Łukaszewicz, Bohdan
Praca przymusowa w Trzeciej Rzeszy
w latach II wojny światowej
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 487-490
1978
Bohdan Łukaszew icz
PRACA PRZYMUSOWA ,W TRZECIEJ RZESZY
W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ
S ta ra n ie m O środka B ad ań N au k o w y ch im. W ojciecha K ętrzyńskiego i O kręgow ej K om isji B adania Z brodni H itlero w sk ic h w O lsztynie w dniach 28— 29 k w ie tn ia 1978 ro k u w K ik ita c h pod O lsztynem zorganizow ano ogólno
polską sesję n au k o w ą n a te m a t Praca p rz ym u so w a w T rzeciej R zeszy w latach
I I w o jn y św iatow ej. S ta n i p o trzeb y badawcze. W sesji u d ział w zięli, obok
zaproszonych gości, h isto ry cy i p raw n icy z G dańska, K oszalina, Olsztyna, W arszaw y , W rocław ia i Zielonej Góry.
Obrady, k tó ry m przew odniczyli kolejno: doc. d r hab. F ran ciszek P ołom s k i (U niw ersytet W rocław ski), prof, d r hab. B ogusław D re w n ia k (U niw er s y te t G dański), doc. d r hab. A lfred K onieczny (U n iw ersy tet W rocław ski), doc. d r Z y g m u n t L ietz (Ośrodek B ad ań N au k o w y ch im. W. K ętrzyńskiego) — o tw o rzy ł m g r Iren e u sz Olszta — przew odniczący O kręgow ej K om isji B a d an ia Z brodni H itlerow skich, prezes S ą d u W ojew ódzkiego w Olsztynie. W sw ym w y stą p ien iu m ów ca przypom niał, iż p ro b lem aty k a przym usow ego z a tru d n ie n ia robotników i jeńców w o jen n y ch w organizm ie gospodarczym Trzeciej Rzeszy sta ła się przedm iotem w n ik liw y ch bad ań , p o d jęty ch bezpośrednio po zakończeniu w o jn y n a zlecenie rząd u polskiego. B ył to p ro b lem istotny, po n iew aż dotyczył setek tysięcy ludzi — najczęściej m łodych, bezradnych, w y r w a n y c h b ru ta ln ie ze sw ych dom ów rodzinnych, ludzi, k tó ry ch zdrow ie i siły z ok ru cień stw em eksploatow ano b e zk a rn ie całym i latam i. Było to p rzejaw em o k reślo n ej p olityki narodow ościow ej T rzeciej Rzeszy. K o alicja an ty faszy sto w s k a la t 1941— 1945 zak w a h fik o w a ła tę p o litykę w ra z ze w szystkim i jej prze jaw a m i do k ateg o rii zbrodni w o je n n y ch i zbrodni przeciw ludzkości. P rz e d sięw zięcia z ainicjow ane przez rząd polski w 1945 ro k u m ia ły n a celu m iędzy in n y m i u sta le n ie s tr a t ludzkich, łącznie z rozpoznaniem sta n u zdrow otnego ludności, oraz w ślad za ty m o k reślenie rozm iarów zbrodni popełnionych przez nazisto w sk ie N iem cy n a n aro d zie polskim , u sta le n ie odpow iedzialności za te zbrodnie. I w łaśn ie w ty m kontekście u k a za ły się pierw sze p u b lik acje G łów
nej K om isji B ad an ia Z b ro d n i N iem ieckich w Polsce i In s ty tu tu Zachodniego w Poznaniu. Spośród ow ych p u b lik a c ji po dzień dzisiejszy k o n ty n u o w a n e są D ocum enta Occupationis — „jedno z n a jcen n iejszy ch w lite ra tu rz e św iatow ej w y d a w n ictw sery jn y ch , o b ra zu jąc y c h fun k cjo n o w an ie sy stem u faszyzm u n ie m ieckiego i dzieje m a rty ro lo g ii n a ro d u polskiego w la ta c h II w o jn y św iato w e j”. Jednocześnie zaczęto grom adzić relacje, p a m ię tn ik i i w sp o m n ie n ia b y łych ro b o tn ik ó w p rzym usow ych w T rzeciej Rzeszy. K o n ty n u o w a n o zarów no p ra ce dochodzeniow o-śledcze, ja k i d o k u m en tacy jn o -arch iw aln e . S ta ra n o się przed e w szystkim uzyskać odpow iedź n a p y tan ie, ja k było i dlaczego t a k było.
