Ocena uprzemysłowienia
województwa olsztyńskiego : (obrona
pracy doktorskiej Jerzego
Affeltowicza).
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 322-326
Û h a rc e rstw ie w P ru sa c h W schodnich 4 Pow yższe u w ag i nie o d d ają całk o w i tego przeglądu taśm oteki, sy g n alizu ją raczej histo ry k o w i, co może w niej znaleźć. P ełn y jej przegląd ukaże się dopiero w przew odniku.
OCENA UPRZEM Y SŁO W IEN IA W OJEW ÓDZTW A OLSZTYŃSKIEGO (O brona p ra c y d o k to rsk iej Je rze g o A ffeltow icza)
W d niu 11 g ru d n ia 1964 r. na posiedzeniu R ady W ydziału M orskiego W yższej Szkoły E konom icznej w Sopocie odbyła się publiczna obrona ro zp ra w y d o k to r skiej m gra Jerzego A f f e l t o w i c z a pt. O cena u p rzem ysło w ien ia w o je w ó d z- tw a olsztyńskiego.
P ro m o to rem pracy by ł prof, d r H e n ry k K r y ń s k i z W yższej Szkoły E ko nom icznej w Sopocie. R ecenzentam i pracy byli: prof, d r Z ofia M o r e c k a i prof, d r S ew ery n Ż u r a w i c к i z U n iw e rsy te tu W arszaw skiego.
P o o tw arciu posiedzenia dziekan W ydziału M orskiego doc. d r S tan isław Ł a d у к a p rzed staw ił życiorys i dorobek nau k o w y d o k to ra n ta , stw ierd zając, że zgodnie z p rzep isam i w szelkie form alności zw iązane z ogłoszeniem p ublicz nej d y sk u sji zostały spełnione. Z kolei Je rz y A ffeltow icz w ygłosił a u to re fe ra t rozpoczynając od c h a ra k te ry sty k i tre śc i sw ojej rozpraw y.
W pierw szej części p ra c y sk ła d a ją c e j się z 2 rozdziałów , a u to r om ówił zagadnienie przem ysłu n a obszarze w o jew ó d ztw a olsztyńskiego w byłych P ru sa c h W schodnich do 1945 r. P rz e d sta w ił on proces in d u stria liz a c ji N iem iec i jego w pływ n a położenie gospodarcze b. P ru s W schodnich. Z kolei sc h a ra k tery zo w ał w ażniejsze gałęzie p rzem ysłu n a obszarze w oj. olsztyńskiego w o k resie d ru g iej w ojny św iatow ej. W zakończeniu pierw szej części ocenił uprzem ysłow ienie obszaru w o jew ó d ztw a w okresie gospodarki n iem ieckiej.
D ruga część pracy sk ła d a ją c a się z 7 rozdziałów pośw ięcona została analizie ro zw o ju p rzem y słu w oj. olsztyńskiego w la ta c h 1945— 1960. W poszczególnych rozdziałach omówiono k o lejn o zagadnienie rozw oju p rzem ysłu w oj. o lsztyń skiego n a tle socjalistycznej in d u stria liz a c ji P olski. A naliza rozw oju poszczegól nych g ałęzi p ro d u k cji została poprzedzona om ów ieniem w a ru n k ó w rozw oju przem ysłu w w ojew ództw ie z uw zględnieniem w a ru n k ó w n a tu ra ln y c h i gospo darczych o raz stosu n k ó w ludnościow ych. Z kolei om ów iono rozw ój p rzem ysłu w ojew ództw a w latach 1915—1960 w u jęciu globalnym oraz sc h ara k te ry zo w a n o jego stru k tu rę gałęziow ą. N astęp n e rozdziały pośw ięcono szczegółowej analizie podstaw ow ych i w ażniejszych gałęzi przem ysłu z uw zględnieniem ich zaplecza surow cow ego i p o ten cjału przem ysłow ego. K olejno przeanalizow ano rozw ój p rzem ysłu drzew nego, spożyw czego (z podziałem na jego g ru p y w ytw órczości), budow y m aszyn i m etalow ego, w łókienniczego, m ateriałó w b u d o w lan y ch oraz w y b ran y ch pozostałych gałęzi przem ysłu. W zakończeniu części an ality czn ej oceniono rozw ój p rzem ysłu w oj. olsztyńskiego do 1960 r.
