Nowe spojrzenie na liczbę, wiek i zasięgi zlodowaceń środkowopolskich w południowej części środkowowschodniej Polski

Nowe spojrzenie na liczbê, wiek i zasiêgi zlodowaceñ œrodkowopolskich

w po³udniowej czêœci œrodkowowschodniej Polski

Leszek Lindner*

A new look at the number, age and extent of the Middle Polish Glaciations in the southern part of cen-tral-eastern Poland. Prz. Geol., 53: 145–150.

S u m m a r y. An overview of the existing opinions combined with new geomorphological, geological, palaeopedological and TL data allow a new look at the number, age and ranges of the three Middle Polish (Saalian, Dnieperian) Glaciations in central-eastern Poland. During the first of these glaciations (Liviecian), cor-related with the 10 oxygen isotope stage in deep-marine deposits (400–360 ka), the Scandinavian ice-sheet advanced in form of a rather narrow lobe, reaching only several tens of kilometres south of Warsaw. During the second glaciation (Krznanian), correlated with the 8 oxygen isotope stage (330–320 ka), it advanced in form of a wider lobe down to the northern margin of the Ma³opolska and Lublin uplands. In turn, during the third glaciation (Odranian), correlated with the 6 oxygen isotope stage (210–130 ka), the range of the Scandinavian ice-sheet was the largest. It stopped at the elevations of the Quaternary basement in the northern and western part of the Ma³opolska and Lublin uplands, reaching 330–280 m above sea level. In the study area the discussed glaciations are separated by two interglacials (Zbójnian, Lublinian = Lubavian), correlated with the Reinsdorf and Schöningen interglacials in Germany and Landos and Le Bouchet interglacials in France. The analysed data indicate that within the Odranian Glaciation, its maximum (Kamienna = Drenthe) and postmaximum stadials (Warta = Warthe), as well as two younger recessive stadials (Wkra, M³awka) should be distinguished. Due to the rather wide eastward distribution of the Scandinavian ice-sheets during the two younger glaciations, an attempt has been made to correlate them with the two Dnieperian glaciations in the Ukraine.

Key words: central-eastern Poland, Middle Polish Glaciations (Liviecian, Krznanian, Odranian), chronostratigraphy

Ponad 40-letnie prace badawcze, prowadzone przez autora w pó³nocno-zachodniej czêœci Wy¿yny Ma³opol-skiej i na po³udniowym Podlasiu, a wiêc na obszarach

objê-tych brze¿nymi strefami zasiêgów l¹dolodów

skandynawskich w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich,

upowa¿niaj¹ do podsumowania dotychczasowych

pogl¹dów i prezentacji nowych danych odnoœnie liczby, wieku i zasiêgu tych l¹dolodów w po³udniowej czêœci œrod-kowowschodniej Polski (ryc. 1). Przedstawiony materia³ wywodzi siê z bogatej literatury i w³asnych prac kartogra-ficzno-geologicznych oraz licznych, wykonanych pod kie-runkiem autora prac magisterskich dotycz¹cych geologii czwartorzêdu tych obszarów. W przypadku Wy¿yny Ma³opolskiej prezentowana problematyka, uwzglêdniaj¹c dokonania badawcze m.in. J. Czarnockiego, J. Samsonowi-cza, S.Z. Ró¿yckiego, W Po¿aryskiego, E. Rühlego i J. £yczewskiej, zosta³a podsumowana przed 20 laty (Lind-ner, 1984a). Ostatnio zosta³ zasygnalizowany, z wykorzysta-niem wyników najnowszych prac, zarys tej problematyki (Lindner, 2004). Niektóre zagadnienia zwi¹zane ze zlodo-waceniami œrodkowopolskimi na po³udniowym Podlasiu by³y, w nawi¹zaniu do prac M.D. Baranieckiej, J. Nowak, E. Rühlego i J.E. Mojskiego, przedmiotem wczeœniejszych publikacji autora (Lindner, 1988a, 1996).

Celem niniejszego opracowania jest przede wszystkim odniesienie siê do nowego spojrzenia na zasiêg l¹dolodu skandynawskiego w czasie nasuniêcia warciañskiego i odrzañskiego (por. Marks i in., 1995), a tak¿e nowego spojrzenia na pozycjê wiekow¹ tych nasuniêæ (por. Lindner & Marks, 1999). Odniesienie to bêdzie przedstawione na tle wyników ostatnich prac, przeprowadzonych przy udzia-le autora (Lindner & Bogucki, 2002; Lindner i in., 2004a, b), nad wspomnian¹ problematyk¹ na obszarze pó³noc-no-zachodniej Ukrainy (ryc. 1), a tak¿e w odniesieniu do wyników najnowszych prac dotycz¹cych nasuniêcia

l¹dolodu warciañskiego na pó³nocn¹ czêœæ opisywanego obszaru (m.in. Harasimiuk i in., 2004; Marks, 2004; Rdza-ny, 2004; Wojtanowicz, 2004).

Dotychczasowy stan wiedzy

Zlodowacenia œrodkowopolskie, w swym klasycznym ujêciu, by³y pocz¹tkowo traktowane — g³ównie na podsta-wie kryterium geomorfologicznego — jako jedno zlodo-wacenie, wyra¿one nasuniêciem na obszar Polski l¹dolodu skandynawskiego korelowanego z alpejskim zlodowace-niem Riss (Sawicki, 1922). Jego maksymalny zasiêg by³ wyznaczony na podstawie rozmieszczenia tzw. „œrodko-wopolskiej moreny czo³owej” w strefie pó³nocnego zbocza Wy¿yny Ma³opolskiej. Wówczas te¿ po raz pierwszy wysuniêto, tak wa¿ne do chwili obecnej zagadnienie stadia³ów w obrêbie tego zlodowacenia, jak te¿ postawiono hipotezê o mo¿liwoœci trzykrotnego zlodowacenia obszaru Polski, paralelizuj¹c maksymalny zasiêg l¹dolodu skandy-nawskiego u brzegu Karpat ze zlodowaceniem Mindel (Sawicki, 1922).

