0,2960 19,03 0,2855 11,48 0,2415 2008 23,52 0,2966 19,33 0,2861 11,70 0,2421 2009 23,88 0,2973 19,65 0,2868 11,93 0,2426 2010 24,26 0,2980 19,99 0,2874 12,17 0,2432 2011 24,67 0,2987 20,35 0,2881 12,42 0,2437 2012 25,10 0,2994 20,73 0,2888 12,69 0,2443 2013 25,55 0,3001 21,13 0,2895 12,98 0,2449____ 2014 26,03 0,3009 21,55 0,2902 13,28 0 ,2 4 5 5 _ _ 2015 26,54 0,3016 21,99 0,2910 13,59 0 ,2 4 6 2 3 J
Źródło: Obliczenia własne.
P am iętać trzeb a o jeszcze jednym założeniu, k tóre w ynika z sam ej metody w yliczania param etrów ex W yznaczona w danym ro k u kalendarzow ym wartość ex dla osób w w ieku x zakłada ryzyko zgonu w poszczególnych ro czn ik ach dalszego życia ty ch osób identy czn e z obserw ow anym i dla kolejnych roczników wie w ro k u przeprow adzania obliczeń. A nalizując zatem k ształto w an ie się wartości
np., e60 w dłuższym okresie tak, jak to zostało przedstaw ione powyżej, należy zauważyć następujący fakt. D la p aram etru e6g obliczonego w ro k u 1950 podstaw ą były praw dopodobieństw a zgonów osób m ających wówczas w iek 60 lat i więcej, a więc uro d zo n y ch p rzed rokiem 1890. A nalogicznie dla e60 obliczonego w roku 1991 praw dop odobieństw a zgonu osób urodzonych w ro k u 1931 i wcześniej, a obliczonego w 2003 r. osób urodzonych w ro k u 1943 i wcześniej. Czy upraw n io n e m oże być zatem przypuszczenie, że korzystne od ro k u 1991 zm ian y w ar tości średniej dalszej długości życia osób w w ieku 60 lat, poza w ielom a in n y m i złożonym i czy n n ik am i, w pew nym sto p n iu w ynikają rów nież z w cho dzen ia do populacji osób starszych tych, którzy w niezw ykle tru d n y c h w aru n k ach w ojny byli m łodzi i m oże dzięki tem u odnieśli m niejsze ujem ne sk u tk i dla zdrow ia n iż osoby starsze w tym czasie? Poza tym , praw dopodob nie p rzetrw ały te tru d n e w aru n k i silniejsze organizm y.
N a podstaw ie tablic trw ania życia, obok p aram etru ex, m o żna w yznaczyć w artość tak zw anego norm alnego trw ania życia. Jest to d o m in an ta w ieku osób zm arłych, czyli w iek, na k tó ry przypada m aksim um liczby zgonów w starszym wieku.
j . M^i^n pwow i icyu uwcłina życia o s o d starszych w Polsc© 211
Wiek
Źródło: Polskie tablice trwania życia 1990-1991, GUS, Warszawa, 1993 i Trwanie życia w 2003 r., GUS, Warszawa, 2004.
Rysunek 8.5. Liczba zgonów (dx) według wieku mężczyzn i kobiet, w Polsce, w roku 1 9 9 0 -1 9 9 1 i 2003
W edług tablic trw ania życia dla lat 1990-1991, m ężczyźni najczęściej u m ie rali w w ieku 74,7 lat, kobiety w w ieku 82 lata (por. rys. 8.5). Po 12 latach d o m inanta w ieku zm arły ch uległa p rzesunięciu o 4,3 ro k u w p rzy p ad k u m ężczyzn
1 o 2,2 ro k u w p rzy p ad k u kobiet. W zrost norm alnego trw an ia życia, p rzy zm n iej
szającej się liczbie zgonów niem ow ląt, świadczy o pozytyw nych zm ianach zacho dzących w Polsce w dziedzinie um ieralności. W raz z przesunięciem m ak sim um , 2m ienia się nieco przebieg krzywej liczby zgonów jak to w idać na ry su n k u 8.5.
Zm niejsza się liczba zgonów m ężczyzn w w ieku do 70 lat oraz ko biet do około 80 lat i następuje p rzesunięcie faktu zgonu na wiek późniejszy
8.2. Zmiany prawdopodobieństwa zgonu
osób starszych
O bserw acja, w dłuższym przedziale czasu, zm ian w artości poszczególnych param etrów tab lic trw an ia życia, pozw ala wskazać okresy pozytyw nego lub n ie korzystnego kształtow ania się zjaw iska um ieralności badanej po pu lacji oraz zauważyć lata zw rotu w przebiegu tego procesu. A naliza zm ienn ości ty ch para m etrów w edług w ieku, w w ybranych charakterystycznych p u n k ta c h czasu daje m ożliwość zaobserw ow ania skali zachodzących zm ian dla osób w różn ym etapie życia. „K ażda z funkcji biom etrycznych m a charakterysty czny przeb ieg zm ien ności w zględem w ieku.” [K urkiew icz, 1992, s. 122] P rzesu n ięcia krzywych, przestaw iających przebieg tych zm ienności, w skazują w sposób syntetyczny na pozytyw ne lu b negatyw ne, w zależności od k ie ru n k u , przeob rażenia zachodzące w zjaw isku um ieralności. R ysunek 8.5. przedstaw iający zm ianę liczby zgonów w edług w ieku jest tego przykładem .
P rze ciętn e dalsze trw a n ie życia jest „pow szechnie u zn aw an e za jeden z n a jd o k ład n iejszy c h sy n tety czn y ch m iern ik ó w u m ie ra ln o śc i, a jego poziom w danej p o p u lacji jest często używ any do oceny p o stęp u (lu b p o zio m u rozw o ju) społeczn eg o .” [O kólski, 2004, s. 47], Jest to p a ra m e tr najczęściej w ykorzy styw any do an aliz porów naw czych zjaw iska u m ieraln o ści. W yjściow ym n ato m iast p a ra m e tre m tab lic trw a n ia życia jest p ra w d o p o d o b ień stw o zg o n u [Cie ślak, 1992, s. 82 i 84]. Jego w ielkość, jako jedyna, w yznaczana jest w oparciu o dane em p iry c zn e i słu ży za podstaw ę o bliczeń p o zo stały ch p aram etró w tablic trw a n ia życia. P a ra m e tr qx oznacza praw do p o d o b ień stw o zg o n u w ciągu roku osoby w w iek u x lu b inaczej m ów iąc, frakcję zm arły ch w ciągu ro k u osób, k tó re dożyły w iek u x u k o ń cz o n y ch lat W ykorzystując sk ró c o n e tab lice trw ania życia, o b liczan e dla p ięcio letn ich gru p w ieku, p ra w d o p o d o b ień stw a zgonu nqx są p raw d o p o d o b ień stw am i zg o n u w ciągu n lat, osób, k tó re d oży ły w iek u x lat. Jest to ró w n o zn aczn e z frakcją osób zm arły ch w ciągu n la t sp o śró d ty ch , które dożyły w iek u x lat.