W trzeciej części p ra c y a u to r om ów ił głów ne k ie ru n k i rozw oju p rzem ysłu w ojew ództw a w la ta c h 1961— 1980. W o sta tn im rozdziale sc h ara k te ry zo w a ł w ażniejsze czynniki, o k re śla ją c e k ie ru n k i rozw ojow e p rzem y słu w w ojew ódz tw ie z uw zględnieniem jego w a ru n k ó w gospodarczych, zaplecza surow cow ego i z a tru d n ie n ia siły roboczej.
P o sc h ara k te ry zo w a n iu tre śc i p ra c y m gr Je rzy A ffeltow icz p rzed staw ił niżej u ję te głów ne tezy rozpraw y.
24 Szczególnie w ażn a je s t tu re la c ja O tylii G roth, naczelniczki H ufca W schodniopruskiego. R elacja M arii Ż uk zaw iera w iadom ości o d rużynie harc e rsk ie j w Nowej K aletce.
Z m niejszenie d y sp rô p o rcji w rozw oju gospodarczym k r a ju sta n o w i jed n o z jego w ażniejszych zadań w dobie socjalizm u. R óżnice w poziom ie zagospo d a ro w a n ia poszczególnych regionów w p ły w a ją bow iem na n ieró w n o m iern e k sz tałto w an ie się w a ru n k ó w bytow ych społeczeństw a. Z n a jd u je to sw ój w y raz m. in. w w ielkości dochodu narodow ego przy p ad ająceg o na 1 m ieszkańca. Istn ie n ie w y raźn y ch d y sp ro p o rcji pod ty m w zględem oraz nie w y k o rzy stan ie m ożliw ości ekonom icznej a k ty w iz a c ji obszarów je s t w zasadzie sprzeczne z założeniam i gospodarki so cjalisty czn ej, k iero w an ej planow o, p rzy uw zględ n ie n iu p o trzeb ogólnospołecznych. P roces stopniow ej lik w id a c ji p rzejaw ó w niedorozw oju gospodarczego sta n o w i zatem realizację p ra w ekonom icznych socjalizm u, jak o p rzeciw sta w ien ie się k ap italisty cz n y m zasadom ro zw o ju sił w ytw órczych. W y korzystanie istn iejący c h w a ru n k ó w d la ro-zwoju p rzem ysłu i a k ty w izacji gospodarczej je s t celem polity k i socjalistycznych przem ian w stru k tu rz e ekonom iczno-społecznej k ra ju . P o w in n a ona zm ierzać nie ty lk o do w y k o n an ia podstaw ow ych zad ań socjalistycznej in d u stria liz a c ji, lecz ró w nież do ra c jo n a ln e g o rozw oju i rozm ieszczenia p rzem y słu n a jego obszarze. W zak resie tego pro b lem u isto tn e je s t podjęcie i p ró b a analizy zag ad n ien ia: w ja k ie j m ierze w y k o rzy stan ie a k tu a ln y c h , p o ten cjaln y ch m ożliw ości u p rz e m ysłow ienia poszczególnych obszarów P o lsk i zgodne je s t z celem i zasadam i socjalistycznego system u gospodarow ania. Isto tn e je s t rów nież p y ta n ie : w j a kim sto p n iu dokonane zostało zm niejszenie dysp ro p o rcji w p rzestrzen n ej stru k tu rz e p rzem y słu i zagospodarow ania poszczególnych obszarów po gospo d a rc e k a p ita listy c z n e j. P ró b a analizy i oceny tego p ro b lem u w od n iesie n iu do obszaru w oj. olsztyńskiego je st celem om aw ianej rozpraw y.
A k tu a ln a ocena w ażniejszych ekonom icznych w sk aźn ik ó w p ro d u k c ji dla w oj. olsztyńskiego pozw ala stw ierdzić, że należy ono do obszarów o n ajniższym poziom ie uprzem ysłow ienia. P rz em y sł n a obszarze w ojew ództw a ro z w ija ł się zasadniczo w odm iennych w a ru n k a c h geopolitycznych i społeczno-ekonom icz nych. W zw iązku z tym an alizę zag ad n ien ia u ję to z uw zględnieniem poszczegól nych o kresów gospodarczych.
