Nowak, Zenon
Akt rozpoczynający "Wielką Wojnę".
List wypowiedni wielkiego mistrza
Ulryka von Jungingen z 6 sierpnia
1409 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 79-85
M
I
S
C
E
L
L
A
N
E
A
Zenon Nowak
AKT ROZPOCZYNAJĄCY „WIELKĄ WOJNĘ”
List wypowiedni wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen
z 6 sierpnia 1409 roku
Badania ostatnich la t nad w ojną polsko-krzyżacką (1409—1411), dotyczące w głów nej m ierze kw estii przygotow ania doń obu stron, nie doprow adziły do odnalezienia i opublikow ania listu w ypow iedniego Zakonu z 6 sierpnia 1409 roku, k tóry stał się bezpośrednią form alną podstaw ą rozpoczęcia „W ielkiej W ojny” ł . W praw dzie sam fa k t w ypow iedzenia w ojny Polsce przez w ielkiego m istrza, ja k i okoliczności z nim związane, są dobrze znane historykom z in nych przekazów źró d ło w y ch 2, to jednak nie analizow ano dotąd treści listu w ypow iedniego1 w ielkiego m istrza 3. Do listu tego dotarł już Johannes Voigt, w ykorzystując szeroko archiw alia krzyżackie, ale ograniczył się jedynie do krótkiej, jednozdaniow ej w zm ianki o nim w sw ym dziele Geschichte Preus-
s e u s 4. N astępni badacze w spom inając o ty m akcie odw oływ ali się do dzieła
Voigta, nie próbując śladem historyka królew ieckiego odszukać go w A rchi w um K rzyżackim s.
Przeprow adzona kw erenda źródłowa w b. Państw ow ym A rchiw um K ró lewieckim, przechow yw anym obecnie w Staatliches A rchivlager (A rchivbes
tände der S tiftu n g Preussischer K ulturbesitz) w G etyndze, pozw oliła n a od
nalezienie wspom nianego listu w dziale O rdensfolianten (OF) w 14 foliancie (kopiariuszu), daw niejsza sygnatura С 6. Otóż jest on w pisany n a stronach 310
1. P o r. S. M. K u czy ń sk i, W ielk a W o jn a z Z a k o n e m K r z y ż a c k im w la ta c h 1409—1411, W a r szaw a 1966 (W yd. III); M. B is k u p , Z b a d a ń n a d „ W ielką W o jn ą " z Z a k o n e m K rzy ż ac k im , K w a r ta ln ik H is to ry c z n y , t. 66, n r 3, W a rsza w a 1959, ss. 671—712.
2. P rz e d e w sz y stk im w y m ie n ić n a le ż y : J . D ługosz, H is to ria e P o lo n ica e, t. 3, K ra k ó w 1876, ss. 580—581; S c rip to re s r e r u m P r u s sic a r u m , h rsg . v o n T. H irsc h , M. T ö p p e n , E. S tr e h lk e , B d. 3, L eip zig 1866, s. 301; C o d ex e p isto la ris V ito ld i m a g n i d u c is L ith u a n ia e (1376—1430), (d alej Cod. ep ist. V ito ld i), ed. A. P ro c h a s k a , K ra k ó w 1882, s. 235, n r 498.
3. P o r. R o zb ió r k r y t y c z n y A n n a liu m P o lo n ia e Ja n a D łu g o sza z la t J385—1444, t. 1, орг. p o d k ie r u n k ie m J . D ąb ro w sk ieg o , W ro c ła w -W a rs z a w a -K ra k ó w 1961, s. 82, gdzie p o d a n o , że „w ź ró d ła c h te g o w ażn eg o a k t u n ie o d n a le z io n o ” .
4. J . V oigt, G e sch ich te P r e u s s e n s v o n d e n ä lte s te n Z e ite n b is z u m U n te rg a n g d e r H e rr s c h a ft d e s D e u ts c h e n O rd e n s, B d. 7, K ö n ig s b e rg 1838, s. 8: A m s e c h s te n A u g u s t h a tte b e r e its d e r H o c h m e is te r a u s M a rie n b u rg d e m K ö n ig e d e n F e h d e b r ie f zu g e s a n d t, ih m s e in e G rü n d e z u m K a m p fe a u se in a n d e r s etzen d .