488 Kronika n a u k o w a
W 1970 ro k u O kręgow a K om isja B adania Zbrodni H itlerow skich w Ol sztynie, przy w spółudziale olsztyńskiego Z arz ąd u O kręgu Z w iązku B ojow ni ków o Wolność i D em okrację i in n y ch in sty tu cji, ogłosiła k o n k u rs n a p a m ię tn ik i i w spom nienia byłych ro b o tn ik ó w przym usow ych. W c ztery la ta później S ta cja N aukow a Polskiego T ow arzystw a H istorycznego (In sty tu t M a zurski) w O lsztynie przy pomocy Studenckiego K oła N aukow ego H istoryków U n iw ersy tetu im. Bolesław a B ie ru ta w e W rocław iu i przy fin an so w y m po p arciu W ydziału K u ltu ry i S ztuki U rzędu W ojewódzkiego w O lsztynie z eb rała re la cje od b y ły ch robotników i jeńców w o jen n y ch z te re n u P ru s W schodnich. P rz y tej sposobności uzyskano też liczne d o k u m en ty i fotografie. Od k ilk u la t w reszcie b a d an ia nad zagadnieniem p ra cy przym usow ej w P ru s a c h W schod nich w okresie II w o jn y św iatow ej prow adzone są z in ic jaty w y O środka B a d ań N aukow ych im. W. K ętrzyńskiego w Olsztynie. W 1977 ro k u Ośrodek opublikow ał dw ie książki n a te n tem at: p racę B ohdana K oziełło-Poklew skiego
Zagraniczni robotnicy p r z ym u so w i w Prusach W schodnich w latach 11 w o jn y św ia to w ej oraz zbiór re la cji i w spom nień robotników p rzym usow ych i je ń
ców w ojennych w P ru s a c h W schodnich, z aty tu ło w a n y Z e z n a k ie m „P”. W d ru k u zn ajd u je się p ra c a Ire n y Sikorskiej W iersze i pieśni polskich ro b o t ników p rz ym u so w y ch w Trzeciej Rzeszy. Nie sposób w ym ienić tu licznych a rty k u łó w , w iążących się z tem a te m sesji, a o p u b likow anych w o statn ich la tach. Ogółem zrobiono już w iele, aby odsłonić zbrodniczy m echanizm gospo d a rk i Trzeciej Rzeszy. Je d n a k ż e n ie m ożna n a ty m poprzestać — należy k o n tynuow ać zarów no p race badaw cze, ja k też popularyzacyjne.