P ro b le m uprzem ysłow ienia o b szaru w oj. olsztyńskiego do ro k u 1939 należy ro zp atry w ać na tle głów nych te n d e n c ji w ro zw o ju gospodarczym N iem iec w o k resie od ich zjednoczenia do w y b u ch u d ru g iej w o jn y św iatow ej. P rz y sp ie szony rozw ój k a p ita liz m u oraz stosunkow o późno rozpoczęty proces in d u s tria lizacji N iem iec sta n o w iły p rzyczynę zm ian w ich s tru k tu rz e społeczno-gospo darczej. Szczególnym tego w y razem b yły m. In. dysp ro p o rcje w rozw oju gospodarczym obszarów zajm o w an y ch przez Rzeszę. In te n sy w n e u p rzem y sła w ian ie jej zachodnich i środkow?ych p ro w in cji odbyw ało się rów nocześnie przy zdecydow anie rolniczym rozw oju ziem n a w schodzie. D otyczyło to m. in. b. P ru s W schodnich, w re zu ltacie czègo g o spodarka tych obszarów odznaczała się dość in te n sy w n ą p ro d u k c ją ro ln o -h o d o w lan ą, n isk im poziom em u przem ysłow ienia, p rzew ag ą d ro b n y ch zak ład ó w p ro d u k c y jn y c h lu b w a rsz ta tó w rzem ieślniczych o znaczeniu usługow ym .
P o I w o jn ie św ia to w ej in te n sy fik a c ja p ro d u k cji ro ln e j była głów ną te n d en cją N iem iec w polityce zagospodarow ania ziem zajm o w an y ch n a w schodzie. Je d n o stro n n y k ie ru n e k ich rozw oju p rzy w y raźn ie słabym uprzem y sło w ien iu nie sta n o w ił je d n a k pod staw y gospodarczego rozw oju tych obszarów . Ś w ia d czył o tym n a jd o b itn ie j kryzys gospodarczy P ru s W schodnich. O bszar te n poprzez sztuczne odizolow anie od jego n a tu ra lq e g o zaplecza oraz źró d eł surow ców energetycznych, ry n k ó w zb y tu , ja k i b ra k k a p ita łó w pozbaw iony był podstaw ow ych w a ru n k ó w u przem ysłow ienia. N iski poziom u przem ysło w ien ia obszaru W o jew ó d ztw a w o kresie gosp o d ark i niem ieckiej, zm niejszenie liczby zakładów w y tw órczych w czasie w o jn y i znaczne ich zniszczenia spow
dow aly, zo po w yzw oleniu p rz e ję ty przem ysł n ie sta n o w ił pow ażniejszego po te n c ja łu produkcyjnego.
M iniony e ta p socjalistycznej in d u stria liz a c ji P o lsk i c h arak tery zo w ał się decydującym ud ziałem tra d y c y jn y c h ośrodków przem ysłow ych w podziale globalnych funduszów inw estycyjnych. N.a ich alo k ację w znacznej m ierze w p ły n ęła istn iejąca s tr u k tu r a p rze strz e n n a sił w ytw órczych k ra ju . S kierow anie w ysiłków p ań stw a n a rozw ój d aw nych ośrodków przem ysłow ych w aru n k o w ało przyspieszenie te m p a in d u stria liz a c ji oraz w zro stu całej gospodarki narodow ej. N ależałoby zatem w nioskow ać, że re alizacja polity k i zm niejszenia dy sp ro p o rcji w uprzem ysłow ieniu k ra ju , p rzy rów noczesnym w y k o n y w an iu pow ażnych zadań in d u strializacy jn y ch przyczyniłaby się do h am o w an ia te m p a w zro stu gospodarczego.
Woj. olsztyńskie, ja k o obszar n a jsła b ie j uprzem ysłow iony, uczestniczyło ty lk o nieznacznie w podziale globalnych środków n a in w esty cje. P rzeznaczono je głów nie n a odbudow ę i rozw ój rolnictw a.