Z m ian y w artości tego p aram etru dla k ilk u p u n k tó w n a osi życia w latach 1950, 1991 i 2003 przedstaw ia rysunek 8.6.
G eneralnie, znaczniejsze zm niejszenie ryzyka zgonu n astąp iło dla o s ó b
w starszych g ru p ach w ieku po 60. ro k u życia. Po czterdziestoleciu 1950-1990 praw dopodobieństw o zgonu w ciągu n lat dla m ężczyzn w w ieku 60 lat właściwie nie uległo zm ianie, dla kobiet w tym w ieku niew iele się zm niejszyło. Bardzie)
. — . — .j w... v-t.i i icyu 11 wen ud z.yuici usuu starszycn w koiscg 213 w yraźne o b n iżen ie frakcji osób zm arłych w ciągu n lat n astąpiło po ro k u 1991 w p o ró w n an iu do ro k u 1950 dla osób w w ieku 70 oraz 75 lat.
P orów nanie nqx dla ro k u 2003 w o d niesieniu do ro k u 1991, początkow ego dla okresu korzy stnych zm ian w poziom ie um ieralności w Polsce, w skazuje n a nieco w iększe o b n iżen ie się praw dopodobieństw zgonu dla m ężczyzn niż dla kobiet. R óżnica skali tego zm niejszenia dla obu płci była najw iększa dla osób w w ieku 60 lat, znaczna dla osób w w ieku 65 oraz 70 i 75 lat, n ato m iast n ajm n iejsza dla osób, k tó re dożyły 80 lat.
P raw dop odob ieństw o w yrażone w pro centach, w skazuje, że frakcja m ęż czyzn w w ieku 60 lat zm arłych w ciągu n lat w okresie o statn ich 12 lat zm n iej szyła się o 3,4 p u n k tu proc., a kobiet o połow ę m niej.
W p rzy p ad k u osób w w ieku 65 lat zm niejszenie u d ziału zm arłych przez n lat w yniosło dla m ężczyzn 4,0 punkty, a dla kobiet 3,2 p u n k tu proc.
„Qx
w iek lat
Źródło: GUS, dostępne na stronie internetowej www.stat.gov.pl z dnia 27.11.2004.
Rysunek 8.6. Prawdopodobieństwo zgonu w ciągu n [n = 1, 4, 5) lat mężczyzn i kobiet w wieku x, wedtug wieku ukończonych lat, w roku 1 9 5 0 ,1 9 9 1 i 2003
D la osób w w ie k u 70 la t zm n ie jsz e n ie om aw ian ej frak cji n a s tą p iło o d p o w ied n io o 4,9 i 4,4 p u n k tu , dla będący ch w w ie k u 75 la t o 6,5 i 6,0 p u n k tu, dla osób w w ie k u 80 la t o 8,2 i 8,1 p u n k tu . Je s t to z m n ie js z e n ie ry zy ka zgo nu w ciąg u n a jb liż sz y c h 5 la t dla osoby, k tó ra doży ła do d an e g o w ieku,, w y n ik iem zm n ie jsz o n e g o ry zy k a z g o n u dla m ło d szy ch w iek iem jest o czyw i ście zw ięk szo n e p ra w d o p o d o b ie ń stw o p rzeżycia k o le jn y c h la t j>x i d o życia do starszego w ie k u , a w efekcie w z ro st liczb y d ożyw ających do s ta rsz y c h ro c z ników w ie k u o raz w y d łu ż e n ie się o k re su p rz eb y w an ia w k o le jn y c h etap a ch życia.
8.3. Zmiany liczby dożywających do wieku starszego
K orzystne p rzem ian y poziom u um ieralności w o statn ich k ilk u n a stu latach w Polsce dają się obserwować jako zm niejszenie natężenia zgonów, zm niejszenie szacow anych na ich podstaw ie praw dopodobieństw zgonu, w y d łu żenie się śred niej dalszej długości trw an ia życia. Są to najczęściej w ykorzystyw ane charak terystyki zjaw iska u m ieralności. W raz z korzystnym i zm ianam i w spom nianych ch arakterysty k n astępuje także zw iększenie się szans dożycia do danego wieku w tym do w ieku em erytalnego, w ieku zaawansow anej starości i sędziw ej starości. O tym in fo rm u ją w artości kolejnej funkcji biom etrycznej tablic trw an ia życia, jaką jest liczba lub odsetek wyjściowej populacji dożyw ających do w iek u x (/).W zrost lub spadek przeciętnego trw ania życia jest końcow ym wynikiem zm ian w p o rz ąd k u w ym ierania populacji. R óżne w poszczególnych grupach w ieku zm ian y n atężenia zgonów znajdują swoje odzw ierciedlenie w tem pie po m niejszania hipotetycznej populacji i w efekcie w liczbie dożyw ających do da nego w ieku x (lx). L iczb y te, przedstaw ione w uk ład zie w spó łrzędn ych dla po szczególnych roczników w ieku lub w odstępach p ięcio letn ich , tw orzą krzywą lx (por. rys. 8.7). W ykres tej krzywej ułatw ia analizę przeobrażeń zachodzących w po rząd k u w ym ierania badanych populacji.
4 0 5 0
Wiek
Źródio: Jak dla rysunku 8.5.
Rysunek 8.7. Odsetek dożywających do wieku x mężczyzn i kobiet [lt w %), w Polsce, wedtug tablic trwania życia dla lat 1990— 1991 i 2003
Z m ian a k ształtu krzywej w ykorzystyw ana jest do graficznego opisu PrZ® ścia epidem iologicznego. Tzw. u p ro sto k ątn ien ie krzywej św iadczy o tw o rz e ń ^ się społeczeństw a now oczesnego i osiąganiu fazy po sttranzycyjnej w prze) dem ograficznym [O kólski, 2004, s. 141]. P ro sto k ąt jest czysto teoretyczn kształtem tej krzywej, opisującym populację, w której w szystkie osoby dożyw
m aksym alnego w ieku. W zrost w ieku m aksym alnego w populacji w ydłuża kształt teoretycznego pro sto k ąta w prawo. P rzesuw anie się w ykresu krzywej l% w górę oznacza popraw ę stosun ków w ym ierania populacji. P rzesu nięcie lin ii dotyczą cej ro k u 2003 w górę w zględem krzywej dla danych z lat 1990-1991 świadczy 0 takiej w łaśn ie popraw ie (por. rys. 8.7). O znacza to, że w iększa część m ężczyzn 1 kobiet dożywa starszych roczników wieku. P od tym w zględem , w b adanym okresie, znaczniejsza popraw a nastąp iła w w aru n k ach w y m ierania m ężczyzn niż kobiet. K rzyw a l% dla m ężczyzn uległa p rzesunięciu przy m łodszych ro czn ik ach w ieku i dotyczy dłuższego p rzedziału w ieku niż w p rzy p ad k u kobiet.
