Paul Slovic

PREFERENCJE, RYZYKO I AFEKT.

BADANIA PAULA SLOVICA

Tomasz Zaleśkiewicz

SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny

Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu

1. W

Dlaczego ludzie palÈ papierosy lub naduĝywajÈ alkoholu, choÊ w zdecydowanej wiÚkszoĂci sÈ Ăwiadomi negatywnych dïugoterminowych skutków tych aktywnoĂci?1

Dlaczego nie ustajÈ protesty przeciwko budowaniu elektrowni atomowych, choÊ licz-ni eksperci twierdzÈ, ĝe takie elektrowlicz-nie sÈ jednym z najbezpieczlicz-niejszych ěródeï energii? Dlaczego kierowcy nagminnie przekraczajÈ prÚdkoĂÊ, pomimo alarmujÈ-cej liczby Ămiertelnych ofi ar wypadków drogowych? Dlaczego wiele osób odczuwa obawy zwiÈzane z podróĝowaniem samolotami, choÊ wedïug statystyk samolot jest jednym z najbezpieczniejszych Ărodków komunikacji?

Te szczegóïowe pytania moĝna by sprowadziÊ do jednego ogólniejszego: dlaczego w niektórych sytuacjach ludzie przeceniajÈ ryzyko, podejmujÈc nadmierne dziaïania zabezpieczajÈce i ponoszÈc niepotrzebne koszty, a w innych go nie doceniajÈ, nara-ĝajÈc siebie, a czasem takĝe innych, na powaĝne zagroĝenie?

RozwiÈzywanie zagadki psychologicznych mechanizmów percepcji ryzyka jest interesujÈce z perspektywy teoretycznej, ale ma takĝe ogromnÈ wagÚ praktycznÈ. Skutki popeïnianych bïÚdów w ocenie ryzykownoĂci dotykajÈ bowiem nie tylko po-jedynczych decydentów, ale czÚsto caïe spoïecznoĂci. WspóïczeĂnie stosunkowo do-brze rozumiemy naturÚ tego, jak ludzie reagujÈ na zagroĝenia, w duĝej mierze dziÚki coraz lepszemu i dokïadniejszemu rozpoznaniu poznawczej i emocjonalnej natury umysïu. Bez wÈtpienia przeïomowÈ rolÚ w procesie odkrywania poznawczych i afek-tywnych znieksztaïceñ w spostrzeganiu ryzyka odegraïy badania prowadzone przez Paula Slovica i jego wspóïpracowników. Trzeba jednak podkreĂliÊ, ĝe prace opubli-kowane przez tego wybitnego badacza wpïynÚïy znaczÈco nie tylko na wyjaĂnienie psychologicznych osobliwoĂci percepcji ryzyka. Przyczyniïy siÚ takĝe do lepszego

po-1 _{Tekst przygotowano w ramach realizacji projektu badawczego fi nansowanego przez Narodowe Centrum}

znania takich efektów, jak: zmiana preferencji, spostrzeganie przez ludzi skutków dziaïañ ryzykownych czy rola emocji w podejmowaniu decyzji. W dalszych czÚĂciach tego artykuïu wyjaĂniÚ krótko, jak badania Slovica prowadzone w tych trzech obsza-rach zmieniïy i rozwinÚïy naszÈ wiedzÚ o procesach decyzyjnych.

2. B

GdybyĂmy spróbowali spojrzeÊ na rozwój aktywnoĂci naukowej Paula Slovica w ujÚciu chronologicznym, to bez wÈtpienia musielibyĂmy zaczÈÊ od jego badañ do-tyczÈcych zmieniania przez ludzi preferencji. Badania z tego obszaru sÈ szczególnie interesujÈce z perspektywy debaty miÚdzy ekonomiÈ a psychologiÈ. Klasyczne teorie ekonomiczne przyjmujÈ bowiem, ĝe jednym z defi nicyjnych aspektów racjonalnoĂci decyzji i zachowañ jest staïoĂÊ preferencji (von Neumann, Morgenstern, 1944; Wil-kinson, 2008). Liczne badania psychologiczne ĂwiadczÈ jednak o tym, ĝe ludzie do-konujÈ wyborów, naruszajÈc tÚ aksjomatycznÈ zasadÚ (zob. przeglÈd tych badañ w: Lichtenstein, Slovic, 2006). Prostych, lecz przekonujÈcych dowodów niestaïoĂci pre-ferencji dostarczyïy badania opisane w publikacji Paula Slovica i Sarah Lichtenstein juĝ na przeïomie lat szeĂÊdziesiÈtych i siedemdziesiÈtych XX wieku (Lichtenstein, Slovic, 1971, 1973; Slovic, Lichtenstein, 1968).