5. N a p rz y k ła d w y d a w c y S c rip to re s r e r u m P ru ssic a ru m , p o r. w y żej p rz y p is 2, ta k ż e S. M. K u c zy ń sk i, op. cit., s. 132 o ra z M. B isk u p , o p . cit., s. 674, k tó r y p rz e p ro w a d z ił k w e r e n d ę w A rc h iw u m K rz y ż a c k im w c e lu ro z sz e rz e n ia p o d s ta w y ź ró d ło w e j do k w e s tii p rz y g o to w a n ia s tr o n y p o ls k ie j i k rz y ż a c k ie j do w o jn y 1409—1411.
6. L ist t e n n ie z o s ta ł u w z g lę d n io n y w w y d a w n ic tw ie R e g e s ta h is to r ic o -d ip lo m a tic a O rd i n is S. M aria e T h e u to n ic o r u m 1198—1525, p a rs 1, 1, b e a rb . v o n E. J o a c h im , h rs g . v o n W. H u b a tsc h , G ö ttin g e n 1948.
80 Zenon Now ak
i 311 tegoż foliantu jako kopia w tzw. „Ju sty fik acji” w yroku w rocławskiego (6 1 1420) w procesie polsko-krzyżackim , toczącym się przed sędzią polubow nym Z ygm untem Luksem burskim , królem rzym skim i w ęgierskim , w latach 1419—1420 L Celem „Justyfikacji" było uzasadnienie w yroku w ydanego przez Z ygm unta na korzyść strony krzyżackiej. Polska odrzuciła ten w yrok, uw aża jąc go za niespraw iedliw y 8. We w spom nianym uzasadnieniu sędzia polubow ny przytoczył m ateriał dowodowy przedłożony przez stronę polską w poszczegól nych fazach procesu (było ich trzy) — m ianowicie w Sączu (8—12 IX 1419), W ielkim Waradymie (dziś Oradea) nad granicą siedm iogrodzką (na przełomie IX i X 1419) i wreszcie we* W rocławiu (6 1 1420). W śród m ateriałów przedło żonych przez rzeczników strony polskiej w Sączu, w czasie zjazdu Zygm unta Luksem burskiego z królem W ładysław em Jagiełłą, znajdow ał się także po wyższy ak t wypowiedzenia w ojny przez w ielkiego m istrza pod nagłówkiem :
Item, producta fu it quedam alia litera diffidacionis, cuius tenor talis est.
Poza w ym ienioną „Ju sty fik acją” z G etyngi zachował się jeszcze jeden jej tekst w Bibliotece C zartoryskich w K rakow ie pod sygnaturą Rkp. 234, o dkryty i omówiony przez A ndrzeja W ojtkowskiego s. Po porów naniu obu te k stów okazuje się, że egzem plarz przechow yw any w A rchiw um K rzyżackim jest pełniejszy, gdyż zaw iera między innym i interesujący n as list wypowiedni, którego nie uw zględnia rękopis krakow ski W artość źródłowa „Ju sty fik acji” getyngskiej (ponieważ spraw a ta w ykracza poza poruszane zagadnienia), zosta nie omówiona w osobnej publikacji n .
Przechodząc do analizy tekstu samego listu w ypowiedniego należy n a j pierw zająć się jego form ą. Jest on napisany w języku niem ieckim . Zakon i Polska we w zajem nych stosunkach posługiw ały się językiem łacińskim . Od stępstw a cd te j p rak ty k i były rzadkie i dotyczyły głów nie urzędników ob szarów pogranicznych, zwłaszcza krzyżackich, którzy m ieli nieraz do dys pozycji tylko pisarzy niem ieckich. Z nany jest w ypadek, że gdy k o m tu r to ru ń ski, E berhard W aldenfels, wystosował list po niem iecku do starosty bydgos kiego, Janusza Brzozogłowego, ten ostatni zwrócił kom turow i uwagę, by w przyszłości używał w korespondencji języka łacińskiego, którym posługuje się cały ś w ia t12. Podobnie książę mazowiecki, Siem owit, prosił w ielkiego m is trza (26 X 1421) o listy w języku łacińskim, bo inaczej ma trudności w ich odczytyw aniu i musi je dopiero przesyłać do swego brata, księcia Janusza ł*.
7. Z. N o w ak , Z e stu d ió w n a d p ro cesem p o ls k o - k r z y ż a c k im w r o k u 1420. J u s ty fik a c ja Z y - g m u n ta L u k s e m b u r s k ie g o , S p ra w o z d a n ia T o w a rz y s tw a N au k o w eg o w T o ru n iu , 28 (1974), T o ru ń 1976 (w d ru k u ).