D o prawnego wieku emerytalnego kobiet dożywa, przy założeniu warunków umieralności z 2003 r., 91% populacji wyjściowej (por. tab. 8.3). D o obecnie obowią zującego wieku emerytalnego mężczyzn dożyje 70% urodzonych, a więc o 20 punktów proc. mniej niż kobiet do ich wieku emerytalnego. Przed dwunastom a laty udziały te, szczególnie w przypadku mężczyzn, były wyraźnie niższe (odpowiednio 88% i 62%).
j ~--- .^0 ^ 1 1 icyu trwania życia osób starszych w Polsce 215
Tablica 8.3. Udziat dożywających do wieku x ( l ll w %) w Polsce wedtug tablic trwania życia dla lat 1 9 9 0 -1 9 9 1 ¡2 0 0 3
W iek
% dożywających do w ieku x (lx) Przyrost lx w pu nk tach proc. 1990-1991 2003 M K M K M K 60 72,07 88,48 78,60 91,18 6,53 2,70 65 61,87 83,29 69,74 87,13 7,88 3,85 70 49,74 75,22 58,57 81,09 8,84 5,87 75 36,16 63,33 45,33 71,51 9,17 8,17 80 22,73 47,64 30,76 56,89 8,03 9,25 85 11,68 30,47 16,97 37,39 5,29 6,92 90 4,68 15,74 7,07 18,44 2,39 2,70 95 1,39 6,22 1,92 5,65 0,53 -0 ,5 7 100 0,29 1,78 0,28 0,83 -0,01 -0 ,9 5
Źródło: Jak do rysunku 8 .5.
D o w ieku 80 lat dożyje, w edług danych dla 2002 r., 31% m ężczyzn i 57% k o biet. D ziew ięćdziesiąte uro d zin y będzie obchodziło 18% ko biet i tylko 7% m ęż czyzn. N astąpiły, zatem znaczące i korzystne zm iany w poziom ie om aw ianych ^działów. W iększy p rzyrost dotyczył m ężczyzn niż k obiet w m łodszych ro czn i cach starszego w ieku. P rzyrost liczby dożywających do najstarszych roczników wieku był n ieznacznie w iększy dla kobiet.
W iek, do którego dożywa połowa populacji, czyli m ediana w ieku zm arłych, określana jest m ianem praw dopodobnego trw ania życia. W roku 1990 w ynosiła ona mężczyzn 70 lat, w 2003 r. 73 lata, dla kobiet praw dopodobne trw anie życia Porosło w tym okresie podobnie o 3 lata i w 2003 r. osiągnęło w artość 82 lata.
8.4. Terytorialne zróżnicowanie średniego
dalszego trwania życia osób w starszym wieku
Poziom przeciętnego dalszego trw ania życia jest ró żny nie tylko w poszcze gólnych krajach, ale w ykazuje się nadal zróżnicow aniem w ew nątrz kraju, p om ię dzy w ojew ództw am i i podregionam i. Z m ianę poziom u przeciętnego dalszego trw ania życia osób starszych a szczególności w w ieku 60 lat, m ożna prześledzić dla obecnie obow iązującego podziału adm inistracyjnego kraju od ro k u 1990. Jest to jednocześnie początek tego przedziału czasowego, w k tó ry m obserw ow ane są korzystne ten d en cje w kształtow aniu się w artości przeciętnego dalszego trw ania życia w Polsce.Tablica 8.4. Średnie dalsze trwanie życia mężczyzn i kobiet w wieku 60 lat w województwach w roku 2003 i jego przyrost w stosunku do roku 1990
W ojewództwo
Średnie dalsze trwanie życia osób w w ieku 60 lat w roku 2003
(w latach)
Przyrost średniego trwania życia w okresie 1990-2003 (w latach)
m ężczyźni kobiety m ężczyźni kobiety
miasta w ieś miasta w ieś miasta w ieś m iasta wieś
PO L SK A 17,30 16,91 22,16 22,23 2,32 1,16 2,47 1,87 D oln ośląsk ie 17,22 16,12 22,10 21,67 2,15 0,86 2,64 1,83 Kujawsko--pom orskie 17,19 16,74 22,13 21,62 2,49 1,75 2,58 1,57 L ub elskie 17,86 16,83 22,62 22,21 2,53 0,92 2,11 1,52 L ubuskie 16,83 15,55 22,25 21,79 2,52 0,64 2,32 1,72 Ł ódzkie 16,44 16,81 21,44 22,08 1,96 0,97 2,11 1,95 M ałopolskie 17,89 17,47 22,70 22,54 2,42 1,21 2,60 1,85 M azow ieckie 17,89 17,10 22,61 22,38 2,32 0,85 2,38 1,71 O polskie 17,05 17,04 21,87 21,92 1,85 1,79 2,24 2,33 . Podkarpackie 18,18 17,57 22,34 22,69 2,19 1,46 1,49 2,24__ Podlaskie 18,11 17,70 23,21 23,04 2,16 0,40 2,19 1 ,6 7 _ Pom orskie 17,84 16,83 22,60 22,11 2,80 1,49 3,01 2 ,2 4 _ Śląskie 16,76 16,92 21,44 22,06 2,28 1,50 2,63 _ _ b Z L -Św iętokrzyskie 17,31 17,11 22,49 22,54 2,10 1,20 2,27 1,83 W arm ińsko--m azurskie 17,03 16,09 22,42 22,58 2,06 0,80 2,51 2,39 W ielkop olskie 17,06 16,63 22,09 22,01 2,31 1,46 2,59 2,15__
Z achodn iopom orskie 17,10 15,84 22,17 21,67 2,36 1,43 2,68 J _ _ b Z L
-M inim alna 16,44 15,55 21,44 21,62 1,85 0,40 1,49 L 5 2 _ _
-M aksym alna 18,18 17,70 23,21 23,04 2,80 1,79 3,01 ^39____
M ax.-m in . 1,74 2,15 1,77 1,42 0,95 1,39 1,52 M 7 _ _
W okresie o statn ich 13 lat, w skali kraju, jak już w spo m niano , nastąpił w zrost średniej dalszej długości życia 60-latków, zarów no k o b iet jak i m ężczyzn. L iczby zaw arte w tablicy 8.4 w skazują, iż w zrost m iał m iejsce tak w m iastach jak i na wsi. Uwagę zw raca jednak znaczniejsze w ydłużenie się śred nieg o trw ania życia w m iastach n iż na wsi (około d w ukrotnie w iększe dla m ężczyzn i o jedną trzecią w iększe dla kobiet). M ożna przypuszczać, iż w aru n k i i styl życia na wsi w m niejszym sto p n iu uległy popraw ie niż w m iastach. W ydłużenie się p rz e ciętnego dalszego trw an ia życia w tym okresie jest poza tym nieco m niejsze dla 6 0-letnich m ężczyzn niż dla kobiet, zwłaszcza n a wsi.