PóŸniejsze dokonania badawcze £uniewskiego (1923) i Samsonowicza (1925) przesunê³y zasiêg l¹dolodu w cza-sie zlodowacenia œrodkowopolskiego a¿ po dorzecze dol-nej Kamiendol-nej, a badania Premika (1932) na miêdzyrzeczu Pilicy i Warty da³y mo¿liwoœæ przeœledzenia moren czo³owych „stadium Warty”, wyró¿nianego ju¿ przez Woldstedta (1926, 1928). Stadium to by³o te¿ przedmiotem zarówno ogólnych, jak i szczegó³owych zainteresowañ Ró¿yckiego (1961, 1965) wi¹¿¹cych siê z dyskusj¹ „czy jest to osobne zlodowacenie, maksymalny zasiêg ostatnie-go zlodowacenia, czy te¿ tylko stadia³ przedostatnieostatnie-go” (Ró¿ycki, 1967). Dalsze badania, podjête w tym wzglêdzie przez Ró¿yckiego (1972), dowiod³y w drugiej po³owie ubieg³ego stulecia, ¿e zlodowacenie to, jako m³odsze od interglacja³u mazowieckiego i starsze od interglacja³u eemskiego oraz okreœlane mianem œrodkowopolskiego, obejmuje stadia³ maksymalny (radomki-kamiennej),

sta-*Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa

dia³ pomaksymalny (warty) oraz dwa kolejno m³odsze sta-dia³y (wkry i m³awy). W pracach Pañstwowego Instytutu Geologicznego ich odpowiednikami by³y: stadia³ maksy-malny, stadia³ mazowiecko-podlaski oraz stadia³ kujawski i pó³nocno-mazowiecki (Rühle, 1965).

Szczegó³owe prace kartograficzno-geologiczne, pro-wadzone w tym czasie na obszarze zachodniego obrze¿e-nia mezozoicznego Gór Œwiêtokrzyskich, wykaza³y tam obecnoœæ dwóch poziomów glin lodowcowych tego zlodo-wacenia ponad osadami interglacja³u mazowieckiego (Jur-kiewiczowa & Mamakowa, 1960). Fakt ten oraz liczne materia³y wiertnicze sk³oni³y póŸniej Jurkiewiczow¹ (1968) do uznania dolnej z tych glin za odpowiednik stadia³u mak-symalnego zlodowacenia œrodkowopolskiego, a gliny gór-nej jako odpowiednika stadia³u mazowiecko-podlaskiego (warty). W ujêciu Lindnera (1970), prowadz¹cego badania w strefie pó³nocno-zachodniego obrze¿enia Gór Œwiêto-krzyskich, glina dolna odznacza³a siê mniejszym zasiê-giem ku po³udniowi (faza przedmaksymalna koñskich) a glina górna wyznacza³a dalszy zasiêg l¹dolodu tego zlodo-wacenia (faza maksymalna gowarczowa). W œwietle pracy Jurkiewiczowej i in. (1973), nawi¹zuj¹cej do badañ Rühl-ego (1970) w strefie pó³nocnRühl-ego przedpola Wy¿yny Lubel-skiej, dolna z wyró¿nionych glin winna byæ przynale¿na do przedmaksymalnego stadia³u krzny, a glina górna do sta-dia³u maksymalnego zlodowacenia œrodkowopolskiego.

PóŸniejsze odkrycie, poni¿ej tych glin, osadów organo-genicznych w Zbójnie ko³o Przedborza (Lindner &

Bryk-czyñska, 1980), w powi¹zaniu z wczeœniej wyró¿nianymi jednostkami klimatostratygraficznymi na pograniczu inter-glacja³u wielkiego (mazowieckiego sensu lato) i zlodowa-cenia œrodkowopolskiego w dorzeczu œrodkowej Wis³y (Ró¿ycki, 1964a, b), sta³o siê podstaw¹ nowego uszerego-wania tych jednostek (Lindner & Grzybowski, 1982). Naj-starsza z nich zosta³a okreœlona jako zlodowacenie liwca, a nastêpuj¹ca po niej jako interglacja³ zbójnowski (Lindner, 1984b). W schemacie stratygraficznym Rühlego (1965) ta najstarsza jednostka odpowiada³a och³odzeniu arktyczne-mu (Glütsch) w górnej czêœci interglacja³u mazowieckiego sensu lato. U Ró¿yckiego (1967) jednostkê tê winno cha-rakteryzowaæ rozprzestrzenienie l¹dolodu skandynaw-skiego w czasie starszego stadia³u przedmaksymalnego (GIII-2) zlodowacenia œrodkowopolskiego. Jego œladem w œrodkowej Polsce jest odrêbny poziom gliny zwa³owej ponad g³ównymi seriami rzecznymi interglacja³u mazowieckiego, m.in. w przekroju przez dolinê Bugu ko³o Wyszkowa (Stra-szewska, 1968; Lindner, 1984b, 1992). W tej samej pozycji stratygraficznej siêga on dalej na po³udnie, a¿ po ujœcie Wie-prza do Wis³y — gdzie zosta³ nawet okreœlony mianem zlo-dowacenia wieprza (¯arski, 1994). Bardziej ku zachodowi ze lodowaceniem tym wi¹za³a siê rozleg³a akumulacja osadów zastoiskowych, oddzielaj¹cych osady interglacja³u mazo-wieckiego od osadów interglacja³u zbójnowskiego (Lindner & Brykczyñska, 1988; Marks i in., 1995) lub wi¹zanych ze starszym, modliñskim stadia³em przedmaksymalnym zlodo-wacenia œrodkowopolskiego (Baraniecka, 1984).

RUS RUS LT _BY PL CZ SK A H RO MOL UA WARSZAWA PRAGA WIEDEÑ BRATYS£AWA

BUDAPESZT KISZYNIÓW _ODESSA KIJÓW WILNO MIÑSK LWÓW W¥CHOCK ODONÓW _BOJANICE BUGAIWKA STAJKI _GRADI¯SK WJAZOWOK PODLESIE BEDLNO ZBÓJNO SEWERYNÓW SANDOMIERZ 200km WL WM ? ? ? L K O dn2 dn1 pokrywa lessowa loess cover g³ówne profile cytowane w tekœcie

main sections cited in text zasiêg l¹dolodu zlodowacenia liwca (L) limit of the ice-sheet in the Liviecian Glaciation (L) zasiêg l¹dolodu zlodowacenia krzny (K=dn1) limit of the ice-sheet in the Krznanian Glaciation (K=dn1) zasiêg l¹dolodu zlodowacenia odry (O=dn2) limit of the ice-sheet in the Odranian Glaciation (O=dn2)

Ryc. 1. Maksymalne zasiêgi l¹dolodów skandynawskich w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich (dnieprzañskich) na obszarze œrod-kowowschodniej Polski i pó³nocno-zachodniej Ukrainy (Lindner i in., 2004a, uzupe³nione), WM — Wy¿yna Ma³opolska, WL — Wy¿yna Lubelska

Fig. 1. Maximal ranges of the Scandinavian ice-sheets during the Middle Polish (Dnieperian) Glaciations in central-eastern Poland and north-western Ukraine (Lindner et al. 2004, supplemented), WM — Ma³opolska Upland; WL — Lublin Upland