8. P o r. S. Z a jącz k o w sk i, S tu d ia n a d p ro c e s a m i P o lsk i i L itw y z Z a k o n e m K r z y ż a c k im w la ta ch 1420—1423, A te n e u m W ileńskie, t. 7, W ilno 1937, ss. 344 i n .; A. W o jtk o w sk i, O n o w o o d k r y t y m te k śc ie ,,J u s ty fik a c ji” w y r o k u w ro c ła w s k ie g o w p ro cesie p o ls k o - k r z y ż a c k im r. 14191 1420, K o m u n ik a ty M az u rsk o -W arm iń sk ie, 1962, n r 3, ss. 533—560.
9. A. W o jtk o w sk i, op. cit., p assim .
10. P o r. w y żej p rzy p is 7, gdzie d o n o szę o ty m w fo rm ie k o m u n ik a tu . 12. Ib id em .
12. Cod. ep ist. V ito ld i, s. 247, n r 508: S ic u ti m ih i s c rip s is tis litte r a m n u p e r r im e , illa m n u llo m o d o in te lle g e r e p o tu i, p ro eo, q u o d n o n est scrip ta id io m a te c o m m u n i to c iu s m u n d i, p u ta in la tin o . N a m d u m R o m a n i s u b iu p a u e r in t im p e rio ip s o r u m m u n d u m c h r is tia n ita tis , co n s u e s c itu r a d o cto rib u s u n u m id io m a , q u o d e sset c o m m u n e o m n ib u s h o m in ib u s e t hoc in m o d o la tin ita s es t in v e n ta (29 IX 1412).
s-K o p ia p ię tn a s to w ie c z n a lis tu w y p o w ie d n ie g o w ielk ieg o m istrz a z a k o n u k rzy ż a c k ie g o , U lry k a v o n J u n g in g e n z б s ie rp n ia 1409 r. (S ta a tlic h e s A rc h iv la g e r G ö ttin g e n , O F 14, s. 310—311).
Akt rozpoczynajqcy „ W ielkq W o jnę" 81 Z trak tató w polsko-krzyżackich z czasów W ładysław a Jagiełły, sporządzanych w języku niem ieckim zachow ał się tylko jedem, dotyczący rozejm u w 1409 roku, k tó ry zapośredniczył król rzym ski W acław IV Być może egzem plarz tego tra k ta tu m iał swój odpow iednik także w języku łacińskim, lecz n ie prze trw a ł on do naszych czasów. Język niem iecki w owym czasie był już powsze chnie używ any w korespondencji w północnej i środkow ow schodniej Europie, szczególnie przez mieszczaństwo, ale także przez kancelarie państw , po przy sw ojeniu sobie fachow ych pojęć z zakresu praw a i dyplom acji. Na przykład korespondencję między K rzyżakam i a w ielkim księciem litew skim , W itoldem, prow adzono w języku niem ieckim . W kancelarii polskiej nato m iast językiem używ anym w korespondencji i dyplom acji była przede w szystkim łacina. Z tego należy wnioskować, że skierow anie do króla polskiego ta k ważnego aktu, jakim był list wypowiedmi, w języku niem ieckim było w yrazem lekceważenia ls. Treść listu jest niesłychanie zwięzła. W ielki m istrz przypom ina w nim , że często pisał i prosił króla polskiego, a ostatnio naw et jego poselstwo, aby zrezygnow ał z popierania „zdrady Żmudzinów ” (den Sam ayten des vorethnis-
ses), k tó rej dopuścili się przeciwko Zakonowi i chrześcijaństw u. Nie mógł
jednak doczekać się odpowiedzi na pytanie czy Polska poprze Żmudzinów, czy też nie. Z tego powodu K rzyżacy nie mogli bezpiecznie w ypraw iać się do w ła snej ziemi, tj. na Żmudź, i zaopatryw ać tam' w łasne zamki, które w boleści
(yem m erlich) m usieli opuścić i opuścili, z których usunięci zostali przemocą
w brew Bogu i praw u. G dy więc poznali, że król polski chce poprzeć „zdradę Żmudzinów” i że nastąpiła ona przy jego poparciu, postanow ili zabezpieczyć się przeciw niem u i przeciw wszystkim, którzy uw ażają go za swego .pana, chociaż nie zam ierzają go ostrzegać, gdyż on bez wszelkiego ostrzeżenia i w y pow iedzenia w ojny zagarnął całą ziemię, tj. Żmudź (w en t ir uns ane alle
bew arnunge und untsagunge eyn gancz landt habt genomen).