Oto przykïad zaczerpniÚty z ich badañ. Wyobraěmy sobie, ĝe prezentujemy oso-bom badanym dwie nastÚpujÈce loterie:

loteria 1.: p = 11/12, aby wygraÊ 12 ĝetonów i p = 1/12, aby przegraÊ 24 ĝetony; loteria 2.: p = 2/12, aby wygraÊ 79 ĝetonów i p = 10/12, aby przegraÊ 5 ĝetonów. Lichtenstein i Slovic zauwaĝyli, ĝe gdy ludzie majÈ wybraÊ jednÈ z tych opcji, to rozkïad wyborów jest mniej wiÚcej równy. Gdy jednak prosi siÚ ich, aby podali cenÚ, za którÈ byliby skïonni odstÈpiÊ udziaï w obu loteriach, to w prawie 90% przypad-ków wyĝsza cena jest podawana dla loterii 2. SpoĂród tych uczestniprzypad-ków badania przeprowadzonego przez Lichtenstein i Slovica, którzy wybrali loteriÚ 1., aĝ 87% podaïo wyĝszÈ cenÚ sprzedaĝy dla loterii 2., co jest ewidentnym przejawem zmiany preferencji w zaleĝnoĂci od sposobu ich „wydobywania” (Slovic, 1995). Opisany efekt wynika prawdopodobnie z tego, ĝe podczas procedury wyceniania uwaga decyden-tów jest silniej skoncentrowana na wielkoĂci wygranej, która w przypadku loterii 2. jest wyĝsza. Gdy jednak dokonywany jest wybór, analiza obejmuje wiÚkszÈ liczbÚ parametrów cechujÈcych obie loterie. UogólniajÈc, moĝna powiedzieÊ, ĝe zmiana preferencji jest skutkiem niejednakowego przetwarzania informacji o problemie de-cyzyjnym, zaleĝnie od tego, jak ów problem jest sformuïowany i przy zaïoĝeniu, ĝe jego formalne wïaĂciwoĂci nie ulegajÈ zmianie.

Wczesne analizy Slovica i Lichtenstein opisujÈce efekt zmieniania preferencji wy-korzystywaïy stosunkowo proste podejĂcie loteryjne. Szybko staïo siÚ jednak jasne, ĝe niestaïoĂÊ preferencji charakteryzuje równieĝ bardziej zïoĝone decyzje, o czym Ăwiadczyïy coraz liczniejsze badania z pogranicza psychologii i behawioralnej teorii decyzji (zob. przeglÈd w: Thaler, 1994). Bez wÈtpienia najbardziej efektownÈ ilustra-cjÈ tego, jak szeroki jest zakres zjawiska zmiennoĂci preferencji, staïy siÚ badania Tversky’ego i Kahnemana (1981; Kahneman, Tversky, 2000) testujÈce tzw. efekt ra-mowania (ang. framing effect). Zgodnie z koncepcjÈ obu badaczy, majÈcÈ swe ěródïa w zaproponowanej przez nich teorii perspektywy (Kahneman, Tversky, 1979), ludzie mogÈ zmieniaÊ swoje preferencje dotyczÈce ryzyka w zaleĝnoĂci od tego, czy dziaïajÈ w sferze zysków, czy teĝ w sferze strat. O ile kontekst zysków skïania do unikania ryzyka, to kontekst strat nasila gotowoĂÊ do ryzykowania.