Odkryte nieco wczeœniej górne osady organogeniczne w Podlesiu ko³o Radomia (Jurkiewiczowa i in., 1973) oraz organogeniczne osady interglacjalne w Grabówce nad doln¹ Wis³¹ (Makowska, 1977), umieszczone w zlodowa-ceniu œrodkowopolskim z kolei miêdzy glinami lodowco-wymi jego stadia³u maksymalnego i pomaksymalnego, a tak¿e ich powi¹zanie wiekowe ze œródlessow¹ gleb¹ leœn¹ typu „Tomaszów” w profilu Tomaszów ko³o Opatowa (Jer-sak, 1973), sta³y siê podstaw¹ podzia³u tak¿e m³odszej czê-œci tego zlodowacenia na dwa odrêbne zlodowacenia. Okreœlono je jako zlodowacenie odry — dawny stadia³ maksymalny i jako zlodowacenie warty — dawny stadia³ pomaksymalny = mazowiecko-podlaski wymienionego zlodowacenia (Lindner, 1984b). Z kolei odkrycie nowego stanowiska osadów interglacjalnych w Losach ko³o Luba-wy, ich pozycja wiekowa wyznaczona na podstawie dato-wañ TL (m³odszych od 273 ka i starszych od 230 ka) oraz odrêbnoœæ sukcesji florystycznej w stosunku do intergla-cja³u eemskiego i starszych interglacja³ów (Krupiñski & Marks, 1985), pozwoli³o umieœciæ te osady w pozycji wie-kowej interglacja³u grabówki i w œlad za tym okreœliæ ten odcinek plejstocenu jako interglacja³ lubawski = lubelski (Lindner, 1988b). Tym samym pod koniec lat 80. ubieg³ego stulecia uznano, ¿e zlodowacenie œrodkowopolskie nale¿y traktowaæ jako megaglacja³ œrodkowopolski lub jako zlo-dowacenia œrodkowopolskie obejmuj¹ce 3 zlozlo-dowacenia: liwca, odry i warty, oddzielone 2 interglacja³ami: zbójnow-skim i lubawzbójnow-skim (Lindner, 1992).

Dalszy, istotny krok w pracach nad tak zdefiniowanymi zlodowaceniami œrodkowopolskimi przynios³y badania nad plestocenem w dorzeczu dolnej Pilicy (Fedorowicz i in., 1993) i w dorzeczu dolnej Krzny (Nitychoruk, 1994; Lindner, 1996). W obu przypadkach okaza³o siê, ¿e zacho-wane tam na powierzchni gliny lodowcowe, w œwietle ich datowania TL, jak te¿ ni¿ej i wy¿ej le¿¹cych osadów (od 186 ka do 115 ka) mimo, ¿e znajduj¹ siê poza dotychczas uznawanym zasiêgiem zlodowacenia warty, to jednak zdaj¹ siê dokumentowaæ przynale¿noœæ do tego zlodowa-cenia. Fakt ten uzupe³nia³y obserwacje dotycz¹ce sytuacji wystêpowania najm³odszej gliny lodowcowej w niektó-rych profilach lessowych P³askowy¿u G³ubczyckiego (Jer-sak 1991) oraz opinia Lewandowskiego (1988) o sytuacji geologicznej osadów lodowcowych w Bramie Morawskiej i Kotlinie Raciborskiej. Ponadto brak na przedpolu moren warciañskich, w polodowcowych misach jeziornych — patrz m.in. Bedlno (Œrodoñ & Go³¹bowa, 1956), choæby jednego stanowiska eemskich osadów organogenicznych z zachowanymi pod nimi osadami starszego interglacja³u (lubawskiego = lubelskiego), sk³oni³y do zajêcia stanowi-ska o mo¿liwoœci wiêkszego zasiêgu l¹dolodu stanowi- skandynaw-skiego w czasie zlodowacenia warty (Marks i in., 1995). Znalaz³o to swój wyraz na szkicu paleogeograficznym obszaru Polski w czasie tego zlodowacenia (Lindner & Marks, 1995). Szkic ten zosta³ ostatnio rozpowszechniony na ok³adce ksi¹¿ki Zlodowacenie warty w Polsce (Harasi-miuk & Terpi³owski, 2004).

Stanowisko to, w miarê up³ywu czasu, zyskiwa³o poparcie, nie tylko w œwietle nowych dat TL powierzchnio-wych osadów lodowcopowierzchnio-wych i wodnolodowcopowierzchnio-wych w

stre-fie pó³nocno-zachodniego obrze¿enia Gór

Œwiêtokrzyskich (Lindner & Fedorowicz 1996) oraz Wysoczyzny Wareckiej i Równiny Radomskiej (Kowalski & Jaœkowski, 1998), ale tak¿e w wynikach badañ wskaŸni-ków litopetrograficznych najm³odszej gliny lodowcowej po pó³nocnej i po³udniowej stronie doliny dolnej Pilicy na

wysokoœci Nowego Miasta (Lisicki, 1998). Wyrazem tych nowych danych sta³a siê wówczas opinia, i¿ dotychczas przyjmowane zlodowacenia odry i warty winny reprezen-towaæ dwa osobne stadia³y w obrêbie zlodowacenia warty, ale korelowanego z 6 stadium izotopowym tlenu (210–130 ka) i odpowiadaj¹cym na obszarze Niemiec stadia³om drenthe i warthe, a na Równinie Rosyjskiej stadia³om dnie-pru i moskwy (Lindner & Marks, 1999; Lindner i in., 2004a, b). Opiniê tê podtrzymuje ostatnio Marks (2004) pisz¹c, i¿ „nale¿y liczyæ siê z mo¿liwoœci¹ wiêkszego roz-przestrzenienia l¹dolodu zlodowacenia warty, a nawet uto-¿samianiem tej jednostki stratygraficznej plejstocenu z maksymalnym (lub bliskim maksymalnemu) rozprze-strzenieniem l¹dolodu skandynawskiego w czasie

zlodo-waceñ œrodkowopolskich”. Bardziej zachowawcze

stanowisko w tym wzglêdzie zajmuje Wojtanowicz (2004) pisz¹c, ¿e „nie wydaje siê byæ uzasadniona koncepcja wed³ug której zlodowacenie odry jest starszym stadia³em zlodowacenia warty (Lindner i in., 2003)”. Równie¿ Hara-simiuk i in. (2004) opisuj¹c rozwój paleogeograficzny pó³nocnego przedpola Wy¿yny Lubelskiej wypowiadaj¹ siê o odrêbnych zlodowaceniach odry i warty w dotychcza-sowym ujêciu.