W ielki m istrz w raca zatem w tym liście do czasów pow stania na Żmudzi, k tóre nazyw a zdradą w obec Zakonu. Pow stanie rozpoczęło się zajęciem spa leniem zam ku C hristm em el 31 m aja 1409 roku, przy poparciu W itolda, który odstąpił K rzyżakom Żmudź tra k ta te m na Salinie z 12 października 1398, co potw ierdził jeszcze raz w roku 1404 w raz z Jagiełłą w Raciążu I6.
K rzyżacy dążyli do uzyskania zapew nienia ze strony króla polskiego, że nie będzie on w spierał W itolda, co oznaczałoby, iż L itw a w raz ze Żmudzią po zostałyby sam e w walce z Zakonem. W ty m celu w ielki m istrz słał listy i po selstw a do W ładysław a Jagiełły z zapytaniem , jak Polska zachowa się w w y padku w ojny Zakonu z L itw ą 17. Po zjeździe generalnym odbytym 17 lipca 1409 roku w Łęczycy, na którym postanowiono udzielić poparcia Litw ie w spraw ie Żmudzi, w poselstw ie do P ru s udali się: arcybiskup gnieźnieński
la n d e s u n d H e r zo g tu m s P reu ssen s, w : B e iträ g e z u r p re u s s is c h e n G esch ich te im IS. u n d 16. Jh ., H eid e lb erg i960 (= S tu d ie n z u r G e sch ich te P re u s se n s, B d. 7), s. 19.
14. D ie S ta a tsv e r tr ä g e d es D e u ts c h e n O rd e n s in P r e u sse n im IS. J a h r h u n d e r t, Bd. 1 (1398—1437), h erg . von. E. W eise, K ö n ig sb erg 1939, ss. 75—76, n r 74.
15. K. F o r s tr e u te r , op. cit., s. 12: n ie za w sze m o żn a zgodzić się ze stw ie rd z e n ie m a u to r a , że lis t w ielk ieg o m istrz a w ję z y k u n ie m ie c k im do W ład y sław a J a g ie łły n ie je s t Z e u g n is d e r sc h ä r fe r e n T o n a rt in d e r P o litik , gd y ż k a ż d y ta k i list w y m a g a ro zw aże n ia w k o n k r e tn e j sy tu a c ji p o lity cz n e j.
16. P o r. w y że j p rz y p is 14, ss. 9—12, n r 2; ss. 31—40, n r 22—31. 17. Cod. ep ist. V ito ld i, ss. 233—235, n r 498.
82 Zenon Nowak
M ikołaj z K urow a, w ojew oda kaliski M aciej z Wąsoszy i kasztelan nakielski W incenty z G ranowa. Na spotkaniu z U lrykiem von Jungingen 1 sierpnia w M alborku posłowie oznajm ili, że jeżeli Zakon uderzy na Żmudź, to k ró l pol ski w ypraw i się do P ru s 18. Usłyszawszy tę odpowiedź w ielki m istrz zdecydo wał, że w obec tego w oli uderzyć na Polskę. Pięć dni po rokow aniach z posła m i polskim i został w ysłany z M alborka list wypowiedni, ogłoszony publicznie —■ zgodnie ze zwyczajem — 8 sierpnia w Toruniu, nad granicą polsko-krzy- żacką 19.