O bserw ow ane zm iany w poszczególnych w ojew ództw ach b yły p o d obne, co do k ie ru n k u do ogólnokrajow ych, ale ich skala charakteryzow ała się w yraźnym zróżnicow aniem . Ś redn ie dalsze trw anie życia 6 0-letnich k obiet w ydłużyło się najbardziej w m iastach wojew ództw a pom orskiego (o 3 lata), w nieco m niejszym sto p n iu 60-letn ich m ężczyzn także w m iastach wojew ództw a pom orskieg o (w zrost 0 2,8 roku). N ajm niejszy p rzyrost średniej dalszej długości życia 60-latków do ty czył m ężczyzn m ieszkających na w siach wojew ództw a podlaskiego, w zrosło ono zaledwie o 0,4 roku. P rzy ro st średniej długości życia m ężczyzn w w ieku 60 lat, m ieszkających na w siach, w żadnym wojew ództwie nie przekroczył 2 lat, a w 7 czyli niem al w połow ie województw, nie przekroczył 1 ro k u życia. N ajw iększy p rzyrost rów ny 1,8 ro k u w ystąpił dla m ężczyzn, m ieszkańców wsi w ojew ództw a opolskiego. B ył niem al rów ny najniższem u z w szystkich w ojew ództw p rzy ro sto wi tego p a ra m e tru dla m ężczyzn m ieszkających w m iastach, k tó ry w ystąpił także w opolskim .
M ężczyźni w 2003 r. m ieli do przeżycia, śred n io biorąc w skali k raju, nieco m niej lat, m ieszkając n a wsi niż w m iastach, kobiety na o dw rót dłużej na wsi niż w m iastach (por. tab. 8.4). W p rzypadku m ężczyzn, w yjątek stano w iły w oje w ództw a łó d zk ie i śląskie, gdzie przeciętn e dalsze trw anie życia było nieco n iż sze w m iastach n iż na wsi. O d n o śn ie kobiet, takie o d w ro tn e relacje n iż w skali kraju, średniej dalszej długości życia w m iastach i na wsi w y stąpiły w 7 w oje w ództw ach: kujaw sko-pom orskim , lubelskim , m ałop olsk im , m azow ieckim , podlaskim , p o m o rsk im i zachodniopom orskim .
O m ów ione wyżej zm iany w artości średniej długości życia w w ojew ództw ach jak i sytuacja w wyjściowym ro k u analizy ukształtow ały relacje p om ięd zy w oje w ództw am i w ro k u 2003 (por. tab. 8.4).
N a jk ró tsz e dalsze trw a n ie życia dotyczy n a d a l zaró w n o m ężczyzn jak 1 k o b ie t m ieszk a ją cy ch w m ia sta c h w ojew ództw a łó d zk ieg o . Taka n ie k o rz y stn a , p o d w zględem śre d n ie g o dalszego trw a n ia życia, sy tu acja m ężczy zn w m ia sta c h obecn eg o w ojew ództw a łó d zk ieg o u trz y m u je się o d p o c z ą tk u lat d ziew ię ćd zie sią ty c h , a daw ne w ojew ództw o łó d z k ie zajm o w ało p o d o b n ie o sta tn ie p o d tym w zg lęd em pozycje. W d o d a tk u , p rz y ro s t w a rto ści tego p a ra m e tru w o s ta tn ic h 13 latac h by ł w tym w ojew ó dztw ie je d n y m z n a jm n ie j
szych (1,96 ro k u życia) w śró d w szy stk ich w ojew ództw . W p rz y p a d k u k o b iet m ieszk a n ek m ia st, p o d o b n ie n ie k o rz y stn a p o d tym w zg lęd em sy tu acja poza w ojew ództw em łó d z k im w y stęp u je tak że w w ojew ództw ie śląsk im . Tak n ie p o m y śln y s ta n u trz y m u je się w ty ch w ojew ództw ach m im o n ie n a jm n ie jsz y c h p rz y ro stó w d łu g o śc i śre d n ie g o dalszego trw a n ia życia k o b ie t w o s ta tn im b a dan y m o k re sie (1 9 9 1 -2 0 0 3 ). N ajw yższe w arto ści śre d n ie g o dalszeg o trw a n ia życia m ieszk a ń có w m ia st w y stą p iły w w ojew ód ztw ie p o d k a rp a c k im d la m ęż czyzn i p o d la sk im dla k o biet.
N a wsi, najm niej lat życia m ają średn io przed sobą m ężczyźni województwa lubuskiego i k obiety wojew ództwa kujaw sko-pom orskiego. Najw yższe wartości tego p aram etru dotyczą zarów no m ężczyzn jak i ko biet na w siach województwa podlaskiego. To w ojew ództw o oraz podkarpackie ch arak tery zu ją się najwyższy mi w artościam i om aw ianego p aram etru tablic trw ania życia.
Z różnicow anie tery to ria ln e przeciętnego trw ania życia osób w w ieku 60 lat w p rzekroju województw, było w 2003 r. najw iększe dla m ężczyzn na wsi, rozpię tość p om iędzy krańcow ym i w artościam i w yniosła 2,15 ro k u , najniższa, w ynoszą ca 1,42 ro k u dotyczyła kobiet na wsi.
B ardziej szczegółow y obraz tery to ria ln e g o zró żn ico w a n ia om aw ianej w ielkości daje jej obserw acja w p rz ek ro ju 45 p o d re g io n ó w (por. tab. 8.5). W i doczne jest w ów czas, iż n a jk ró tsz y p rz e c ię tn ie okres do p rz eży cia m ają przed sobą 6 0 -letn i m ężczyźni m ieszkający w m ieście Ł o d zi (16,2 lat), a najdłuższy w n ie tak odległej W arszaw ie, w ysoki w K rak o w ie, W rocław iu i Trójm ieście (powyżej 18 lat). Z ate m , sze śćd ziesięcio letn i m ężczyźni w L o d z i m ają do p rze życia śre d n io p o n a d dwa lata m niej niż m ieszk ań cy w y m ie n io n y c h dużych m iast P olski. D la 6 0 -le tn ic h k o b iet w m iastach ś re d n ie dalsze trw a n ie życia było n a jk ró tsz e (21,2 ro k u ) w sąsied n im dla p o d re g io n u łó d zk ieg o , podregio- n ie p io trk o w sk o -sk ie rn ie w ic k im a m in im a ln ie tylk o w yższe w m ieście Łodzi i p o d re g io n ie łó d z k im . N ajw yższą w artość o siąg n ął te n p a ra m e tr w podregio- n ie b ia ło sto c k o -su w a lsk im (23,4 ro k u ) i n iew iele tylk o n iższą d la m ieszkanek Warszawy.
U trzym ująca się nadal, znaczna n adum ieralno ść m ężczyzn n ad kobieta mi sk u tk u je w yraźną różn icą średniego trw a n iu życia obu p łci, także dla osób w w ieku 60 lat. N ajw iększa różnica średniego trw ania życia m ężczyzn i kobiet, praw ie 6 lat, w ystąpiła w 2003 r. w podregionach: gorzow skim i konińskim - W kolejnych 15 p o dregionach przekroczyła 5 lat. W yraźnie m niejszy dystans w tym w zględzie, n iesp ełn a 4 lata, w ystąpił w p odregio nach bialskopodlaskim i krośnieńsko-przem yskim .