N a zakończenie sw ego w p ro w ad zen ia Iren eu sz Olszta podkreślił, iż n ie przypadkow o sesję zorganizow ano w k w ietn iu , M iesiącu P am ięci N arodow ej. W tra k c ie dw ud n io w y ch obrad przedstaw iono 11 re fe ra tó w oraz 4 ko m u n ik a ty n a u k o w e :1
prof, d r hab. B ogusław D re w n iak (Gdańsk), Propaganda hitlero w ska
w środow isku zagranicznych ro b o tn ikó w p r z y m u s o w y c h i jeń c ó w w o jen n y ch w Trzeciej Rzeszy;
doc. d r hab. A lfred K onieczny (Wrocław), Rola hitlerow skiego aparatu
represyjnego w a kcji ekste rm in a c yjn e j zagranicznych robotników p rz ym u so w y c h w T rzeciej Rzeszy;
doc. d r hab. F ranciszek Połom ski (Wrocław), A s p e k t y rasowe w postępo
w a n iu z robotnikam i p r z y m u s o w y m i i jeń c a m i w o je n n y m i w Trzeciej R zeszy w latach II w o jn y światowej;
d r Bogdan C ybulski (Wrocław), P ro b lem a ty ka praw na pozbawiania je ń
ców w o jen y ch narodowości polskiej sta tu su jenieckiego;
m g r P rzem y sław M nichow ski (Zielona Góra), K a rn e obozy pracy p r z y
m u s o w e j w sy ste m ie gestapo;
d r B ohdan K oziełło-P oklew ski (Olsztyn), Zasady i rozm iary p r z y m u s o
w ego zatrudnienia obyw ateli o k u p o w a n yc h obszarów Z w ią z k u Radzieckiego (Ostarbeiterów) w Prusach W schodnich w latach II w o jn y św iatow ej;
doc. d r Z y g m u n t L ietz (Olsztyn), Praca p r z ym u s o w a jeńców w o jen n y ch w Prusach Wschodnich w latach I I w o jn y św iatow ej;
1 R efe ra ty i k o m u n ik a ty zo stan ą w y d a n e przez O środek B a d a ń N a u k o w y c h im , W. K ę trzy ń sk ieg o w serii „R o z p raw y i M a te riały OBN” , s tąd w ty m m iejscu o graniczono się j e d y n ie do zasygnalizow ania ic h tem ató w .
Kronika n a u k o w a
J a n B oenigk (Olsztyn), S to su n e k ludności W a rm ii i M a zu r do robotników
p r z y m u s o w y c h i jeńców w ojennych;
d r K o n ra d C iechanow ski (Gdańsk), R obotnicy p rz y m u s o w i na terenie b y
łego Wolnego Miasta Gdańska w latach 1939— 1945;
m g r T adeusz Goździcki (Koszalin), Udział ro b o tn ikó w p r z ym u s o w y ch
w ru ch u oporu na terenie tzw . „starej" Rzeszy;
m g r A n d rzej Z ie n tarsk i (Koszalin), So n d erb eh a n d lu n g w s ystem ie represji
gestapo wobec ro b o tn ikó w p rz ym u so w y ch ;
m g r Ire n a Sik o rsk a (Olsztyn), Sam orodna twórczość literacka polskich
robotników p r z ym u s o w y ch w T rzeciej R zeszy i na obszarach w cielonych w latach 1939— 1945;
m g r B ohdan Łukaszew icz (Olsztyn), Relacje i w spom nienia ja ko źródło
do badań nad sytuacją robotników p r z ym u s o w y ch i jeńców w o jen n y ch w T r z e c ie j R zeszy w latach 1939— 1945;
E w a K orc (Olsztyn), M ateriały źródłow e do p r o b le m a tyk i pracy p r z y
m u s o w ej w zasobach W ojew ódzkiego A r c h iw u m P aństw ow ego w Olsztynie.