Długosz podaje, że list w ypow iedni w ielkiego m istrza doręczony został królow i polskiem u 14 sierpnia w Nowym Korczynie, gdy K rzyżacy oblegali już zam ek D obrzyń 20. N atom iast p ro k u rato r polski, archidiakon gnieźnieński M ikołaj Kiczka w przedłożeniach w procesie przed A ntonim Zerao w 1422 roku w arty k u le 79 przedstaw ia, że Zakon po akcie w ypowiedzenia w ojny, lecz przed doręczeniem go królowi polskiemu, wkroczył do ziem i d o b rzy ń sk iej21. Św iadkow ie ze strony polskiej biorący udział w ty m procesie potw ierdzają to oskarżenie. Biskup poznański A ndrzej Ł askarz oświadczył, że w idział krzy żacki list w ypow iedni z pieczęcią w ielkiego m istrza lub Zakonu i m iał go w ręku, oraz że uderzyli oni n a Dobrzyń przed w ręczeniem tego listu królo
w i Zbigniew Oleśnicki, protonotariusz Stolicy Apostolskiej stw ierdził, że
czytał ten list, gdyż był wówczas notariuszem królew skim i przebyw ał w No w ym K orczynie w raz z królem, gdy ten otrzym ał a k t w ypow iedzenia już po inw azji K rzyżaków na K rólestw o Polskie 23. Inni św iadkow ie także potw ier dzają te zarzuty, np. m arszałek K rólestw a, Zbigniew z Brzezia 2i. A rcybiskup
18. Ib id e m ; J . Długosz, op. cit., s. 580; p o r. ta k ż e S. M. K u czy ń sk i, op. cit., ss. 129—132. S p ra w a p rz e b ie g u ro zm o w y p o selstw a p o lsk ieg o z w ie lk im m istrz e m w d n iu 1 V III 1409 b u d z i w li te r a tu r z e d u że za in te re so w a n ie , zw łaszcza w y p o w ied ź p rzew o d n ic z ąc eg o te g o p o se lstw a, a rc y b is k u p a g n ie źn ień sk ie g o M ik o ła ja z K u ro w a . Z p r o to k o łu ro k o w a ń k ró la p o lsk ie g o z w ie lk im m istrz e m p o d R ac iążem w 1414 r. w y n ik a , że p o seł p o ls k i p rz e k ro c z y ł p e łn o m o cn ic tw o k ró le w s k ie , co s tw ie rd z a sam W ład y sław J a g ie łło w ro zm o w ie z M ich a łem K ü c h m e is tre m : Do s p r a c h d e r k o n ig ; m e ts te r als d u sp ric h s t, w ie d a s ic h d e n bis s c h o ff g esa n t su ld e czu d em m e ls te r u n d su ld e y m la ssen sa g en is, d as h e r d e r c z w h e t in d as la n t c zu S a m a y te n so v il d a s w id e r cz ih e e n in d a s la n d czu P ru sse n , d a s h a b e ic h d e m e b is s c h o ffe n ic h t b e fo le n , h erre is t m ir w is se n tlic h e n d e n n ic h h a b e d y clag e g e f u r t a n d e n h e r e n r ö m isc h e n k o n ig h in k e n U n g ern , d as e u c h w o l w is s e n tlic h e n u n d is t e n also (OF 14, s. 43).
19 S c rip to re s r e r u m P ru ssica ru m , Bd. 3, s. 301. 20. J . D ługosz, o p . cit., s. 581.
21. L ite s ac re s g esta e P olonos O rd in e m q u e C r u c ife r o ru m , ed . I, t. 2, P o z n a ň 1855, ss. 44— 45, a r t . 79: Ite m p o n it, g u o d e o d e m te m p o r e p r e fa tu m W la d isla u m reg em d e R e g n u m P o lo n ie d ic ti fr a tr e s d e P ru ssia s u is p a te n tib u s litte r is d iffid a r u n t e t p o s t d iffid a e io n e m ip sa m su b ito a n te q u a m d iffid a c io n is litte r e h u iu s m o d i ad p r e fa ti d o m in i reg is n o tlc ia m p e r v e n is s e n t d u c a tu m D o b rin e n s e m s u p r a d ic tu m ite r u m r a p in is, h o m o c id iis, in c e n d iis e t aliis g rav issim is a fflic c io n ib u s s u b ie c e r u n t.
22. Ib id e m , s. 128: R e s p o n d it v e ra esse q u e c o n tin e n tu r in ip so a rtic u lo e t hoc sc it, q u ia li tte r a s d iffid a c io n is v id it c u m sig illo a p p en so m a g is tr i s iv e O rd in is e t m a n u tr a c ta v i t e t le g it e t c r e d it ip se v e r u m esse, q u o d d ic ti fr a tr e s in v a s io n e m in d ic to a rtico lo fe c e r in t c o n te n ta m a n te q u a m d ic te litte r e d iffid a c io n is p e r v e n is s e n t ad d ic tu m d o m in u m re g e m , q u ia d o m in u s res tu n c f u i t in r e m o tis e t ip s i in v a sio n e m fe c e r u n t in fr a s e c u n d a m v e l te rc iá m d iem .