Wraz ze wzrostem liczby publikacji na temat efektu niestaïoĂci preferencji wobec ryzyka staïo siÚ jasne, ĝe modyfi kacji musi teĝ ulec szersze spojrzenie na problem spostrzegania przez ludzi ryzykownoĂci. Wkïad badañ z tego obszaru prowadzonych przez Paula Slovica i jego wspóïpracowników byï nieoceniony.

3. B

Problem dotyczÈcy tego, jakie parametry majÈ wpïyw na szacowanie przez ludzi wielkoĂci ryzyka, byï podejmowany przez ekonomistów i teoretyków decyzji na dïu-go przed tym, gdy zainteresowaïa siÚ nim psychologia. W ujÚciu teoriodecyzyjnym obiektywna wielkoĂÊ ryzyka zwiÚksza siÚ wtedy, gdy rosnÈ: prawdopodobieñstwo straty, wielkoĂÊ straty lub zmiennoĂÊ moĝliwych wyników (Jia, Dyer, Butler, 2008). W realnym ĝyciu ludzie majÈ jednak albo sïaby dostÚp do iloĂciowych charakterystyk ryzyka, albo teĝ wpadajÈ w rozmaite puïapki, gdy muszÈ przetwarzaÊ dane probabi-listyczne (Kahneman, 2012; Tyszka, 2010). Mimo to sÈ stale wystawiani na rozma-ite zagroĝenia i muszÈ w jakiĂ sposób okreĂlaÊ ich zakres. W latach siedemdziesiÈ-tych XX wieku Slovic podjÈï wraz ze swoim zespoïem badania, których celem miaïo byÊ rozwiÈzanie problemu intuicyjnej percepcji ryzyka. W jednej ze swoich ksiÈĝek (2000) wspominaï, ĝe intrygowaïa go nieprzystawalnoĂÊ iloĂciowych modeli ryzyka do tego, jak ludzie radzÈ sobie z szacowaniem skali zagroĝeñ, z którymi niemal kaĝ-dego dnia sÈ konfrontowani. Chodziïo o codzienne zachowania (np. prowadzenie sa-mochodu, jazda na rowerze), postrzeganie nowoczesnych technologii (np. inĝynieria genetyczna, energia atomowa) czy podejmowanie decyzji zwiÈzanych ze zdrowiem (np. poddawanie siÚ zabiegom chirurgicznym). Slovic zauwaĝyï, ĝe szacowanie ryzy-ka zwiÈzanego z tego typu kwestiami angaĝuje zupeïnie inne sposoby myĂlenia niĝ te,

których wymaga posïugiwanie siÚ bardziej wyrafi nowanymi reguïami iloĂciowymi. Daïo to poczÈtek badaniom w nurcie tzw. paradygmatu psychometrycznego (zob. Slovic, 1987, 2000, 2013; Slovic, Fischhof, Lichtenstein, 1984).

Jedno z pierwszych odkryÊ dokonanych w badaniach nad percepcjÈ ryzyka wska-zywaïo na wyraěnÈ rozbieĝnoĂÊ miÚdzy ocenianiem ryzykownoĂci przez laików i ekspertów. Na przykïad laikom maïo ryzykowne wydawaïy siÚ: energia elektryczna, wykorzystywanie konserwantów ĝywnoĂci czy pïywanie, a eksperci zaliczyli je do kategorii wysokiego ryzyka. Z kolei laicy wysoko oceniali ryzykownoĂÊ energii ato-mowej, podróĝowania maïymi prywatnymi samolotam, czy pracy w policji, podczas gdy wedïug ekspertów ich ryzyko byïo relatywnie niskie (Slovic, 1987). ½ródïem tego rodzaju rozbieĝnoĂci okazaïo siÚ opieranie przez obie grupy ich szacunków ryzyka na róĝnych podstawach. Eksperci zazwyczaj posïugujÈ siÚ statystykami (przeszïymi danymi) i z tego wyprowadzajÈ prawdopodobieñstwa zaistnienia zagroĝeñ w przy-szïoĂci. Natomiast laicy, którzy albo nie znajÈ statystyk, albo majÈ kïopot z ich zro-zumieniem, posïugujÈ siÚ rozmaitymi wymiarami psychologicznymi. W tym sensie bardziej ryzykowne wydaje siÚ to, co jest sïabiej znane, mniej typowe, niekontrolo-walne, nieodwracalne i wzbudzajÈce silniejszy niepokój. Problem polega na tym, ĝe opieranie swych ocen na tego rodzaju subiektywnych wymiarach moĝe powodowaÊ, iĝ owe oceny bÚda siÚ nijak miaïy do kalkulacji wyprowadzanych z obiektywnych danych iloĂciowych. Gdy na przykïad lecimy samolotem, to rzeczywiĂcie nie mamy wpïywu na to, co siÚ dzieje i moĝemy obawiaÊ siÚ dziwnych děwiÚków, które do-chodzÈ z silnika, co skutkuje narastaniem poczucia niepewnoĂci. Jednak obiektywne prawdopodobieñstwo wypadku jest skrajnie niskie.