W iększy niż w m iastach, obserw ow any jest dystans p o m iędzy śred n im dal szym trw aniem życia obu płci na wsi: od 6,8 lat w podreg io n ie olszty ńsk im P° 4,6 lat w p odregionach: bydgoskim , bialskopod laskim i rybnicko-jastrzębskim - W 6 regionach różnica w e60 dla m ężczyzn i k obiet p rzekroczy ła 6 lat, a w dal szych 27 przekroczyła 5 lat życia.
, ____, ^ i . ieyu uwania życia osób starszych w Polsce 219
Tablica 8.5. Przeciętne dalsze trwanie życia osób w wieku 60 lat, w podregionach, w 200 3 r.
Nr P odregion
Średnie dalsze trw anie życia (w latach)
m ężczyźni kob iety
ogółem m iasto w ieś ogółem m iasto w ieś
1 Jeleniogórsko-w atbrzyski 16,5 16,7 16,1 21,6 21,7 21,4
2 L egnicki 16,5 16,6 16,2 21,8 21,8 21,8
3 W rocławski 16,8 17,5 16,2 22,1 22,1 22,0
4 m. W rocław 18,2 18,2 — 23,0 23,0 —
5 B ydgoski 17,1 17,3 16,8 22,0 22,2 21,4
6 T oruńsko-w łocław ski 16,9 17,1 16,6 21,9 22,1 21,8
7 Bialskopodlaski 17,1 17,6 16,9 21,4 21,4 21,4
8 C hełm sko-zam ojski 17,1 17,7 17,0 22,5 22,3 22,6
9 L ub elski 17,3 18,0 16,8 22,5 22,9 22,2
10 G orzowski 16,6 17,0 15,8 22,5 22,9 22,0
11 Z ielonogórsk i 16,4 16,8 15,5 21,8 21,9 21,6
12 Ł ódzki 16,6 16,6 16,7 21,7 21,5 21,9
13 P iotrkow sko-skierniew ick i 16,7 16,5 16,9 21,8 21,2 22,3
14 m. Ł ód ź 16,2 16,2 — 21,5 21,5
15 K rakow sko-tarnow ski 17,4 17,7 17,3 22,5 22,4 22,5
16 N ow osądecki 17,7 17,3 17,9 22,6 22,3 22,7
17 m. Kraków 18,3 18,3 23,1 23,1 —
18 C iech anow sko-płocki 16,7 16,9 16,6 22,3 22,4 22,3
19 O strołęck o-sied lecki 17,3 17,1 17,3 22,5 22,3 22,5
20 Warszawski 17,0 16,7 17,4 22,3 22,1 22,5
21 R adom ski 16,8 17,2 16,6 22,0 22,0 22,1
22 m. Warszawa 18,6 18,6 — 23,0 23,0 —
23 O polski 17,0 17,1 17,0 21,9 21,9 21,9
24 R zeszow sko-tarnobrzeski 17,9 18,3 17,7 22,8 22,7 22,9
25 K rośnień sk o-p rzem yski 17,6 18,1 17,4 22,3 22,0 22,5
26 B iałostock o-suw alski 17,9 18,2 17,7 23,2 23,4 22,9
27 Ł om żyń sk i 17,7 17,9 17,7 23,1 22,7 23,4
28 Słupsk i 17,2 17,4 16,8 22,2 22,2 22,1
29 G dański 16,8 16,7 16,9 22,0 21,9 22,2
30 G dańsk G dyn ia Sopot 18,5 18,5 — 23,1 23,1 —
31 C zęstochow ski 16,8 16,7 16,9 22,4 22,2 22,7 32 B ielsk o-bialski 17,3 17,6 17,0 21,9 21,9 22,0 33 Centralny śląski 16,7 16,7 17,0 21,4 21,3 22,1 34 Św iętokrzyski 17,2 17,3 17,1 22,5 22,5 22,5 35 Elbląski 16,8 17,2 16,3 22,4 22,1 22,8 36 O lsztyń ski 16,6 17,2 15,8 22,7 22,8 22,6 37 E łck i 16,4 16,6 16,1 22,4 22,3 22,5 38 Pilsk i 16,3 17,1 15,4 21,4 21,6 21,0 39 P oznański 16,6 16,6 16,6 21,9 22,1 21,8
Tablica 8.5. Przeciętne dalsze trwanie życia osób w wieku 60 lat, w podregionach, w 200 3 r. — cd.
Nr P odregion
Średnie dalsze trw anie życia (w latach)
m ężczyźni kob iety
ogółem m iasto w ieś ogółem m iasto wieś
40 K aliski 17,0 16,7 17,2 22,1 21,8 22,4 41 K on iń sk i 16,8 16,9 16,7 22,6 22,8 22,5 42 m. Poznań 17,7 17,7 22,4 22,4 43 Szczeciński 16,8 17,1 15,8 21,9 22,1 21,5 44 K oszaliński 16,7 17,3 15,8 22,3 22,7 21,9 45 R ybnicko-jastrzębski 16,9 16,8 17,0 21,6 21,6 21,6 M aksim um 18,6 18,6 17,9 23,2 23,4 23,4 M inim u m 16,2 16,2 15,4 21,4 21,2 21,0
Źródło: stat.gov.pl/dane_spolgosp/ludnosc/trwanie_zycia/exsub2003.xls oraz obliczenia własne.
N a wsi, p rzeciętne dalsze trw anie życia dla osób w w ieku 60 lat było w 2003 ro k u najwyższe dla kobiet w podregionie ło m ży ń sk im i m ężczyzn w pod- regionie now osądeckim . N ajniższe w artości tego p aram etru dotyczyły podregio- nu pilskiego zarów no w przypadku m ężczyzn jak i kobiet.O dległo ść pom iędzy najwyższą w artością średniego dalszego trw ania życia sześćdziesięcioletnich ko b iet w iejskich (23,4 ro ku) a najniższą dla sześćdziesięcioletnich m ężczyzn m iesz kańców wsi (15,4 lata) w ynosi aż 8 lat życia.
różnica lat
Źródło: Jak w tablicy 8.5.
Rysunek 8.8. Różnica średniego dalszego trwania życia mężczyzn w wieku 60 lat w m iastach m inus na wsi, w podregionach w 2003 r.
R óżnica p om iędzy p rzeciętnym dalszym trw aniem życia w m iastach i na wsi nie w każdej jednostce terytorialnej przyjm uje jednakow y znak, o czym już wspo m n ian o przy porów nyw aniu sytuacji w w ojew ództw ach. W w iększości podregio- nów (23 z 39 zam ieszkałych przez ludność m iejską i w iejską), w artości e60 ^ 3
m ężczyzn m ieszkających w m iastach są w yraźnie wyższe niż dla m ieszkańców wsi (por. rys. 8.8). Świadczyć to m oże o tym , że w aru n k i i styl życia m ężczyzn m ieszkających na wsi niekorzystnie w pływ ają na ich stan zdrow ia i pow odują skrócenie przeciętnej długości życia. N ajw iększe różnice dotyczą podregionów : 38 — P ilskiego, 44 — K oszalińskiego, 11 — Z ielonogórskiego, 36 — O lszty ń skiego.