23. Ib id e m , s. 233: D ix it e d a m se scire , q u o d ip s i fr a tr e s a n te q u a m litte r e d iffid a c io n is p e r v e n e r u n t a d d o m in u m r e g e m in v a s e r u n t re g n u m e t hoc d ix it se scire , q u ia ip se te s tis fu i t c u m d o m in o reg e in N o va C iv ita te e t d ix it se fu iss e p r e s e n te m , q u a n d o d o m in u s r e x r e c ip it N o v in d e in v a sio n e fa c ta p e r ip so s fr a tr e s co n tra d u c a tu m D o b rin e n se m .
Akt rozpoczynający „W ielką W o jnę" 83 gnieźnieński, M ikołaj Trąba, ówczesny podkanclerzy królew ski (1403—1412) oświadczył, że list w ypow iedni posiadał ze sobą na soborze w K o n sta n c ji25.
W procesie przed Zygm untem L uksem burskim , w „Inform acji” przedło żonej przez Polaków w Sączu we w rześniu 1419 roku, zarzuca się Krzyżakom, że trz y dni po akcie w ypowiedzenia w ojny zniszczyli ziem ię dobrzyńską i do piero wówczas ogłosili go, co zresztą nastąpiło w dużej odległości od miejsca pobytu króla 2e.
W literatu rze przyjm uje się, że atak w ojsk krzyżackich na ziemię dobrzyń ską rozpoczął się 16 sierpnia 1409 roku 27. Tę datę podaje kontynuacja K roniki Posilgego i Rocznik T o r u ń s k i28. N atom iast kroniki polskie rozpoczęcie najazdu określają n a dzień 14 sierpnia 29.
S tan w ojny w p raktyce średniow iecza mógł pow stać przez przekazanie a k tu wypowiedzenia w ojny, tzw. listu wypowiedniego (w języku łacińskm zw a nego littera diffidacionis, diffidatorie, a w języku niem ieckim absagebr-'cf
antseggebreejfes, F ehdebrief, entsagung) 20. W liście t o n —. ť „uaw ano podsta w y podjęcia tego kroku i ogłaszano t»"", ’--óicniu w ypow iadano w ojnę — n ie przyjacielem . W układach zaw artych między stronam i określało się nieraz term in, po którym można rozpocząć w ojnę od m om entu ogłoszenia listu w ypo wiedniego, na przykład 6 tygodni. W ypowiedzenie w ojny było konieczne w ówczesnej praktyce m iędzynarodow ej, zaś rozpoczęcie w ojny bez niego u w a żano za z d ra d ę 21. L ist w ypow iedni był więc potrzebny z p u n k tu w idzenia praw nego w stosunkach m iędzynarodow ych średniowiecza, aby rozpocząć w oj nę, któ rą uw ażano za środek ostateczny, gdy środki pokojow e n ie przynosiły rozw iązania konfliktu 82. Rozpocząć w ojnę można było dopiero wówczas, gdy list w ypow iedni został doręczony stronie, k tó rej w ojnę w ypowiadano. Z tego w łaśnie powodu Polacy skarżyli Zakon na procesach przed Z ygm untem L u
25. Ib id e m , s. 186: v id it litte ra s d iffid a c io n is e t s e c u m h a b u it in c iv ita te C o n sta n cien si. 26. S ta a tlic h e s A rc h iv la g e r w G ety n d z e, sy g n . OF 14, s. 305: Ite m q u ia a m p liu s co n tra in s c r ip c io n e s e t fe d e r a ib id e m a n te R a c za n sch fa c ta , p r e d ic ti m a g is te r e t O rd o d o m in o reg e n o n c o g ita n te a liq u id d e g u erris e t in lo n g a d iš ta n c ia a te r r is ip s o r u m v id e lic e t in o c tu a g in ta m ilia ríb u s A la m a n ic is c o n s titu tis d if fid a v it e t ib i p o st d iffid a c io n e m tr ib u s d ie b u s te rr a m Do- b r in e n s e m p r e d ic ta m , q u e e s t te r r is ip s o r u m c o n tig n a c u m e x e r c itib u s su is v a s ta v it. T e n sam te k s t z n ie w ie lk im i, n ie is to tn y m i z m ia n a m i z n a jd u je się w B ib lio te c e C z a rto ry s k ic h , R k p . 234, s. 59; p o r. A. W o jtk o w sk i, op. cit., s. 547.