Wieloletnie badania prowadzone przez Paula Slovica i jego wspóïpracowników ujawniïy, ĝe intuicyjna percepcja ryzyka jest zdeterminowana przez spostrzeganie za-groĝeñ w przestrzeni dwóch ortogonalnych czynników, z których jeden jest okreĂlany jako „ryzyko nieznane”, a drugi jako „ryzyko wzbudzajÈce lÚk”. Ryzyko nieznane jest nowe, sïabo poznane przez naukÚ, o odroczonych konsekwencjach i trudne do zaob-serwowania. Ryzyko wzbudzajÈce lÚk jest niekontrolowalne, o katastrofalnych skut-kach, trudne do zredukowania, podejmowane w sposób niedobrowolny. Co waĝne, udowodniono, ĝe ten psychologiczny mechanizm spostrzegania ryzyka jest uniwer-salny w sensie kulturowym (zob. np. Goszczyñska, Tyszka, Slovic, 1991; Sokoïowska, Tyszka, 2010). ChoÊ ludzie z róĝnych krajów mogÈ siÚ róĝniÊ tym, jakie konkretnie zagroĝenia postrzegajÈ jako mniej lub bardziej powaĝne, to jednak w podobny sposób formuïujÈ wnioski o nasileniu owych zagroĝeñ. Innymi sïowy – to, co dla jednych jest nieznane i wzbudzajÈce lÚk, dla innych moĝe byÊ dobrze znane i bezpieczne, ale jed-ni i drudzy opierajÈ swoje oceny na poznawczym czynjed-niku wiedzy i emocjonalnym czynniku lÚku przed zagroĝeniem. Co wiÚcej, okazaïo siÚ, ĝe opisany tu psychologicz-ny mechanizm percepcji ryzyka odpowiada nie tylko za róĝnice w postrzeganiu

na-turalnych zagroĝeñ, lecz takĝe za odmienne ocenianie ryzyka fi nansowego (ZaleĂkie-wicz, 1996, 2011). Na przykïad ludzie mogÈ unikaÊ inwestowania pieniÚdzy w akcje nie dlatego, ĝe stopa zwrotu podlega silnym wahaniom, lecz z powodu dysponowania niewielkÈ lub nawet zerowÈ wiedzÈ o tym, jak dziaïa rynek kapitaïowy i sïabego po-czucia kontroli nad tym, co siÚ dzieje z cenami papierów wartoĂciowych.

W ostatnich latach publikacje Paula Slovica koncentrowaïy siÚ miÚdzy innymi na problematyce wykorzystania wiedzy o psychologicznych wymiarach percepcji ryzyka do lepszego zrozumienia dynamiki niedawnego kryzysu fi nansowego (Michel-Ker-jan, Slovic, 2009). Badania z tego zakresu wyraěnie ujawniïy, ĝe postrzeganie ryzyka kryzysu miaïo silnie emocjonalnÈ naturÚ (Burns, Peters, Slovic, 2012). Innymi sïo-wy, intensywniejsze negatywne reakcje afektywne na symptomy zawirowañ na ryn-kach fi nansowych byïy skorelowane ze wzrostem percepcji ryzyka ekonomicznego. Co ciekawe, osoby cechujÈce siÚ gorszymi zdolnoĂciami numerycznymi wykazywaïy silniejsze afektywne reakcje na kryzys i szacowaïy ryzykownoĂÊ kryzysu jako wiÚkszÈ (w porównaniu do Ăredniej oceny w badanej populacji).