W d y sk u s ji jak o p ierw szy głos zab rał d r J a n M ikulski — n aczeln ik w y działu śledczego G łów nej K om isji B adania Z brodni H itlero w sk ich w Polsce. Z a trz y m a ł się n a d n iek tó ry m i asp e k tam i postępow ania służb zdrow ia Trzeciej Rzeszy wobec ro b o tn ik ó w przym usow ych. Ogólne b a d a n ia w y k azu ją zróżnico w a n ie postaw służb zdrow ia wobec P olaków , tzw. „O sta rb e ite ró w ” czy ro b o tn ik ó w z k ra jó w zachodnioeuropejskich. Po lacy i „ O sta rb e ite rz y ” tr a k to w a n i byli z re g u ły gorzej. Z w raca u w agę w y stęp o w an ie szeregu przepisów n a k az u ją c y ch w ręcz to zróżnicow anie. P ierw sza ich g ru p a (w prow adzone w la ta c h 1940—1941) w iąże się z przepisam i um ożliw iającym i u chylenie się od udzielania pom ocy le k a rsk iej ro b o tn ik o m przy m u so w y m z Polski; n astęp n a g ru p a przepisów i decyzji w ładz a d m in istrac y jn y c h Rzeszy dotyczy zag ad n ie n ia p rz e ry w a n ia ciąży i g erm an izacji urodzonych n a tere n ie Rzeszy dzieci robotnic przym usow ych, polskich i w schodnich. W arto t u dodać, iż N iem cy ro z p atry w a li m ożliwość stosow ania tzw. S o n d e rb e h an d lu n g wobec dzieci, k tó re n ie b y ły „dobrej k r w i” .
Z y g m u n t L ietz zw rócił u w agę n a trudności, z k tó ry m i trzeb a się borykać przy u s ta la n iu do k ład n ej liczby ro b o tn ik ó w przym usow ych, k tó rzy zostali przeniesieni ze sta tu s u jenieckiego. N aw iązał rów nież w sw ym w y stąpieniu do sądow nictw a specjalnego i doraźnego oraz w y n ik ó w działalności ty ch są dów n a te re n a c h P ru s W schodnich.
B ogusław D re w n iak podzielił się u w a g am i i spostrzeżeniam i z p ra c y n a d m ate ria ła m i z aw a rty m i w zasobach archiw ów w ojew ódzkich, O dpow iadając zaś n a p y tan ie A lfre d a Koniecznego, czy w film ach p ro d u k o w a n y ch w T rze ciej Rzeszy p rz ed sta w ian e by ły w a ru n k i p racy robotników przym usow ych, stw ierdził, iż n ie m ożna w iele powiedzieć n a te m a t film ó w k ró tk o m e traż o - w ych, gdyż sta n b a d a ń jest niezadow alający, a film ów ty ch prod u k o w an o rocznie około 1500 tytu łó w . N ato m iast jeśli chodzi o film y fa b u la rn e, zaledw ie w k ilk u p o jaw iają się p ew ne elem en ty w aru n k ó w p racy ro b o tn ik ó w p rz y m usow ych, ale nigdy n ie p rzed staw iające faktycznego sta n u rzeczy.
F ran c iszek P ołom ski zgłosił pod adresem N aczelnej D y rek cji A rchiw ów P a ń stw o w y c h p o stu lat w y d an ia in fo rm a to ra o zasobach a k to w y ch archiw ów te re n o w y c h , dotyczących zbrodni hitlerow skich. P rz e d staw ił też konieczność
490 Kronika n a u k o w a
o p racow ania m onograficznego p ro b lem aty k i przym usow ego zatru d n ie n ia w la ta c h II w ojny św iatow ej. Jednocześnie, ustosunkow ując się do z a g ad n ie n ia S o n d erb eh an d lu n g u jak o e lem en tu r e p re s ji gestapo, stw ierdził, iż ocena S o n - d e rb e h a n d lu n g u z p u n k tu praw niczego do niczego nie prow adzi, jako że tr u d no mówić o p ra w ie w „państw ie s ta n u w y jątk o w eg o ”. Zw rócił też uw agę, iż sam orodna twórczość robotników przym usow ych w Trzeciej Rzeszy nosi w so bie w iele cech w spólnych z podobną twórczością polskich robotników , b ę d ą cych n a „saksach”.
J a n B oenigk p o parł p o stu lat opracow ania in fo rm ato ra o zasobach a k to w ych archiw ów terenow ych, dotyczących zbrodni niem ieckich.