27. P o r. S. M. K u c z y ń sk i, op. cit., s. 132 o raz M. B is k u p , o p . cit., s. 674. 28. S c rip to re s r e r u m P ru ssic a ru m , B d. 3, s. 301.
29. M o n u m e n ta P o lo n ia e H isto rica , t. 3, L w ó w 1878, ss. 83, 312.
30. M. T a u b e, Is to r ija z a ro ž d e n ija s o v r e m e n n a g o m ežd u n a ro d n a g o p ra v a (śre d n ie v e k a ), t. 1, P e te r s b u r g 1894, ss. 201—206; A. L e v y , B e itr ä g e z u m K r ie g s r e c h t im M itte la lte r , in s b e s o n d ere in d e n K ä m p fe n , a n w e lc h e n D e u ts c h la n d b e te ilig t w a r, U n te rs u c h u n g e n z u r D e u ts c h e n S ta a ts - u n d R e c h tsg e sc h ic h te , H . 29, B re s la u 1889; H. W eh b erg , K rie g u n d E ro b e ru n g im W a n d el des V ö lk e r r e c h ts , F r a n k f u r t- B e r lin 1953, s. 22; K. S. C ram , I n d ic iu m b e lli. Z u m R e c h ts - c h a r a k te r d er K rieg s im d e u ts c h e n M itte la lte r, B e ih e fte zu m A rc h iv f ü r K u ltu rg e s c h ic h te h rsg . v o n H. G ru n d m a n n u n d . F . W a g n er, H. 5, M ü n ste r/K ö ln 1955, s. 132; D. K o e n en , V ö lk e r r e c h tlic h e F u n d e in d e u ts c h e n R e c h ts q u e lle n d es 13. b is 16. J h s ., B o n n 1966 (d y s e rta c ja do k to rs k a ), s. 135.
31. E. N ys, L e s o rig in e s d u d r o it in te r n a tio n a l, B ru x e lle s 1894, s. 176. gdzie a u to r p o w o łu je s ię n a p ra w n ik a w ło sk ieg o , B a ld u sa d e U b ald is (1327—1400).
32. P o r. K azan ie S ta n isła w a ze S k a rb im ie rz a , D e b ellis iu s tis, w y d ru k o w a n e p rz e z L . E h r lic h e (P o lsk i w y k ła d w o jn y X V w ie k u , W a rsza w a 1955) o ra z li s t P a w ła W ło d k o w ica do b is k u p a k rak o w s k ie g o Z b ig n iew a O leśn ic k ieg o (1432), w : P ism a w y b r a n e P a w ła W ło d k o w ica , t. 3, wyd* L . E h rlic h , W arszaw a 1969, ss. 220—221.
84 Zenon N ow ak
ksem burskim i papieżem, jak w skazują przytoczone w zm ianki, gdyż K rzyżacy rozpoczęli działania w ojenne przed doręczeniem w ypow iedzenia królow i pol skiemu. N atom iast państw o zaatakow ane, prow adząc w ojnę obronną, nie po trzebow ało jej w ypowiadać. Na ten w łaśnie m om ent w powyższym liście zwrócili uw agę K rzyżacy podnosząc, że W itold zajął Żmudź bez ostrzeżenia, dlatego oni nie muszą tego czynić wobec króla polskiego, który był przecież zw ierzchnim panem księcia litewskiego.
TEKST
M albork, dnia 6 sierpnia 1409 L ist w ypow iedni w ielkiego m istrza zakonu krzyżackiego, U lryka von Jungin- gen, przeciw Polsce
K o p ia : S ta a tlic h e s A r c h iv la g e r (A r c h iv b e s tä n d e d e r S tifu n g P reu ssisch er K u ltu rb e sitz ) G ö ttin g en , O rd e n sfo lia n te n 14 (R e g istra n t), d a w n ie js za syg n a tu r a С, ss. 310—311.
Dem aliirdurchluchsten fü rsten und h erren , h e rre n W ladissaw [sic!] koni- nge czu Polan etc.