PrzeglÈd badañ, który dotychczas przedstawiono w tym artykule, prowadzi do konkluzji, ĝe procesy intuicyjnej percepcji ryzyka sÈ w znacznym stopniu powiÈza-ne z silnymi reakcjami emocjonalnymi. Nie jest zatem zaskakujÈce, ĝe Slovic pod-jÈï badania, które koncentrowaïy siÚ na dokïadniejszym zrozumieniu roli emocji w postrzeganiu ryzyka. KonsekwewncjÈ tych badañ byïo zaproponowanie modelu heurystyki afektu.

4. B

JednÈ z charakterystycznych cech otaczajÈcej nas rzeczywistoĂci jest pozytywne powiÈzanie ze sobÈ korzyĂci i zagroĝeñ. Innymi sïowy, gdy chce siÚ osiÈgaÊ ponad-przeciÚtne wyniki, zazwyczaj trzeba podejmowaÊ wyĝsze ryzyko. Chyba najïatwiej to zauwaĝyÊ w obszarze ekonomii. Gdy ktoĂ unika ryzyka i decyduje siÚ lokowaÊ pieniÈdze w bardzo bezpieczne inwestycje, to raczej nie moĝe liczyÊ na wysokie zy-ski. Natomiast przy zwiÚkszeniu ryzykownoĂci portfela inwestycyjnego moĝna siÚ spodziewaÊ korzystniejszej stopy zwrotu (Markowitz, 1952). PodjÚcie bardzo dobrze pïatnej pracy jest czÚsto zwiÈzane z koniecznoĂciÈ zaakceptowania mniejszej pewno-Ăci zatrudnienia. Podobnie rzecz siÚ ma z rozmaitymi nowinkami technologicznymi, które z jednej strony uïatwiajÈ nam ĝycie, ale z drugiej generujÈ mnóstwo nowych zagroĝeñ. Na przykïad internet dostarcza nam wiedzy i uïatwia komunikacjÚ, ale jest takĝe narzÚdziem chÚtnie wykorzystywanym przez przestÚpców. Pojawia siÚ jednak pytanie: czy przeciÚtny decydent spostrzega zaleĝnoĂÊ miÚdzy korzyĂciami i

zagro-ĝeniami w taki wïaĂnie sposób? Okazuje siÚ, ĝe nie. Badania prowadzone w tym za-kresie wskazujÈ, ĝe ludzie interpretujÈ zwiÈzek miÚdzy korzyĂciami i zagroĝeniami w kategoriach negatywnej, a nie pozytywnej korelacji. Takie badania na duĝÈ skalÚ po raz pierwszy zostaïy przeprowadzone przez zespóï pod kierunkiem Paula Slovica i zaowocowaïy zaproponowaniem teoretycznego modelu heurystyki afektu.

Pomysï, który juĝ ponad 15 lat temu zostaï empirycznie przetestowany przez Slo-vica i jego wspóïpracowników, wspóïczeĂnie wydaje siÚ bardzo prosty. Otóĝ popro-szono grupÚ ludzi, aby dla listy zawierajÈcej róĝne ryzykowne obiekty (np. samocho-dy czy telefony komórkowe) lub dziaïania (np. palenie tytoniu czy pïywanie) dokonali oceny spodziewanych korzyĂci i zagroĝeñ. NastÚpnie sprawdzono wspóïczynnik korelacji miÚdzy tymi dwiema miarami (zob. Finucane, Alhakami, Slovic, Johnson, 2000). Okazaïo siÚ, ĝe korelacja byïa nie tylko silna, ale takĝe ujemna (na pozio-mie uĂrednionym wynosiïa -0,75). Innymi sïowy, gdy coĂ przynosi duĝe korzyĂci, to w opinii ludzi nie moĝe byÊ zagraĝajÈce – i odwrotnie: po obiektach lub dziaïaniach generujÈcych powaĝne ryzyko raczej nie moĝna siÚ spodziewaÊ profi tów.