W yraźnie dłuższym niż w m iastach przeciętnym dalszym trw aniem życia cieszą się 60-letni m ężczyźni m ieszkańcy wsi 9 podregionów. N ajw iększe z tych różnic dotyczą podregionów : 20 — Warszawskiego, 16 — Nowosądeckiego i 40 — Kaliskiego.
Średnie dalsze trw anie życia kobiet będących w w ieku 60 lat, w połow ie re gionów jest w yraźnie wyższe w m iastach a w połow ie wyższe na wsi (por. rys. 8.9). N ajw iększe w artości różnic d o d atn ich {e6g dla m iast — e6g dla wsi) dotyczą p o d regionów : 10 — G orzow skiego, 5 — B ydgoskiego i 44 — K oszalińskiego. N aj wyższe u jem n e w artości różnic odnoszą się do podregionów : 13 — P iotrkow sko- skierniew ickiego, 33 — C entralnego śląskiego i 27 — Ł om żyńskiego.
Z różnicow ania regionalne poziom u um ieralności, zw łaszcza w o b rębie n ie zbyt w ielkich obszarów, nasuw ają py tan ie o przyczyny znacznych ró żn ic, a jed nocześnie na znaczne rezerw y tkw iące w korekcie szeroko rozum ian ego stylu życia (zachow ań zdrow otnych) porów nyw anych populacji.
różnica lat
Źródło: Jak w tablicy 8.5.
Rysunek 8.9. Różnica średniego dalszego trwania życia kobiet w wieku 60 lat w m iastach m inus na wsi, w podregionach w 2003 r.
W arunki zew nętrzne, przyrodnicze, niezależne od zachow ań człow ieka nie mogą być pow odem znacznego zróżnicow ania na w zględnie n ie tak w ielkim te ry to riu m , jakim jest obszar naszego kraju. O różnicach decyduje zapew ne cały kom pleks przyczyn. O d ręb n e cechy środow iskow e w ograniczonym sto p n iu wy jaśniają lokalne sytuacje zdrow otne. [K irschner, 1999, s. 40]. N ajbardziej isto t
ć ć ć
-ne znaczenie w ydaje się m ieć stru k tu ra społeczno-zaw odow a uw arunkow ana w znacznej m ierze poziom em w ykształcenia porów nyw anych pop ulacji i w yni kający z niej styl życia [Stępień, 2002],
8.5. Struktura zgonów osób starszych według przyczyn
A nalizy przyczyn zgonów dostarczają ciekaw ych i isto tn y c h inform acji 0 u m ieralno ści b adanych populacji i zm ianach w niej zachodzących, pom aga ją w w yjaśnianiu różn ic pom iędzy populacjam i. D an e o zgonach w edłu g przy czyn b u d zą jedn ak w iele w ątpliw ości o d no śnie ich porów nyw alności w czasie 1 w przekrojach regionalnych, a zwłaszcza m iędzynarodow ych.Z astrzeżenia wiążą się z diagnostyką m edyczną, z d o k ład n o ścią przy wy p e łn ia n iu św iadectw zgonów, a także z p rak ty k ą kodow ania przyczyn zgonów w edług w ytycznych W H O . Poza różnicam i w poziom ie diagn ostyk i m edycznej, 0 tym czy przyczyna zgonu została ustalona popraw nie św iadczy fakt stw ierdze nia jej przez lekarza. W Polsce w 2002 r. 99,5% zgonów stw ierd ził lekarz w 1991 r. 97% nato m iast „w ro k u 1950 tylko 56,5% przyczyn w szystkich zgonów zostało stw ierdzonych przez lekarzy” [Holzer, 1999, s. 232].
O jakości diagnozow ania przyczyn zgonów świadczyć m oże także odsetek przyczyn nieznanych lub niedokładnie określonych [Bijak, 2003, s.7], W roku 1991 udział zgonów z nieustalonych przyczyn wynosił 7% w szystkich zgonów. Zgod nie z zasadam i obowiązującej od 1997 r. M iędzynarodow ej Klasyfikacji Chorób 1 P roblem ów Z drow otnych — X Rew izja, pozycja ta określona została następują co: objawy, cechy chorobow e i niepraw idłow e w yniki badań klinicznych i labo ratoryjnych. U dział zgonów zaliczonych do tej grupy w yniósł w 2002 roku 6,5%. D la porów nania, w ro k u 1960, w edług obowiązującej wówczas klasyfikacji zrewi dowanej w 1955 r., pozycja w b rzm ieniu „R óżne objawy, starczość i stany określo ne niedokładn ie lub nieznane przyczyny zgonów ” obejm ow ała 20,3% wszystkich zgonów. Ta kategoria przyczyn zgonów może występować częściej w populacjach starszych wiekiem . W stru k tu rze zgonów dla lat 1991 i 2002 udział tej grupy przy czyn dla zm arłych w w ieku 60-80 lat nie przekraczał 6%, a tylko dla zmarłych w w ieku powyżej 85 lat w ahał się od 17,7% w 1991 dla kobiet do 10% w 2002 r. dla mężczyzn (por. tab. 8.6). Niew ielki odsetek zgonów z przyczyn nieokreślonych może świadczyć zarów no o dobrej jakości danych jak i o klasyfikacji do określone) grupy przyczyn niezależnie od faktycznych okoliczności zgonu.
P roblem em przy w ystaw ianiu świadectw zgonów jest konieczność podania jednej, wyjściowej przyczyny zgonu, która zdaniem lekarza stw ierdzającego zgon stanow iła początek procesu chorobowego. W przypadku osób starszych, chorują cych często na wiele chorób przew lekłych, w skazanie jednej z n ich jako powo zgonu jest często bardzo trudne. „N iektórzy autorzy uważają, że sku pianie uwag1
«-oi i i.cii iy ui i uci cm iusui i przeciętnego trwania życia osób starszych w Polsce 223
w statystyce na głównej przyczynie zgonu, nie pozwala na ujaw nienie pozostałych przyczyn doprow adzających do zgonu pacjenta” [Balicki i in n i, 2003, s. 151].
O sobnym źró dłem tru d n o ści z porów nyw alnością d anych dotyczących przy czyn zgonów są zm iany system ów kodow ania w w y n ik u kolejnych rewizji.
W szystkie te p ro b lem y trzeba m ieć na uwadze, analizując s tru k tu rę zgonów w edług przyczyn, poniew aż b łęd n a klasyfikacja zgonów pow oduje przesun ięcia w stru k tu rz e osób zm arłych. P roblem m ożna w pew nym sto p n iu pom niejszyć określając przyczyny bardziej ogólnie i łącząc dane. U n ik a się w te n sposób b łę dów p o p ełn ian y ch przy o k reślan iu szczegółowej przyczyny zg on u z danej grupy, ale jednocześnie tracim y w iele interesujących inform acji dla ro zp o zn an ia zjaw i ska um ieraln ości i polity k i zdrow otnej. Z tego w zględu, poza s tru k tu rą zgonów w edług głów nych grup przyczyn, om ów ione zostaną te najw ażniejsze, pow odują ce znaczącą część zgonów w ram ach zagregow anych przyczyn głów nych.