Nowe dane

Ostatnio zebrane materia³y odnoœnie wystêpowania glin lodowcowych w profilach lessowych usytuowanych w brze¿nej strefie maksymalnego zasiêgu zlodowaceñ œrod-kowopolskich (dnieprzañskich) na obszarze Polski i Ukra-iny (ryc. 1) stanowi¹ nowy, istotny krok w pracach nad uœciœleniem pozycji wiekowych tych glin oraz zasiêgów osadzaj¹cych je l¹dolodów skandynawskich (Lindner i in., 2004a). W przypadku tych profilów, o wieku wystê-puj¹cych w nich lessów i glin lodowcowych decyduj¹ dobrze zdefiniowane paleopedologicznie gleby kopalne (Lindner i in., 2004b), a tak¿e zachowane w tych profilach poziomy struktur peryglacjalnych (Lindner & Bogucki, 2002). Fakty te s¹ nowymi elementami, z regu³y dotych-czas pomijanymi w rozwa¿aniach nad liczb¹, wiekiem i zasiêgami zlodowaceñ œrodkowopolskich (dnieprza-ñskich) w œrodkowowschodniej Europie.

Jeœli chodzi o wspomniane poziomy struktur perygla-cjalnych, to szczególnie dobrze s¹ one widoczne w profi-lach lessowych z Odonowa i Bojanic na obszarze ekstraglacjalnym w stosunku do zasiêgu l¹dolodów œrod-kowopolskich (ryc. 1). W profilach tych charakterystyczny jest brak struktur peryglacjalnych z okresu zlodowacenia liwca. S¹ natomiast bardzo dobrze wykszta³cone struktury dokumentuj¹ce warunki klimatyczne m³odszych zlodowa-ceñ. Tak wiêc najstarszy ze stwierdzonych poziomów (bojanicki) jest wyra¿ony zaburzeniami kongeliflukcyjny-mi i klinakongeliflukcyjny-mi mrozowykongeliflukcyjny-mi o g³êb. do 1,5 m, rozcinaj¹cykongeliflukcyjny-mi ³uck¹ glebê kopaln¹ (z interglacja³u zbójnowskiego) w Bojanicach (Lindner & Bogucki, 2002). Jego powstanie nale¿y wi¹zaæ z rozwojem wieloletniej zmarzliny na przed-polu l¹dolodu zlodowacenia krzny (dniepru 1), zapewne w okresie nieco wyprzedzaj¹cym akumulacjê g³ównego lessu tego zlodowacenia. Struktury peryglacjalne zwi¹zane z m³odszym zlodowaceniem odry (dniepru 2) s¹ dobrze wykszta³cone zarówno w Odonowie, jak i w Bojanicach. W Odonowie s¹ to dwa poziomy klinów mrozowych o g³êbo-koœci od 2 do 4 m, a w Bojanicach trzy poziomy struktur. Dolny z tych poziomów (jarmoliniecki) jest reprezentowa-ny przez sp³ywy kongeliflukcyjne, zaburzaj¹ce

powierzch-niow¹ partiê korszewskiej gliny kopalnej, korelowanej z interglacja³em lubelskim (lubawskim). Poziom œrodkowy (tarnopolski) dokumentuj¹ tu œródlessowe sp³ywy kongeli-flukcyjne, a poziom górny (³aniwiecki) kliny mrozowe o g³êbokoœci do 1,0 m (Lindner & Bogucki, 2002).

Z analizy wystêpowania glin lodowcowych, przypisy-wanych dotychczas na opisywanym obszarze zlodowace-niom œrodkowopolskim (dnieprzañskich) wynika, ¿e w czasie zlodowacenia liwca (10 stadium izotopowe tlenu na tab. 1) l¹dolód skandynawski obj¹³ swym zasiêgiem jedy-nie pó³nocn¹ czêœæ dorzecza œrodkowej Wis³y, siêgaj¹c po ujœcie Wieprza (¯arski, 1994, 2002; Lisicki, 2003). W cza-sie swej transgresji sprzyja³ on formowaniu zastoiska dol-nej Pilicy (por. Ró¿ycki, 1967), a w czasie maksymalnego zasiêgu akumulacji zastoiskowej w dorzeczu œrodkowej Pilicy (Lindner & Brykczyñska, 1980). Na obszarze Kotli-ny Maciejowickiej i RówniKotli-ny Radomskiej pozostawi³ on odrêbny poziom gliny lodowcowej, siêgaj¹cej do ok. 180–200 m n.p.m. (Lindner i in., 2004b). Nie dotar³ on na obszar Bia³orusi i Ukrainy, gdzie jego odpowiednikiem wiekowym jest less orelski (Lindner i in., 2004c). W profi-lu W¹chock nad Kamienn¹, nastêpuj¹cy po tym zlodowa-ceniu okres interglacja³u zbójnowskiego (9 stadium izotopowe tlenu na tab. 1) dokumentuje kopalna, podmore-nowa seria aluwialna, datowana metod¹ TL na 352 ka (Lindner & Prószyñski, 1979).

M³odsze zlodowacenie œrodkowopolskie, okreœlane wczeœniej jako zlodowacenie odry, a ostatnio jako zlodo-wacenie krzny (Lindner & Marks, 1999), dokumentuje w profilu W¹chock dolna z dwóch zachowanych glin lodow-cowych (odpowiadaj¹ca 8 stadium izotopowemu tlenu na tab. 1). W profilu tym, wymieniona glina by³a objêta m³odszymi procesami wietrzeniowymi oraz erozyjno-de-nudacyjnymi i jest przykryta piaskami wi¹zanymi z inter-glacja³em lubelskim = lubawskim (7 stadium izotopowe

tlenu na tab. 1). O wieku wy¿ej wystê-puj¹cej, górnej gliny lodowcowej tego profi-lu, odnoszonej w nowym ujêciu (Lindner i in., 2004a,b) do zlodowacenia odry (6 sta-dium izotopowe tlenu na tab. 1), decyduje rozwiniêta na niej leœna gleba kopalna z interglacja³u eemskiego (5e stadium izoto-powe tlenu na tab. 1). Tak przedstawiona interpretacja wiekowa wymienionych glin znajduje potwierdzenie w po³o¿eniu gliny lodowcowej zlodowacenia odry w profilu Sandomierz (Po¿aryski i in., 1994), w wyni-kach datowañ TL, a tak¿e w wyniwyni-kach badañ

litopetrograficznych najm³odszych glin

lodowcowych w dorzeczu œrodkowej Wis³y (Lisicki, 2003).