Jak juĝ wczeĂniej wspomniano, Slovic wraz ze swoim zespoïem zaproponowaï, aby istoty opisanego wyĝej zïudzenia poszukiwaÊ w emocjonalnej naturze percep-cji ryzyka (Slovic, Finucane, Peters, MacGregor, 2002; Slovic, Peters, 2006). Oceny emocjonalne sÈ zazwyczaj szybkie, zgeneralizowane i nastawione na poszukiwanie spójnoĂci (Kahneman, 2012; Morewedge, Kahneman, 2010). MogÈ byÊ skutkiem dziaïania tzw. efektu aureoli, zgodnie z którym wiedza o jednym pozytywnym lub negatywnym aspekcie danego obiektu jest rozciÈgana na ocenÚ pozostaïych jego wïa-ĂciwoĂci. JeĂli ludzie spodziewajÈ siÚ, ĝe podjÚcie okreĂlonego dziaïania przyniesie im korzyĂci, to takie dziaïanie jest postrzegane pozytywnie i zgodnie z efektem aure-oli jego ocena na róĝnych wymiarach takĝe siÚ poprawia (np. roĂnie poczucie bez-pieczeñstwa). Gdy jednak jedna z czÈstkowych ocen jest negatywna (np. percepcja ryzykownoĂci jest wysoka), to taka ocena generalizuje siÚ równieĝ dla pozostaïych wïaĂciwoĂci (np. korzyĂci sÈ oceniane jako niewielkie). Zgodnie z teoretycznym mo-delem zaproponowanym przez Slovica heurystyka afektu opiera siÚ wïaĂnie na dzia-ïaniu efektu aureoli, a skutkiem jej uwikïania w percepcjÚ ryzyka jest dostrzeganie negatywnej relacji miÚdzy korzyĂciami i zagroĝeniami.

Zaproponowanie heurystyki afektu jako wyjaĂnienia znieksztaïceñ w ocenie ryzy-ka oryzy-kazaïo siÚ mieÊ ogromne znaczenie praktyczne. Oto tylko jeden z wielu przykïa-dów. JeĂli osoby uzaleĝnione od nikotyny czerpiÈ przyjemnoĂÊ z palenia papierosów i dostrzegajÈ rozmaite korzyĂci wynikajÈce z tego rodzaju aktywnoĂci (np. obniĝenie stresu, ïatwiejsze koncetrowanie siÚ), to ich pozytywna ocena w tym zakresie bÚdzie siÚ przenosiïa na inne aspekty, w tym na obniĝenie postrzeganej ryzykownoĂci (zob. Slovic, 2001). Zrozumienie emocjonalnej natury percepcji ryzyka przyczynia siÚ

za-tem nie tylko do lepszego poznania jego psychologicznych mechanizmów, ale rów-nieĝ stwarza moĝliwoĂÊ kreowania bardziej efektywnych narzÚdzi komunikowania wiedzy o ryzyku i konstruowania skuteczniejszych programów interwencyjnych.