P orów nane zostały stru k tu ry zgonów w edług przyczyn w dw óch latach: na początku okresu korzy stnych zm ian um ieralności, czyli w ro k u 1991 i w o stat nim , dla którego są d ostępne odpow iednie dane statystyczne, a więc dla 2002 ro k u (por. tab. 8.6). W prow adzenie X R ew izji klasyfikacji przyczyn zgonów z pow odu przyjętych p ro c e d u r spow odow ało w ydłużenie czasu opracow yw ania w yników dotyczących przyczyn zgonów.
Z decydow ana w iększość, bo 80% zgonów spow odow ana jest cho ro bam i określanym i m ianem chorób cyw ilizacyjnych a należących do trzech grup: ch o roby u k ła d u krążenia, now otw ory złośliw e oraz przyczyny zew n ętrzne takie jak w ypadki drogow e i in n e, sam obójstw a, zabójstwa.
N ajw iększa część zgonów spow odow ana jest chorob am i u k ład u krążenia. W 1991 r. 52,7% zgonów n astąpiło z przyczyn tych cho rób , w ro k u 2002 ich udział w yniósł 47,1% i p o d obny u dział podają szacunkow e d an e dla ro k u 2003 [dostępne na stro n ie www.stat.gov.pl z dnia 1.02.2005]. Spadkow i u d z ia łu tej grupy przyczyn zgonów tow arzyszy w zrost u d ziału drugiej, co do w ielkości g ru py, jaką tw orzą choroby nowotworow e.
N ow otw ory złośliw e były w ro k u 1991 przyczyną 18,3% zgonów, w ro ku 2002 ich u d ział w yniósł 24,4% i na poziom ie p o n ad 24% u trzy m ał się w ro ku 2003. U dział zgonów spow odow anych przyczynam i zew n ętrzn ym i ob n iżał się w analizow anym okresie od 8% w ro k u 1991 do 7,1% w ro k u 2002 i n iesp ełn a 7% ^ ro k u 2003.
O m aw iane u d ziały i ich zm iany różnią się w zależności od rozpatryw anych Populacji w edług płci, w ieku oraz m iejsca zam ieszkania.
U dział zgonów w w y n ik u chorób u k ła d u krążenia jest w iększy w śród zgo nów k obiet niż m ężczyzn o praw ie 10 p u n k tó w proc. w ro k u 1991 do p o n ad 11
^ ro k u 2002. O kilka p u n k tó w procentow ych w iększy dla zm arłych na wsi niż
^ m iastach zarów no kob iet jak i m ężczyzn. U dział tych ch orób jest niem al trzy krotnie w iększy jako przyczyna zgonów dla k obiet zm arłych po 60. ro k u życia niż p rzed u k ończeniem 60 lat, dla m ężczyzn około d w u k ro tn ie większy.
I
Tablica 8.6. Struktura zgonów (w %) mężczyzn i kobiet w wieku 60 lat i w ięcej, w Polsce, w roku 1991 i 2002 według głównych grup przyczyn
G łów ne przyczyny zgonów
W iek rok Choroby układu krążenia N ow otw ory złośliw e Z ew nętrzne przyczyny zgonów Objawy, cech y chorobow e i niepraw idłow e w y n i
ki badań k lin iczn ych i laboratoryjnych Pozostałe Razem M ężczyźni D o 60 1991 30,57 18,14 24,98 7,34 18,97 100,0 2002 26,09 21,85 24,62 9,83 17,61 100,0 6 0 -6 4 1991 46,79 29,73 5,76 4,14 13,58 100,0 2002 38,56 36,76 5,72 5,53 13,44 100,0 65 -6 9 1991 51,37 27,65 3,76 3,24 13,98 100,0 2002 41,61 35,82 4,15 4,73 13,70 100,0 7 0 -7 4 1991 56,16 23,64 3,05 2,90 14,25 100,0 2002 46,00 32,63 3,01 3,91 14,45 100,0 7 5 -7 9 1991 62,31 17,47 2,57 4,36 13,30 100,0 2002 50,73 27,10 2,32 4,00 15,85 100,0 8 0 -8 4 1991 65,96 11,65 2,43 8,65 11,31 100,0 2002 56,77 20,49 2,41 5,27 15,06 100,0 85 + 1991 66,77 6,28 2,53 15,72 8,71 100,0 2002 61,81 11,79 2,77 9,96 13,67 100,0 K obiety do 60 1991 25,41 31,08 12,32 4,01 27,18 100,0 2002 20,70 42,10 12,15 5,33 19,71 100,0 6 0 -6 4 1991 44,27 33,91 3,15 2,62 16,05 100,0 2002 33,29 44,25 3,53 3,64 15,30 100,0 65 -6 9 1991 53,11 26,34 2,54 2,24 15,77 100,0 2002 42,15 36,06 2,61 3,31 15,88 100,0 7 0 -7 4 1991 60,35 20,50 2,81 2,94 13,39 100,0 2002 50,82 28,13 2,06 3,20 15,79 100,0 7 5 -7 9 1991 66,58 14,29 2,52 5,01 11,61 100,0 2002 58,49 20,23 2,42 3,93 14,93 100,0 8 0 -8 4 1991 70,23 8,84 2,68 9,51 8,74 2002 63,95 14,29 2,40 6,02 13,34 _ 1 0 0 i0_ 8 5 + 1991 69,42 4,34 2,69 17,68 5,86 _100j0_ 2002 67,83 7,38 2,75 11,74 10,30 j ó ó f i j
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych w Warszawa i Rocznik Demograficzny 2004, GUS, Warszawa.
Demografia 19 9 2 . Roczniki S ta ty s ty c z n e ,
P o d o b n ie jak ogółem , w każdej z rozpatryw anych gru p w ieku osób star szych, zarów no m ężczyzn jak i kobiet, zm niejszył się w yraźnie w b adanym okre
sie 12 lat u dział zgonów spow odow anych chorobam i u k ła d u krążenia U dzi ł ten w zrasta z w iekiem do p o n ad 60% w najstarszych grupach w ieku Na ogół w każdej gru p ie w ieku jest nieco większy na wsi niż w m iastach.
Z g rupy ch orób u k ła d u krążenia przyczyną największej liczby zgonów jest choroba n ied o k rw ie n n a serca, k tó ra spow odow ała 13,5% ogółu zgonów mężczyzn w ro k u 1991 i praw ie 15% w ro k u 2002 oraz odpow iednio 8% i 14% zgonów ko biet. U dział ich jest wyższy w zgonach osób starszych. P o nad połow a zgonów z tej przyczyny spow odow ana jest ostrym zawałem serca. W p rzy p ad k u zgonów przed 60. rokiem życia u d ział zgonów w w yniku zaw ału serca w śród ogółu zgo nów spow odow anych ch orobą nied o k rw ien n ą serca w ynosił w 2002 r. 75% dla m ężczyzn w m iastach i 76% na wsi oraz 74% dla kobiet w m iastach i 76% na wsi. Tak, więc w iększość zgonów, których przyczyną była cho ro ba n iedo krw ienn a serca n astąpiło w w y n ik u zaw ału serca. U dział ten m aleje wraz z w iekiem .