W ir b ru d e r U lrich von Jungingen hom eister D utschs O rdens. A llirdur- chluchster fu rste und h erre. W ir haben euch gafache geschreben und bitten laszen und letczt vor euw irn sendeboten selbir m untlichen gebeten, das ir den Sam ayten des vorrethnisses noch den die en beylegen n ich t beisteen w eidet, das sie an unsirm O rden und an der C ristenheit haben gethan, des konde uns n y kein endw ert w erden, ap i r das th u n w eidet ad ir nicht. So das w ir nicht sicher vor euch m uchten sien in unsir lan d t czu czihen und u n sir huszer czu speysen, die w ir yem m erlich vorliesen und varen m usen las sen, dovon ir uns m it gew alt w edir Got und rech t dringet. U nd als w ir dir- kennen, das ir den S am ayten des vorrethnisses besteen w ellit und das m it euw erm an trag en gescheen sey, so w ellen w ir uns kegen euch und kegen allen dein, die euch vor iren h e rre n haben, b ew aret haben, w iew ol w ir doch der bew arunge kegen euch nicht bedocht hetten, w ent ir uns ane alle bew ar- nunge und untsagunge [sic!] eyn gancz landt h ab t genomen. G agebin uff unsirm husze M arienburg am dinstage vor L aurencii im X IIIIC und IX den joren.
Akt rozpoczynający ,,W ielką W o jn ę" 85
D IE A KTE, D IE D EN „G R O SSEN K R IE G ” E R Ö F FN E T HAT
D ER A B SA G E B R IE F DES H O C H M EISTER S U LR IC H VON JU N G IN G E N VOM 6. A U G U ST 1409 ( Z u s a m m e n f a s s u n g )
D er I n h a lt des im T itel e rw ä h n te n B rie fes w a r b is h e r n ic h t b e k a n n t, o b w o h l b e re its J o h a n n e s V o ig t ih n in d em e h e m a lig e n S ta a ts a r c h iv in K ö n ig sb e rg a u fg e fu n d e n h a t; d a b e i h a t e r sic h b lo ß a u f se in e k u rz e E rw ä h n u n g b e s c h r ä n k t (G esch ich te P r e u ß e n s, Bd. 7, K ö n ig s b e r g 1836). D e r V e rfa s s e r h a t d e n B r ie f in d em S ta a tlic h e n A rc h iv la g e r in G ö ttin g e n (A rch iv b e s tä n d e d e r S tif tu n g P r e u ß is c h e r K u ltu rb e sitz ) in d e r A b te ilu n g O r d e n s fo lia n te n 14, S. 310—311, w ie d e rg e fu n d e n u n d s e in e n T e x t in d e r B eilag e zu d ie se m A r tik e l v e rö ffe n tlic h t. D er B rie f w u r d e in d e r P u b lik a tio n v o n E. J o a c h im u n d W. H u b a tsc h (R e g esta h is to r lc o -d tp lo m a tic a O rd in is S. M ariae T h e u to n ic o r u m 1198—1525, P a r s I, 1, G ö ttin g e n 1948) n ic h t b e rü c k s ic h tig t. D ie K rie g s e r k lä r u n g s a k te b e fin d e n sich in d e r s o g e n a n n te n I u s tific a tio d es S c h ie d ssp ru c h s S ig ism u n d s v o n L u x e m b u rg , d e r ih n in W ro claw am 8. J a n u a r 1420 e rla s s e n h a t. D as U rte il w a r f ü r d ie p o ln isc h e S eite n ic h t g ü n s tig u n d sie h a t sein e A n n a h m e a b g e le h n t. D a ra u f h a t d e r rö m isc h e K önig e in e U rte ils b e g ü d u n g v e r f e r tig e n lassen , w o rin au c h d as v on d e n P o len v o rg e b ra c h te M a te ria l au s d e r e r s te n P h a s e des P ro zesse s z w isch en P o le n u n d d em D e u tsc h e n O rd e n v o r S ig ism u n d in S ącz e in g e fü g t w o rd e n ist. In d ie sem T eil d e r I u s tific a tio b e fin d e t s ic h a u c h d e r e r w ä h n te A b sa g eb rief. D er V e rfa s s e r h a t s ic h b ei d e r A n a ly s e des T e x te s a u c h m it se in e m U rsp ru n g , s e in e r F o rm u n d sein e m I n h a lt, so w ie m it d e r F ra g e s e in e r Z u s te llu n g a n d e n K ö n ig v o n P o le n b e f a ß t. Z u m S ch lu ß w u r d e in d em A r tik e l d ie F r a g e d e r K rie g s e r k lä r u n g im d a m a lig e n in t e r n a tio n a le n R e c h t b e h a n d e lt.