5. P

– P

S

,

Opisane we wczeĂniejszych punktach badania Paula Slovica i jego wspóïpracow-ników, prowadzone na przestrzeni niemal 50 ostatnich lat, miaïy ogromny wpïyw na rozwój naszej wiedzy o tym, jak ludzie postrzegajÈ ryzyko i w jaki sposób doko-nujÈ ryzykownych wyborów. Trzeba jednak podkreĂliÊ, ĝe wiedza, którÈ zdobyliĂmy dziÚki badaniom Slovica, dalece wykracza poza obszar behawioralnej teorii decyzji. Znakomitym przykïadem potwierdzajÈcym tÚ tezÚ sÈ jego ostatnie analizy dotyczÈce skïonnoĂci ludzi do podejmowania dziaïañ charytatywnych. WykorzystujÈc wiedzÚ o afekcie, wyobraĝeniach, heurystykach i procesach uwagowych, Slovic zapropono-waï model wyjaĂniajÈcy zmiany w gotowoĂci do dokonywania wpïat na cele dobro-czynne (ang. charitable giving; Dickert, Slovic, 2009; Slovic, 2007; Västfjäll, Slovic, Mayorga, Peters, 2014). Zgodnie z tym modelem ludzie chÚtniej ofi arowujÈ pieniÈ-dze, gdy odbiorca datku (np. dziecko pokrzywdzone w kataklizmie) jest przedsta-wiony (najlepiej wizualnie) jako konkretna osoba i gdy uwaga darczyñcy nie ulega rozproszeniu, np. poprzez ekspozycjÚ informacji o innych poszkodowanych osobach. Badania wykazaïy, ĝe najwiÚksze nasilenie emocji zwiÈzanych ze wspóïczuciem od-notowuje siÚ wtedy, gdy potencjalny darczyñca rozwaĝa przekazanie datku dla jed-nej, konkretnej osoby. Dodanie informacji o choÊby jeszcze jednym pokrzywdzonym osïabia siïÚ afektu i w konsekwencji powoduje przekazywanie mniejszych kwot na cel charytatywny. Praktyczne znaczenie tych badañ jest oczywiste: w im wiÚkszym stopniu informacja o osobach poszkodowanych jest abstrakcyjna i przedstawiana w postaci danych statystycznych, w tym mniejszym stopniu ludzie bÚdÈ skïonni prze-kazywaÊ datki materialne. Znakomite podsumowanie eksperymentów ilustrujÈcych spoïeczne i Ărodowiskowe skutki prezentowania informacji o zagroĝeniach w postaci liczb i statystyk znalazïo siÚ w ksiÈĝce Numbers and Nerves, którÈ Paul Slovic opraco-waï wspólne ze swoim synem – Scottem (Slovic, Slovic, 2015).

Liczne talenty Paula Slovica nie ograniczajÈ siÚ do tworzenia teorii i prowadzenia badañ, ale obejmujÈ teĝ dziaïania organizacyjne. W 1976 roku Slovic stworzyï nie-zaleĝny instytut badawczy „Decision Research” (http://www.decisionresearch.org), w którym prowadzone sÈ badania nad procesami oceniania i podejmowania decyzji. To jedna z najwaĝniejszych instytucji tego typu na Ăwiecie. WaĝnÈ cechÈ tych badañ jest ich interdyscyplinarny, miÚdzykulturowy i aplikacyjny charakter. Moĝna siÚ byïo

o tym przekonaÊ, uczestniczÈc w specjalnej sesji poĂwiÚconej osiÈgniÚciom nauko-wym Paula Slovica, zorganizowanej podczas prestiĝowej konferencji Judgment and Decision Making w Chicago, w 2015 roku. Wspóïpracownicy Paula Slovica (m.in. Daniel Kahneman, Richard Thaler, Baruch Fischhoff, Howard Kunreuther) i jego uczniowie opowiadali o nim nie tylko jako o wybitnym uczonym, ale takĝe czïowie-ku, dla którego nadzwyczaj waĝne jest spoïeczne przesïanie dziaïalnoĂci badawczej. Wydaje siÚ, ĝe jeĂli mïodzi adepci nauki poszukujÈ dobrego wzorca do naĂladowania, to z caïÈ pewnoĂciÈ takim wzorcem jest wïaĂnie Paul Slovic.

B

Burns, W.J., Peters, E., Slovic, P. (2012). Risk perception and the economic crisis: A longitudinal study of the trajectory of perceived risk. Risk Analysis, 32, 659-677.

Dickert S, Slovic P (2009) Attentional mechanisms in the generation of sympathy. Judgment and

Decision Making, 4, 297-306.

Finucane, M.L., Alhakami, A., Slovic, P., & Johnson, S.M. (2000). The affect heuristic in judgments of risks and benefi ts. Journal of Behavioral Decision Making, 13, 1-17.