W śród ogółu zgonów w ro k u 2002 zawał serca byl przyczy ną 9% zgonów m ężczyzn w m iastach (8,8% p rzed w iekiem 60 lat i 9,2% w w iek u powyżej 60 lat) i 8% na wsi (o dpow iednio 8,1% i 7,7% przed i po 60. ro k u życia) oraz 6% (odpo w iednio 4,1% i 6,1%) zgonów k obiet w m iastach i 5% (odpow iednio 4,2% i 5,4%) na wsi. U d ziały te przekraczają 10% w przyp ad k u zgonów m ężczyzn w w ieku 60-69 lat i 7-8% w p rzy p ad k u zgonów kobiet w tym w ieku. D la starszych (po 70 roku życia) gru p w ieku zawał serca jest już rzadziej przyczyną zgonu.
Znaczący u d ział jako przyczyna zgonów z rozpatryw anej g ru p y przyczyn, mają ch o ro b y naczyń m ózgow ych i miażdżyca. W p rzy p ad k u zgonów kobiet w 2002 r. były one przyczyną zbliżonego odsetka zgonów jak cho rob a n ied o krw ienna serca. Z gony spow odow ane chorobą naczyń m ózgow ych stanow iły 14% ogółu zgonów k o b iet (9% m ężczyzn) natom iast m iażdżyca 11% (dla m ęż czyzn 6%). U dział tych przyczyn bardzo w yraźnie w zrasta z w iekiem , jest wyższy w śród kobiet n iż m ężczyzn, jest nieco wyższy na wsi n iż w m iastach zwłaszcza dla starszych kobiet.
U dział zgonów, spow odow anych chorobam i naczyń m ózgow ych był w roku 2002 w iększy (o 11% dla m ężczyzn i o 15,2% dla k obiet w w ieku powyżej 60 lat) niż w przed 12 laty (odpow iednio o 6,4% i o 8,4%).
M iażdżyca stanow iła przyczynę zgonu dla 8% m ężczyzn i 13% k ob iet zm ar łych w w ieku powyżej 60 lat w ro k u 2002. W ro k u 1991 u d ziały te w ynosiły dla takiej sam ej w iekow o populacji osób zm arłych 24% dla m ężczyzn i 32.6% dla k o biet. M iażdżyca diagnozow ana była wówczas jako przyczyna p o n ad 40% zgonów osób um ierających po 80. ro k u życia.
D ru g ą g ru p ą przyczyn, odpow iadającą za około 1/4 w szystk ich zgonów są choroby now otw orow e. N ow otw ory złośliw e są przy czyn ą znacząco większej części zgonów m ężczyzn. W trzech p ięcio letn ich g ru p ach w ieku 6 0-75 lat (3 7 - '3 3 % w ro k u 2002 oraz 30-24% w 1991) ud ziały zgonów po w odow anych om a w ianą tu g ru p ą przyczyn były wyższe niż u m ężczyzn zm arły ch p rz ed 60. ro kiem życia (18% w ro k u 1991 i 22% w 2002). W starszy ch g ru p ach w iek u po 75.
ro k u życia u d ziały te są coraz m niejsze — do 6% w ro k u 1991 i 12% w ro k u 2002 dla g rupy zm arły ch po 85. ro k u życia. W p rz y p ad k u p op ulacji k o b iet zm arłych w ro k u 2002, now otw ory złośliw e stanow iły przyczynę zgo nu 42% osób b ęd ą cych w chw ili śm ierci p rz ed 60. rokiem życia (w 1991 31% zgonów ). D la grupy zm arłych w w ieku 6 0-69 lat te udziały w ynosiły 34-26% w ro k u 1991 i 44-36% w ro k u 2002. W n astęp n y ch starszych g rup ach w ieku te u d z ia ły w yraźnie m a leją do 4% (1991) i 7% (2002) zgonów w w ieku powyżej 85 lat. W śród kobiet zm arłych w 2002 r. w w ieku do 60 lat oraz w w ieku 6 0-64 lata u d ział zgonów w w y n ik u now otw orów złośliw ych by ł w iększy niż z pow od u ch o ró b uk ład u krążenia. W 1991 r. taka relacja dotyczyła tylko g ru p y zm arły ch p rz ed uko ńcze niem 60 lat.
N ajw iększa liczba zgonów m ężczyzn pow odow ana jest przez now otw ór zło śliwy tchaw icy, oskrzela i płuca (14% zgonów w ieku 60-69 lat w 2002 r. i 12,5— -11% w 1991 r.).
W śród k ob iet, rów nie wysoki udział jak now otw ór złośliw y tchaw icy, oskrze la i płuca (w 2002 r. od 5 do 7% kobiet zm arłych p rzed w iekiem 60 lat i w wieku 60-69 lat, w 1991 te u d ziały w ynosiły od 3 do 4%) m ają zgony spow odow ane przez złośliwego raka sutka. U dział zgonów z tej przyczyny jest najw iększy w gronie zm arłych k obiet w w ieku do 60 lat (6% w 1991 r., 8% w 2002 r.), w ysoki jest także dla grup w ieku 60-64 lata (5% w 1991 r. i 7% w 2002 r.) i 65-69 lat (odpow iednio 3% i 5%).
O bie cho roby now otw orow e są przyczynam i większej części zgonów w m ia stach niż na wsi w każdej grupie wiekowej.
Trzecia g ru pa przyczyn odpow iedzialna za znaczącą liczbę zgonów to przy czyny zew nętrzne. Pow odują one p onad d w u k ro tn ie w iększą część ogólnej liczby zgonów m ężczyzn (11% w 1991r i 10% w 2002 r.) niż k o b iet (4% w obu latach). W zależności od w ieku zm arłych te ud ziały ró ż n ią się bardzo. Przyczy ny zew nętrzne spow odow ały zarów no w 1991 r. jak i 2002 zgon 1/4 zm arłych mężczyzn w w ieku do 60 lat. U dział zgonów z tej przyczyny był dla tej grupy w ieku nieco w iększy niż zgonów spow odow anych chorob am i now otw orow ym i (18% w 1991 r. i 22% w 2002 r.). Przyczyny zew nętrzne spow odow ały zgon przed 60 rokiem życia 12% kobiet w obu badanych latach.
D la osób starszych przyczyny zew nętrzne pow odują znacznie m niej zgonow (6% m ężczyzn i 3% k obiet w w ieku 60-64 lata) i udziały ich m aleją wraz z wie kiem .
M iejsce zam ieszkania w yraźnie różnicuje udziały zgonów z przyczyn ze w nętrznych. W m łodszych grupach w ieku zm arłych, do 60 lat, są on e w iększe dla wsi (28,5% dla m ężczyzn i 14% dla kobiet w 2002 r., w 1991 odp ow iedn io 29,5/o i 13%) niż dla m iast (odpow iednio 10,6% i 11,5% oraz 22% i 12%). W najstar szych grup ach w ieku te ud ziały są niew ielkie (ponad 2%) i m in im a ln ie wyzsze w m iastach. Ta przyczyna zgonów jest najbardziej zw iązana z w aru n k am i pracy na wsi oraz w a ru n k am i życia osób starszych w m iastach.