Р ога przyczynam i m akroekonom icznym i na tem po, z ak res odbudow y i roz w o ju p rzem ysłu w w ojew ództw ie olsztyńskim m iała w p ły w jego niek o rzy stn a sy tu a c ja gospodarcza. Z analizy w aru k ó w rozw oju jego p rzem y słu w y n ik a, że n a obecny sta n U przem ysłow ienia w ojew ództw a w płynęły:
— znaczny u b y te k i zniszczenie daw nego p o ten cjału pro d u k cy jn eg o w o k resie w yjściow ym ;
— nisk i poziom zalu d n ien ia w ojew ództw a i niedobór r ą k do pracy w ro l nictw ie;
— p ow ażne zm niejszenie się zaplecza surow ców rolno-hodow lanych, stanow iących po d staw ę rozw oju m iejscow ego p rzem ysłu przetw órczego w . w y n ik u zan ied b an ia użytków ro lnych i silnego obniżenia się stan u pogłow ia bydła;
— przy jęcie k ie ru n k u p olityki gospodarczej, zm ierzającej głów nie do o d b u dow y ro ln ic tw a, a w odniesieniu do p rzem ysłu ograniczenie jego rozw oju do odbudow y zniszczonych zakładów p ro d u k cy jn y ch i stopniow ego ro z w oju przem ysłu, o partego n a m iejscow ym zapleczu surow cow ym (prze m ysł d rzew n y i spożywczy).
W ym ienione czynniki n ie u zasad n iały możliwości odbudow y i u ru ch o m ien ia w szystkich ocalałych zakładów prod u k cy jn y ch . Z ad an ie to m ogło być realizo w an e w m iarę w z ro stu p otrzeb gospodarczych w ojew ództw a.
A naliza i ocena ro zw o ju p rzem ysłu woj. olsztyńskiego w la ta c h 1945—1960 na p rzy k ład zie jego podstaw ow ych i w ażniejszych gałęzi p ro d u k cji um ożliw iły w yciągnięcie zasadniczych w niosków odnoszących się do u jem n y ch czynników w sta n ie jego uprzem ysłow ienia.
1) A k tu a ln y sta n p rzem y słu w ojew ództw a c h a ra k te ry z u je się niedosta^ tocznym po ten cjałem p ro d u k cy jn y m w jego podstaw ow ych gałęziach w y tw ó r czości o p arty ch n a m iejscow ym zapleczu surow cow ym . D otyczy to zakładów przetw órczych p rzem y słu drzew nego w zakresie chem icznego p rzero b u drew na, przem ysłu m leczarskiego, m ięsnego oraz in n y ch g ru p p rzetw ó rstw a, w k tó ry ch w y stę p u je znaczny b ra k mocy przerobow ej, albo poziom jej je s t niedostateczny w sto su n k u do istn iejący c h m iejscow ych zasobów surow cow ych. S y tu a c ja ta pow oduje konieczność w yw ozu nadw yżek surow cow ych z w ojew ództw a w sta n ie nie przerobionym do odległych ośrodków p ro d u k cy jn y ch . P rzy czy n ia się to do s tr a t gospodarczych, w y n ik ający ch ze zm niejszania się w artości użytkow ej n ie k tó ry c h surow ców , w z ra sta n ia kosztów tra n sp o rtu i nie w y k o rzy stan y ch m ożliw ości a k ty w iz a c ji nadw yżek siły roboczej.
W obec tej n iek o rzy stn ej sy tu a c ji w y d a je się, że śro d k i n a in w esty cje p ro d u k cy jn e ■ w w ojew ództw ie pow inny być przeznaczone przede w szystkim na
zw iększenie mocy przerobow ej w p rzem yśle o p a rty m n a m iejscow ym zapleczu surow cow ym , a w d ru g iej kolejności n a przem ysł o tzw. sw obodnej lo kalizacji. W re zu ltacie zap ew n i to e fe k t a k ty w izacy jn y , a jednocześnie przyczyni się do racjo n aln iejsze j gosp o d ark i w ojew ództw a.