Z ca³oœci badañ wynika wiêc, ¿e w czasie zlodowacenia krzny na obszarze Polski Œrod-kowej l¹dolód skandynawski dotar³ do pó³nocnego przedpola wy¿yn po³udniowo-polskich, siêgaj¹c do ok. 260–230 m n.p.m. Podczas zlodowacenia odry wkroczy³ on dalej na po³udnie, gdzie na obszarze zachod-niego i pó³nocnego obrze¿enia Gór Œwiêto-krzyskich i na Wy¿ynie Lubelskiej siêga³ do 330–280 m n.p.m. W swym maksymalnym

rozprzestrzenieniu dotar³ on nawet do

pó³nocnej czêœci Kotliny Sandomierskiej (Buraczyñski, 1986). Na obszarze Ukrainy gliny lodowcowe zlodowaceñ œrodkowopol-skich (dnieprzañœrodkowopol-skich) s¹ zachowane miêdzy innymi w pro-filach lessowych Bugaiwka, Stajki, Gradi¿sk i Wjazowok (ryc. 1). W profilach Bugaiwka i Stajki, wystêpuj¹ca tu gli-na jest wi¹zagli-na ze zlodowaceniem dniepru 2 (odry), bez-poœrednio poprzedzaj¹cym utworzenie na niej gleby pri³uckiej, korelowanej z interglacja³em eemskim (Lindner i in., 2004a). W profilach Gradi¿sk i Wjazowok akumula-cja zachowanej tam gliny nast¹pi³a w czasie zlodowacenia dniepru 1 (krzny). Glinê tê oraz podœcielaj¹ce j¹ mu³ki, w profilu Wjazowok okreœlaj¹ wiekowo zarówno wyniki badañ paleomagnetycznych (epizod Chegan) jak te¿ dwie wy¿ej wystêpuj¹ce leœne gleby kopalne. Dolna z nich, roz-winiêta bezpoœrednio na tej glinie, reprezentuje intergla-cjalny poziom kajdacki (lubelski = lubawski), a gleba górna interglacjalny poziom pri³ucki (eemski).

Na Bia³orusi, a wiêc na pó³nocny-wschód od opisywa-nego obszaru, dominuj¹ dwa przeciwstawne sobie pogl¹dy odnoœnie liczby, wieku i zasiêgu zlodowaceñ m³odszych

od interglacja³u aleksandryjskiego (mazowieckiego,

lichwiñskiego). W opinii Wieliczkiewicza i in. (2001) dosz³o tu do rozwoju l¹dolodów skandynawskich jedynie w czasie dwóch zlodowaceñ (prypeci = œrodkowopolskie-go i poozierskieœrodkowopolskie-go = wis³y) oddzielonych interglacja³em murawiñskim (eemskim). Wed³ug Je³owiczewej (2001) na Bia³orusi istniej¹ dowody czterech zlodowaceñ poaleksan-dryjskich. Najstarsze z nich (zlodowacenie 5) nie jest co prawda wyra¿one osadami lodowcowymi, ale odpowia-daj¹ce mu wybitne och³odzenie klimatyczne dokumentuj¹ badania palinologiczne osadów poprzedzaj¹cych intergla-cja³ smoleñski. Po interglacjale tym nastêpuje akumulacja serii lodowcowych zlodowacenia dniepru, a po nich osa-dów jeziorno-bagiennych interglacja³u szk³owskiego. Z kolei m³odszymi jednostkami s¹: zlodowacenie so¿a, inter-glacja³ murawiñski i zlodowacenie poozierskie. Ostatnie prace poœwiêcone zlodowaceniom plejstoceñskim na

przy-CZAS (ka) TIME STADIA IZOTOPOWE TLENU OXYGEN ISOTOPE STAGES zlodowacenie odry – O – O Odranian Glaciation interglacja³ lubelski Lublinian Interglacial interglacja³ zbójnowski Zbójnian Interglacial zlodowacenie liwca – L – L Liviecian Glaciation interglacja³ eemski Eemian Interglacial zlodowacenie krzny – K – K Krznanian Glaciation interglacja³ mazowiecki Mazovian Interglacial 320 130 210 100 330 360 400 zlodowacenia œrodkowopolskie Middle Polish Glaciations less loess gleba kopalna palaeosol gleba kopalna palaeosol less loess N

B

P

Z

S

W

O

Stanowiska kopalnych osadów organogenicznych: B — Bedlno, P — Podlesie, Z — Zbójno, S — Sewerynów, sites with fossil organogenic deposits; stanowiska gleb kopalnych: W — W¹chock, O — Odonów, the palaeosol; ci¹g³a linia oznacza fragment profilu dokumentuj¹cy wyró¿nione zlodowacenia i interglacja³y; linia przerywana oznacza zasiêg profilu, solid line marks part of the section documenting the distinguished

glacia-tions and interglacials; interval line marksthe range of the studied section

Tab. 1. Wiek i zasiêg l¹dolodów skandynawskich na obszarze Wy¿yny Ma³opolskiej na tle cytowanych stanowisk

Table 1. Age and limits of the Scandinavian ice-sheets in the Ma³opolska Upland in relation to the sections citation

granicznych obszarach Polski i Bia³orusi (Marks & Pav-lovskaya, 2001; Marks & Paw³owska, 2004) dotycz¹ w g³ównym stopniu korelacji zachowanych na powierzch-ni terenu stadialnych i fazowych ci¹gów morenowych z dwóch ostatnich zlodowaceñ.

Uwagi koñcowe

Z przedstawionej dyskusji i wy¿ej prezentowanych nowych danych wynika, ¿e w po³udniowej czêœci Polski Œrodkowej s¹ zachowane co najmniej 3 oddzielne poziomy glin lodowcowych, dokumentuj¹cych trzy odrêbne nasu-niêcia l¹dolodów skandynawskich w czasie zlodowaceñ: liwca, krzny i odry (ryc. 1). Zlodowacenia te, ³¹cznie trak-towane pocz¹tkowo jako megaglacja³ œrodkowopolski, a obecnie jako zlodowacenia œrodkowopolskie, oddzielone s¹ dobrze zdefiniowanymi ociepleniami interglacjalnymi — interglacja³em zbójnowskim, wyra¿onym w postaci osadów organogenicznych i interglacja³em lubelskim (lubawskim), wyra¿onym tu w postaci œródlessowej gleby leœnej „typu Tomaszów”. Na obszarze Niemiec w tej pozy-cji wiekowej znajduj¹ siê interglacja³y Reinsdorf i Schö-ningen, a we Francji interglacja³y Landos i Le Bouchet (Lindner & Marciniak, 1998).