Goszczyñska, M., Tyszka, T., Slovic, P. (1991). Risk perception in Poland: A comparison with three other countries. Journal of Behavioral Decision Making, 4, 179-193

Jia, J., Dyer, J.S., & Butler, J.C. (2008). Axiomatic Models of Perceived Risk. W: L. Melnick & B.S. Everitt (Eds.), Encyclopedia of Quantitative Risk Analysis and Assessment, Volume I. Chichester: John Wiley & Sons, Inc., 94-103

Kahneman, D. (2012). Puïapki myĂlenia. O myĂleniu szybkim i wolnym. Poznañ: Media Rodzina. Kahneman, D., Tversky, A. (red.). (2000). Choices, values and frames. New York: Cambridge

Uni-versity Press.

Kahneman, D., Tversky, A. (1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk.

Econome-trica, 47, 263-291.

Lichtenstein, S., Slovic, P. (2006). The Construction of Preference. New York: Cambridge University Press.

Lichtenstein, S., Slovic, P. (1973). Response-induced reversals of preference in gambling: An exten-ded replication in Las Vegas. Journal of Experimental Psychology, 101, 16-20.

Lichtenstein, S., Slovic, P. (1971). Reversals of preference between bids and choices in gambling decisions. Journal of Experimental Psychology, 89, 46-55.

Markowitz, H.M. (1952). Portfolio Selection. Journal of Finance, 7, 77-91.

Michel-Kerjan, E., Slovic, P. (red.) (2010). The Irrational Economist: Making Decisions in a

Dange-rous World. New York: Public Affairs.

Morewedge, C.K. & Kahneman, D. (2010). Associative processes in intuitive judgment. Trends in

Cognitive Sciences, 14, 435-440.

Slovic, P. (2013). The Feeling of Risk: New Perspectives on Risk Perception. London: Earthscan Pu-blications.

Slovic P (2007) “If I look at the mass I will never act”: Psychic numbing and genocide. Judgment

and Decision Making, 2, 79-95.

Slovic, P. (2001). Smoking: Risk, Perception, and Policy. New York: SAGE Publications. Slovic, P. (2000). The Perception of Risk. London: Earthscan Publications.

Slovic, P. (1995). The Construction of Preference. American Psychologist, 50, 364-371. Slovic, P. (1987). Perception of risk. Science, 236, 280-285.

Slovic, P., Finucane, M., Peters, E. MacGregor, D. (2002). Rational Actors or Rational Fools: Im-plications of the Affect Heuristic for Behavioral Economics. Journal of Socio-Economics, 31, 329-342.

Slovic, P., Fischhoff, B., Lichtenstein, S. (1984). Behavioral decision theory perspectives on risk and safety. Acta Psychologica, 56, 183-203.

Slovic, P, Peters, E. (2006). Risk Perception and Affect. Current Directions in Psychological Science,

15, 322-325.

Slovic, P., Slovic, S. (2015). Numbers and Nerves. Information, Emotion, and Meaning in a World of

Data. Corvallis, OR: Oregon State University Press.

Sokoïowska, J., Tyszka, T. (1995). Perception and acceptance of technological and environmental hazards. Risk Analysis, 15, 733-743.

Thaler, R.H. (1994). The Winner’s Curse. Paradoxes and Anomalies of Economic Life. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Tyszka, T. (2010). Decyzje: perspektywa psychologiczna i ekonomiczna. Warszawa: Wydawnictwo Scholar.

Västfjäll, D., Slovic, P., Mayorga, M., Peters, E. (2014). Compassion Fade: Affect and Charity Are

Greatest for a Single Child in Need. PLoS ONE 9(6): e100115.

Von Neumann, J., Morgenstern, O. (1947). Theory of Games and Economic Behavior. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Wilkinson, N. (2008). An Introduction to Behavioral Economics. New York: Palgrave Macmillan. ZaleĂkiewicz, T. (2011). Psychologia ekonomiczna. Warszawa: PWN.

ZaleĂkiewicz, T. (1 996). Wymiary ryzyka w inwestowaniu pieniÚdzy. Czasopismo Psychologiczne, 2, 153-159.