2) W p rzem yśle w o jew ó d ztw a n a stą p ił proces silnego ro zd ro b n ien ia p ro dukcji. Dotyczy to w szczególności p rzem y słu spożywczego. Je śli zjaw isk o to nie m iało w iększego znaczenia w okresie stosunkow o rzadszego zalu d n ien ia oraz p rży zm niejszonym zapleczu surow ców , to w o sta tn ich la ta c h je s t ono czynnikiem h a m u ją c y m rozw ój p ro d u k cji. W celu m aksym alnego zw iększenia efektyw ności n ak ład ó w społecznych szybki rozw ój rolnictw a, a zw łaszcza hodow li uzasad n ia, zdaniem au to ra, potrzebę u ru ch o m ien ia w iększych zak ła dów przem ysłow ych.
3) Z m iany w stru k tu rz e gałęziow ej p rzem y słu w o jew ó d ztw a św iadczą 0 n iedostatecznym rozw oju g ru p w ytw órczości, c h a ra k te ry z u ją c y c h się sw o b o dnym i w a ru n k a m i lo k alizacji zakładów prod u k cy jn y ch .
D la o b szaru o ograniczonych zasobach surow cow ych rozw ój ty ch k ie ru n k ó w p ro d u k cji m a szczególne znaczenie gospodarcze dla jego ogólnej a k ty w izacji 1 za tru d n ie n ia , zw łaszcza kobiet. Odnosi się to do p rzem ysłu w łókienniczego, odzieżowego, skórzanego itp., k tó ry ch rozw ój w w ojew ództw ie n ie w y k azu je w iększej dynam iki.
4) R ozm ieszczenie zakładów p ro d u k cy jn y ch w w o jew ó d ztw ie c h a ra k te ry zuje się znaczną n ieró w n o m iem o ścią. W pływ a to m. in. na zróżnicow anie po ziom u gospodarczej ak ty w izacji jego poszczególnych obszarów . Rozwój p rz e m ysłu w o jew ó d ztw a w m inionym o kresie odznaczał się, z nielicznym i w y ją t kam i, ten d en cją do odtw orzenia daw nego p o te n c ja łu p ro d u k cy jn eg o w jego byłym uk ład zie lokalizacyjnym . W rezu ltacie p o w iaty przed 1945 r. b a rd z ie j uprzem ysłow ione, c h a rak tery zo w ały się szybszym rozw ojem przem ysłu. P o w ia ty n a jm n ie j uprzem ysłow ione p o sia d a ją znaczne n a d w y żk i siły roboczej, k tó re w w y n ik u b ra k u w a ru n k ó w z a tru d n ie n ia zw iększają ru ch m ig ra cy jn y ludności do ośrodków m iejskich. T e n d en cja ta zw iększa d e fic y t r ą k do pracy w ro ln ic tw ie w o jew ó d ztw a i przy czy n ia się do n ierów nom iernego rozm iesz czenia ludności n a jego obszarze.
Dla p o p ra w y sy tu a c ji k onieczna je s t lo k alizacja zakładów p ro d u k cy jn y ch n a o b szarach n a jm n ie j u p rzem ysłow ionych i ograniczenie ro zw o ju p rzem y słu w tra d y c y jn y c h ośrodkach p ro d u k cji.
5) N iedostatecznie w y k o rzy stan a je s t b lisk a odległość w o jew ó d ztw a od ośrodków przem ysłow ych, zw iązanych z go sp o d a rk ą m orską n a w ybrzeżu g dańskim . Jego położenie w pobliżu n a jw ięk szy ch ośrodków p rzem y słu stocz niow ego i innych gałęzi p ro d u k cji, zasp o k ajający ch po trzeb y m ateriało w e tra n sp o rtu i ry b o łó w stw a m orskiego oraz p rz e tw ó rstw a a rty k u łó w im p o rto w anych, stanow i isto tn y czynnik zw iększenia i p rzy sp ieszen ia jeg o a k ty w izacji poprzez in ten sy w n ie jszy rozw ój k o o p eracji przem ysłow ej obydw u w ojew ództw . S p rz y ja ją te m u k o rzy stn e połączenia k o m u n ik acy jn e i tra n sp o rto w e oraz istn ie ją c e n ad w y żk i siły roboczej w licznych m iastac h w oj. olsztyńskiego. A k ty w izacja ich je st m ożliw a przez u ru ch o m ien ie odpow iednich zakładów k o o p eru jący ch z przem y słem w o jew ó d ztw a gdańskiego.