Wymienione zlodowacenia i interglacja³y znajduj¹ swoje odpowiedniki tak¿e w postaci poziomów lessowych i oddzielaj¹cych je gleb kopalnych na pozosta³ym obszarze Polski i Ukrainy (Lindner i in., 2004c). Jak wy¿ej wspo-mniano, w przypadku najm³odszego z tych zlodowaceñ (dotychczas traktowanego jako zlodowacenie warty) pro-ponuje siê zmianê jego nazwy na zlodowacenie odry, w myœl powszechnie przyjmowanej zasady kreowania nazwy od doliny (dorzecza) rzeki, w której ówczesny l¹dolód osi¹gn¹³ swój maksymalny zasiêg. Jest to wiêc powrót do starszych koncepcji braku odrêbnoœci interglacjalnej miê-dzy nasuniêciem odrzañskim i warciañskim (Ró¿ycki, 1965; Rühle, 1965; Mojski, 1982) z t¹ ró¿nic¹, ¿e tak zdefi-niowane zlodowacenie odry winno zajmowaæ m³odsz¹ ni¿ dotychczas pozycjê chronostratygraficzn¹ (por. Lindner 1992) i byæ korelowane z 6 stadium izotopowym tlenu, to jest ok. 210–130 ka (Lindner i in., 2004a).

W przypadku opisywanego obszaru Polski Œrodkowej, maksymalny zasiêg l¹dolodu w czasie tak zdefiniowanego zlodowacenia odry (w stadiale Kamiennej) przebiega³ — id¹c od zachodu — przez okolice Koniecpola, W³oszczo-wej, GnieŸdzisk, £opuszna, Koñskich i Gowarczowa, a dalej przez okolice Gielniowa, Przysuchej, Ruskiego

Brodu, Borkowic, Chlewisk, Bli¿yna, Suchedniowa,

W¹chocka, Opatowa i Sandomierza. W czasie stadia³u pomaksymalnego (warty) l¹dolód ten siêga³ do pó³nocnych brzegów doliny dolnej Pilicy i jedynie w pó³nocno-wschod-niej czêœci Równiny Radomskiej móg³ wkroczyæ dalej na po³udnie. Podczas m³odszych stadia³ów pomaksymalnych (wkry i m³awki) obejmowa³ on swym zasiêgiem jedynie pó³nocne Mazowsze. L¹dolód skandynawski w czasie star-szego zlodowacenia œrodkowopolskiego, okreœlanego wczeœniej m.in. jako stadia³ krzny (Rühle, 1970) lub jako stadia³ przedmaksymalny zlodowacenia œrodkowopolskie-go (Mojski, 1982), dla któreœrodkowopolskie-go zaproponowano ostatnio nazwê zlodowacenia krzny (Lindner & Marks 1999), osi¹gn¹³ mniejsze rozprzestrzenienie (ryc. 1). Jego pozycja chronostratygraficzna winna byæ korelowana z 8 stadium izotopowym tlenu, to jest ok. 330–230 ka (Lindner i in., 2004a). Najmniejszym rozprzestrzenieniem charakteryzo-wa³ siê l¹dolód skandynawski w czasie zlodowacenia liwca

(ryc. 1), którego pozycjê chronostratygraficzn¹ wypada odnieœæ do 10 stadium izotopowego tlenu, to jest ok. 400–360 ka (Lindner i in., 2004a).

W kontekœcie powy¿szej opinii wa¿ny jest fakt, i¿ okres tak na nowo zdefiniowanego zlodowacenia odry (dniepru 2), zarówno na obszarze Polski, jak i Ukrainy, wyra¿a³ siê najwiêksz¹ iloœci¹ och³odzeñ i ociepleñ rangi stadialnej i interstadialnej, zaznaczonych w profilach les-sowych poziomami struktur peryglacjalnych oraz inicjal-nych gleb kopalinicjal-nych. Wraz z wy¿ej wymienionymi stadia³ami pomaksymalnymi, wyra¿onymi formowaniem wyraŸnych stref czo³owomorenowych na obszarze miêdzy Odr¹ i Dnieprem (Lindner i in., 1991), zdaj¹ siê one byæ kolejnym argumentem przemawiaj¹cym za koniecznoœci¹

nowej oceny wiekowej maksymalnego zasiêgu

najm³odszego zlodowacenia œrodkowopolskiego z jego dwoma najstarszymi stadia³ami (kamiennej i warty), defi-niowanymi na obszarze zachodniej i wschodniej Europy równie¿ jako dwa stadia³y (drenthe i warthe oraz dnieperr 2 i moskwa).

Opracowanie wykonano w ramach tematu BW-1642/1, reali-zowanego w Instytucie Geologii Podstawowej Uniwersytetu Warszawskiego.

Literatura

BARANIECKA M.D. 1984 — Ni¿ Polski i wy¿yny œrodkowopolskie. Zlodowacenie œrodkowopolskie. [W:] Mojski J.E. (ed.), Budowa Geo-logiczna Polski, tom 1, Stratygrafia, czêœæ 3b, Kenozoik — Czwarto-rzêd: 154–196. Wyd. Geol.

BURACZYÑSKI J. 1986 — Zasiêg l¹dolodu odry (Saalian) we wschodniej Polsce. Prz. Geol., 34: 684-689.

FEDOROWICZ S., GRZYBOWSKI K & MARKS L. 1993 —Warta Glaciation in the Warsaw Region based on recent thermoluminescence datings. Geol. Quart., 37: 67–79.

HARASIMIUK M., SZWAJGIER W. & TERPI£OWSKI S. 2004 — Wp³yw l¹dolodu zlodowacenia warty na rzeŸbê pó³nocnego przedpola Wy¿yny Lubelskiej. [W:] Harasimiuk M. & Terpi³owski S. (ed.) Zlodo-wacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS: 163–171.

HARASIMIUK M. & TERPI£OWSKI S. (ed.) 2004 — Zlodowacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS: 1–171.

JE£OWICZEWA J.K. 2001 — Ewolucija prirodnoj sredy antropogena Be³arusii. Bielsens: 3–292, Miñsk.

JERSAK J. 1973 — Litologia i stratygrafia lessu wy¿yn po³udniowej Polski. Acta Geogr. Lodz, 32: 1–139.

JERSAK J. 1991 — Lessy formacji umiarkowanie wilgotnej na P³askowy¿u G³ubczyckim. [W:] JERSAK J. (ed.), Less i osady dolinne. Pr. Nauk. Uniw. Œl¹skiego w Katowicach, 1107: 10–49.

JURKIEWICZOWA I. 1968 —Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski, w skali 1 : 50 000, ark. Radoszyce. Wyd. Geol. JURKIEWICZOWA I., MAMAKOWA K. 1960 — Interglacja³ w Sewerynowie ko³o Przedborza. Biul. Inst. Geol., 150: 71–103. JURKIEWICZOWA I., MAMAKOWA K. & RÜHLE E. 1973 — Utwory œrodkowego plejstocenu na po³udnie od Wyœmierzyc (obok Nowego Miasta nad Pilic¹). Folia Quaternaria, 43: 1–26.