K o n rad Ciechanow ski zw rócił uwagę, iż polscy robotnicy przym usow i, z atru d n ien i n a tere n ie „ s ta re j” Rzeszy, m ieli k o n ta k t z k ra je m : w B e rlin ie istn iała g ru p a A rm ii K rajo w ej „Reich” , podlegająca okręgow i „Pom orze” . W spom niał też, iż w P ru s ac h W schodnich — w edług podziału sprzed paź d ziern ik a 1939 ro k u — działały g ru p y A K oraz Z w iązku Jaszczurczego.
N astępnie głos zab rali zaproszeni n a sesję byli robotnicy i jeńcy w o je n n i, zatru d n ie n i przym usow o w latach II w ojny św iatow ej n a te re n ie P ru s W schod nich: Z y g m u n t Chełstow ski, F ran ciszek D obrzyński, A n to n i K rasnodębski, P io tr M eledyn oraz J u lia n Moczulski, dzieląc się sw ym i w spom nieniam i z okresu w o jn y 2.
P odsum ow ania sesji dokonał A lfred Konieczny. Stw ierdził, iż m im o zna czących dokonań n a d odtw orzeniem obrazu p racy p rzym usow ej w R zeszy w lata ch w ojny, sta n b a d ań n a d tą p ro b lem aty k ą nie jest zadow alający. P o d k reślając, iż h isto rio g rafia i publicy sty k a zachodnia u jm u ją to zagadnienie jed n ostronnie, eksponując a sp e k t ekonomiczny p ra cy przym usow ej, przed n a u k ą polską stoją zadania w ielopłaszczyznow ego przed sta w ien ia p ro b lem aty k i przym usow ego zatru d n ie n ia w Trzeciej Rzeszy. W ty m celu należy: a) w łą czyć do b a d a ń obok h isto ry k ó w szersze grono praw n ik ó w , lekarzy; b) podjąć próbę k o ordynacji ty ch b ad ań poprzez ścisłą w spółpracę te re n o w y c h ośrodków nau k o w y ch z okręgow ym i kom isjam i b a d an ia zbrodni h itlero w sk ich ; c) za g w aran to w ać szerszy p rzep ły w in fo rm acji m iędzy ty m i ośrodkam i, zarów no co do p o siadanych m ate ria łó w źródłow ych, ja k i p o dejm ow anych dochodzeń badaw czych oraz opracow ać in fo rm a to r o zasobach archiw ów w ojewódzkich. Jednocześnie stw ierdził, iż opracow anie tak ic h zag adnień ja k rola W eh r m ac h tu w p ro b lem aty ce jenieckiej, p raca przym usow a dzieci i młodzieży, sto sunek ludności cyw ilnej wobec przym usow o zatru d n io n y c h pozwoli n a pod jęcie p ró b y m onograficznego ujęcia p ra cy p rzym usow ej w T rzeciej Rzeszy w la ta c h II w o jn y św iatow ej.
P o zakończeniu sesji jej uczestnicy zwiedzili by łą k w a te rę H itle ra w Gierłoży.
* P ełn e relacje b y ły c h ro b o tn ik ó w p rzy m u so w y ch i je ń có w w o jen n y c h z n a jd u ją s ię w zb io rach sp ec jaln y ch O środka B ad a ń N au k o w y ch im. W. K ętrzyńskiego: sygn. P T H -R 429, P T H -R 422—424, P TH -R 42ß, P T H -R 377, W spom nienia je ń c a w ojennego J u lia n a M oczulskiego (n r obozowy 47818 S talag IA S tablack). P o r. też Ze z n a k ie m „ P ” . Rela cje t w s p o m n ien ia
r o b o tn ik ó w p r zy m u s o w y c h i je ń c ó w w o je n n y c h w Prusach W s chodnic h. W ybór i o p raco
w an ie B. K oziełło-P oklew śki, B. Łukaszew icz. W stęp B. K oziełło-Poklew ski, O lsztyn 1977, ss. 29—45, 81—83, 92—94.