W ym ienione w n io sk i w sk a z u ją n a p otrzebę zw iększenia i przyspieszenia gospodarczej ak ty w izacji w o jew ó d ztw a m. in. poprzez racjo n aln iejsze w y k o rzy stan ie (potencjalnych w a ru n k ó w rozw oju przem ysłu. N ależy zatem w ziąć je pod uw agę przy o k re śla n iu jego k ie ru n k ó w rozw ojow ych w przyszłym okresie.
P o p rz e d sta w ie n iu pow yższych te z odczytano recenzje. P ro f. d r Z. M o- r e c k a zw róciła szczególną u w ag ę na p ro b lem aty k ę teo rety czn ą, dotyczącą procesu in d u stria liz a c ji w w a ru n k a c h k ap italizm u i g o sp o d a rk i so c jalisty czn ej
w skali* ogólnokrajow ej, ja k i m ik ro reg io n u przem ysłow ego, k tó re j w pracy nie uw zględniono lu b u jęto w zbyt w ąsk im zakresie w sto su n k u do jej części an ality czn ej. W yraziła je d n a k duże u zn an ie dla a u to ra za bogactw o źródeł i m ateriałó w staty sty czn y ch , ja k im i się posłużył w p racy , ja k rów nież za p raw id ło w ą m etodę analizy n aukow ej.
Prof. d r S. Ż u r a w i c k i w sw ojej recen zji sc h ara k te ry zo w a ł i ocenił p racę, k ład ąc w iększy nacisk na m etodykę i k o n stru k c ję pracy, p o d k reślając jej sta ra n n ą i w szech stro n n ą d o k u m en tację oraz praw id ło w y u k ła d treści.
O bydw aj recenzenci w ysuw ali celowość w y d an ia p racy drukiem .
W d y sk u sji n ad ro z p ra w ą w zięli udział m. in.: doc. d r M irosław K r z y s z t o f i a k , k tó ry p ro sił o sc h a ra k te ry z o w a n ie m etody zastosow anej p rzy okreś la n iu poziom u k o n c e n tra c ji p rzem y słu w w ojew ództw ie; doc. d r T adeusz P i e r z c h a l s k i , k tó ry p o ru szy ł sp ra w ę zaaw ansow ania p rac n ad rozpozna n iem geologicznym obszaru w ojew ództw a oraz problem w y k o rzy stan ia jego te re n u dla lokalizacji w odochłonnych zakładów przem ysłow ych w zw iązku z d eficytem w ody w k ra ju ; doc. d r S tan isław W a s c h k o , k tó ry zab rał głos n a te m a t rozw oju p rzem ysłu n a obszarze w ojew ództw a w la ta c h m iędzy w ojennych; d r Czesław L e ś n i a k poruszył p ro b lem p rzyspieszenia a k ty w i zacji gospodarczej w o jew ó d ztw a oraz jej w p ły w u n a zw iększenie dochodu narodow ego.
W zakończeniu d o k to ra n t u sto su n k o w ał się do uw ag d y sk u ta n tó w oraz obydw u recenzentów stw ie rd zając , że ograniczenie rozw ażań teoretycznych •w p racy u w a ru n k o w an e było koniecznością zm niejszenia objętości pracy. N ato m iast w yciągnięcie głów nych te z zgodnie z celem p ra c y m ożliw e było poprzez szersze u jęcie części analitycznej.
P o złożeniu obow iązujących egzam inów , w w y n ik u ta jn e g o głosow ania R a d a W ydziału M orskiego W SE jednom yślnie p rz y ję ła p ra c ę d o k to rsk ą i jednogłośnie n a d a ła m grow i Je rz e m u A f f e l t o w i c z o w i ty tu ł d o ktora n a u k ekonom icznych.