KOWALSKI B.J. & JAŒKOWSKI B. 1998 — Zasiêg l¹dolodu zlodo-wacenia Warty na obszarze miêdzy Grójcem a Szyd³owcem w œwietle datowañ termoluminescencyjnych gliny zwa³owej. Prz. Geol., 46: 355–358.

KRUPIÑSKI K.M. & MARKS L. 1985 — Stanowisko interglacjalne w Losach ko³o Lubawy na Pojezierzu Mazurskim (komunikat wstêpny). Kwart. Geol., 29: 767–779.

LEWANDOWSKI J. 1988 — Plejstocen œrodkowy w strefie doliny górnej Odry: Brama Morawska — Kotlina Raciborska (próba syntezy). Prz. Geol., 424: 465–474.

LINDNER L. 1970 — Czwartorzêd pó³nocno–zachodniego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Acta Geol. Pol., 20: 635–644.

LINDNER L. 1984a — Region œwiêtokrzyski. [W:] Mojski J.E. (ed.,) Budowa Geologiczna Polski, tom 1, Stratygrafia, czêœæ 3b, Kenozoik —czwartorzêd: 34–35, 65–73, 113–145, 255–286, 326–330. Wyd. Geol. LINDNER L. 1984b — An outline of Pleistocene chronostratigraphy in Poland. Acta Geol. Pol., 24: 27–49.

LINDNER L. 1988a — Zarys stratygrafii plejstocenu rejonu Bia³ej Podlaskiej wraz z prób¹ korelacji z przyleg³ymi obszarami Zwi¹zku Radzieckiego. Prz. Geol., 427: 637–647.

LINDNER L. 1988b — Jednostki glacjalne i interglacjalne w plejstoce-nie regionu œwiêtokrzyskiego. Prz. Geol., 417: 31–39.

LINDNER L. 1992 — Stratygrafia (klimatostratygrafia) czwartorzêdu. [W:] Lindner L. (ed.), Czwartorzêd: osady, metody badañ, stratygrafia: 441–633. Wyd. PAE.

LINDNER L. 1996 — Pomazowieckie osady lodowcowe i wodnolo-dowcowe w rejonie Bia³ej Podlaskiej i ich wiek w œwietle dyskusji nad problemem zlodowacenia warty w Polsce. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 373: 87–96.

LINDNER L. 2004 — Zarys stratygrafii plejstocenu regionu œwiêto-krzyskiego w œwietle nowych danych. [W:] So³tysik R. (ed.), Czwarto-rzêd obszaru Polski na tle struktur starszego pod³o¿a. Pr. Inst. Geogr. Akad. Œwiêtokrz. w Kielcach, 13: 7–31.

LINDNER L. & BOGUCKI A. 2002 — Pozycja wiekowa œrodkowo- i póŸnoplejstoceñskich zjawisk peryglacjalnych w œrodkowo-wschodniej Europie. [W:] Jaœkowski B. (ed.), Zagadnienia peryglacja³u Polski i obszarów s¹siednich. Pr. Inst. Geogr. Akademii Œwiêtokrzyskiej w Kielcach, 8: 81–106.

LINDNER L., BOGUCKIJ A., CHLEBOWSKI R. & GO¯IK P. 2004a — Znaczenie wystêpowania glin lodowcowych w reperowych profi-lach lessowych Polski i Ukrainy. Prz. Geol., 52: 331–335.

LINDNER L., BOGUCKIJ A., CHLEBOWSKI R. & GO¯IK P. 2004b — Nowe spojrzenie na zasiêgi l¹dolodów skandynawskich w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich (dnieprowskich) na obszarze Polski i Ukrainy. [W:] Michalczyk Z. (ed.), Badania geograficzne w poznawa-niu œrodowiska: 97–99. Wyd. UMCS.

LINDNER L. & BRYKCZYÑSKA E. 1980 — Organogenic deposits at Zbójno by Przedbórz, western slopes of the Holy Cross Mts., and their bearing on stratigraphy of the Pleistocene of Poland. Acta Geol. Pol., 30: 153–163.

LINDNER L. & FEDOROWICZ S. 1996 — Wiek TL osadów plejsto-ceñskich w Janowie nad Radomk¹ i problem zasiêgu l¹dolodów w cza-sie zlodowaceñ œrodkowopolskich (odry, warty) w strefie NW obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 44: 935–937. LINDNER L., GO¯IK P., JE£OWICZEWA J., MARCINIAK B. & MARKS L. 2003 — Próba korelacji g³ównych zmian klimatycznych w czwartorzêdzie Polski, Bia³orusi i Ukrainy. [W:] Haisig J. & Lewan-dowski J. (red.), Plejstocen Kotliny Raciborsko-Oœwiêcimskiej na tle struktur morfotektonicznych pod³o¿a czwartorzêdu. X Konf. Stratygra-fia Plejstocenu Polski: 56–57.

LINDNER L., GOZHIK P., MARCINIAK B., MARKS L. & YELOVI-CHEVA Y. 2004c — Main climatic changes in the Quaternary of Poland, Belarus and Ukraine. Geol. Quart., 48: 97–114.

LINDNER L. & GRZYBOWSKI K. 1982 — Middle Polish glaciations (Odranian, Wartanian) in southern Central Poland. Acta Geol. Pol., 32: 191–206.

LINDNER L. & MARCINIAK B. 1998 — The occurrence of four interglacials younger than the Sanian 2 (Elsterian 2) Glaciation in the Pleistocene of Europe. Acta Geol. Pol., 48: 247–263.

LINDNER L. & MARKS L. 1995 — Zarys paleogeomorfologii obsza-ru Polski podczas zlodowaceñ skandynawskich. Prz. Geol., 43: 591–594.

LINDNER L. & MARKS L. 1999 — New approach to stratigraphy of palaeolake and glacial sediments of the younger Middle Pleistocene in mid-eastern Poland. Geol. Quart., 43: 1–7.

LINDNER L., MARUSZCZAK H., PALIENKO V.P. & WOJTANO-WICZ J. 1991 — Extents and chronology of stadial advances of the Saalian I Ice Sheet between the Odra and Dnieper Rivers. Ann. UMCS. Sec. B, 46: 139–153.

LINDNER L. & PRÓSZYÑSKI M. 1979 — Geochronology of the Ple-istocene deposits at W¹chock, northern part of the Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol., 29: 121–131.

LISICKI S. 1998 — Interpretacja wyników analizy petrograficznej frakcji ¿wirowej glin zwa³owych w nawi¹zaniu do ich genezy. Prz. Geol., 46: 599–602.

LISICKI S. 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plej-stocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177: 1–105.

£UNIEWSKI A. 1923 — Z geologii okolic Zawichosta. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 2 (1–2): 49–71.

MAKOWSKA A. 1977 — Poziom interglacjalny wœród osadów zlodo-wacenia œrodkowopolskiego w dolinie dolnej Wis³y. Kwart. Geol., 21: 769–788.

MARKS L. 2004 — Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia warty w Polsce. [W:] Harasimiuk M. & Terpi³owski S. (ed.), Zlodowacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS: 27–35.

MARKS L., LINDNER L. & NITYCHORUK J. 1995 — New appro-ach to a stratigraphic position of the Warta Stage in Poland. Acta Geo-gr. Lodz., 68: 135–147.

MARKS L. & PAVLOVSKAYA I.E.2001 — Saalian ice sheet limits in eastern Poland and western Belarus. field symp. on quaternary geology in Lithania, abstract volume: 45–46, Vilnius.

MARKS L. & PAW£OWSKA I. 2004 — Zasiêgi zlodowaceñ plejsto-ceñskich na obszarze wschodniej Polski i zachodniej Bia³orusi. [W:] Ber A. i in. (ed.), Zlodowacenia i interglacja³y wschodniej Polski. Pro-blemy plejstocenu Wysoczyzny Bia³ostockiej. XI Konf. Stratygrafia Plejstocenu Polski: 8–10, Warszawa.

MOJSKI J.E. 1982 — Outline of the Pleistocene stratigraphy in Poland. Biul. Inst. Geol., 343: 9–29.

NITYCHORUK J. 1994 — Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfolo-gia po³udniowego Podlasia. Rocz. Miêdzyrzecki, 26: 23–107. PO¯ARYSKI W., MARUSZCZAK H. & LINDNER L. 1994 — Chro-nostratygrafia osadów plejstoceñskich i rozwój doliny Wis³y œrodkowej ze szczególnym uwzglêdnieniem prze³omu przez wy¿yny po³udniowo-polskie. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 147: 1–58.

PREMIK J. 1932 — Zur Kenntnis des Diluviums im südwestlichen Mittelpolen, Über die Ausbildung und Gliederung des Diluviums im süd-westlichen Teil Mittelpolens. Rocz. Pol. Tow. Geol., 8: 1–50. RDZANY Z. 2004 — Formy marginalne lobu Rawki miêdzy Inow³odzem a Nowym Miastem nad Pilic¹ na tle pogl¹dów na zasiêg l¹dolodu zlodowacenia warty. [W:] Harasimiuk M. & Terpi³owski S. (ed.), Zlodowacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS: 87–102.

RÓ¯YCKI S.Z. 1961 — Middle Poland. VIthCongress INQUA. Guide book of Excursion From the Baltic to the Tatras, Part II, 1: 1–116. RÓ¯YCKI S.Z. 1964a — Les oscillations climatiques pendant le „Grand Interglaciaire”. Report of the VIth

Congress INQUA, Stratigra-phical section, vol. II: 211–225.

RÓ¯YCKI S.Z. 1964b — Klimatostratygraficzne jednostki podzia³u plejstocenu. Acta Geol. Pol., 14: 321–340.

RÓ¯YCKI S.Z. 1965 — Die stratigraphische Stellung des Warthe-Sta-diums in Polen. Eiszeitalter und Gegenwart, 16: 189–201.

RÓ¯YCKI S.Z. 1967 — Plejstocen Polski œrodkowej. Wyd. I. Pañstw. Wyd. Nauk.

RÓ¯YCKI S.Z. 1972 —Plejstocen Polski Œrodkowej. Wyd. II. Pañstw. Wyd. Nauk.

RÜHLE E. 1965 — Tablica stratygraficzna czwartorzêdu w Polsce. [W:] Mojski J.E. & Rühle E., Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne. Zesz. 12 — Czwartorzêd. Inst. Geol. RÜHLE E. 1970 — Nowe jednostki stratygraficzne zlodowacenia œrod-kowopolskiego na obszarze miêdzy œrodkow¹ Wis³¹ a dolnym Bugiem. Acta Geogr. Lodz., 24: 399–412.

SAMSONOWICZ J. 1925 — O granicy zasiêgu m³odszego zlodowace-nia miêdzy rzek¹ I³¿ank¹ a Wis³¹. Posiedz. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 12: 9–10.

SAWICKI L. 1922 — Wiadomoœæ o œrodkowopolskiej morenie czo³owej. Rozpr. Wydz. Mat.–Przyr. PAU, ser. III, t. 21, dz. A: 1–42. ŒRODOÑ A. & GO£¥BOWA M. 1956 — Plejstoceñska flora z Bedl-na. Biul. Inst. Geol., 100: 7–44.

WIELICZKIEWICZ F.J., DERJUGO G.W., ZERNICKAJA W.P., ILKIEWICZ G.I., LEWICKAJA R.I., LITWINIUK G.I., MATWIE-JEW A.W., NAZAROW W.I., SAÑKO A.F., RY£OWA T.B., CHUR-SEWICZ G.K. & JAKUBOWSKAJA T.W. 2001 — Czetwierticznaja sistiema (kwarter). [W:] Machnacz A.S. i in. (ed.), Geologija Belarusii: 325–386. Inst. Geolog. Nauk NAN Belarussi, Miñsk.

WOJTANOWICZ J. 2004 — Zlodowacenie warty w Polsce: pozycja i podzia³ stratygraficzny. [W:] Harasimiuk M & Terpi³owski S. (ed.), Zlodowacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS: 13–25.

WOLDSTEDT P. 1926 — Die grossen Endmoränenzüge Norddeut-schlands. Z. Dtsch. Geol. Ges., 77: 172–184.

WOLDSTEDT P. 1928 — Die Gliederung des Jüngeren Diluviums Norddeutschland und seine Parallelisierung mit anderen Glazialgebie-ten. Z. Dtsch. Geol. Ges., 79: 51–52.

WOLDSTEDT P. 1969 — Quartär. Handbuch der Stratigraphischen Geologie Bd. II. Ferdinand Enke Verlag: 1–263.

¯ARSKI M. 1994 — Zasiêg zlodowacenia liwca (wieprza) w œwietle wyników badañ wieku bezwzglêdnego metod¹ TL w dolinie œrodkowej Wis³y. Prz. Geol., 42: 285–286.

¯ARSKI M. 2002 — Pleistocene river valleys and ice sheet limits in the Southern Mazovian Lowland, central Poland. Geol. Quart., 46: 147–163.