Anna Paterek
dr, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego ORCID 0000-0002-5777-9129
POLITYCZNO-GOSPODARCZA DYNAMIKA POMOCY ROZWOJOWEJ –
NA PRZYKŁADZIE ZAANGAŻOWANIA FRANCJI I NIEMIEC W AFRYCE SUBSAHARYJSKIEJ
Wprowadzenie
W ciągu ostatnich trzech dekad Afryka Subsaharyjska stała się areną rosnącej rywalizacji na polu współpracy rozwojowej pomiędzy tradycyjnymi donatorami OECD i gospodarkami wschodzącymi, jak Chiny, Republika Południowej Afryki czy Brazylia. Co więcej, ich interesy gospodarcze przeplatają się z nawarstwiają-cymi się wyzwaniami bezpieczeństwa międzynarodowego. Bardzo szybki wzrost liczby ludności, wysoki poziom ubóstwa, skutki zmian klimatu, polityczna i spo-łeczna niestabilność państw afrykańskich potęgują ryzyka dla światowej gospo-darki i stosunków międzynarodowych. Ta ekonomiczno-polityczna dynamika wskazuje na współistnienie dwóch konkurujących ze sobą przesłanek leżących u podstaw obecnych trendów w pomocy rozwojowej dla krajów Afryki Subsa-haryjskiej. Z jednej strony udzielenie wsparcia determinuje zdolność przełożenia wartości i politycznych interesów donatorów w krajach-benefi cjentach pomocy, z drugiej – pogoń za realizacją partykularnych celów gospodarczych dawców, z pominięciem zaangażowania odbiorców pomocy. Niniejszy artykuł koncentru-je się na ich ukazaniu na przykładzie zaangażowania francuskiej i niemieckiej
e-ISSN 2451-0610 ISSN 1733-2680 DOI: 10.34697/2451-0610-ksm-2019-2-012
ofi cjalnej pomocy rozwojowej (ODA). Mając na uwadze kompleksowość pro-blematyki, przedstawione zostały tylko wybrane aspekty współpracy rozwojowej w Afryce Subsaharyjskiej przez pryzmat celów polityki zagranicznej i bezpie-czeństwa obu państw.
Uwarunkowania francuskiej i niemieckiej pomocy rozwojowej dla Afryki Subsaharyjskiej
Pod względem wielkości ofi cjalnej pomocy rozwojowej (ODA) Niemcy zajmują drugą, a Francja piątą pozycję w rankingu członków DAC OECD (odpowiednio: 24,68 mln USD i 11,36 mln USD – dane za 2017 r.). Biorąc pod uwagę udziału ODA w DNB, również Niemcy piastują wyższe, 6. miejsce (0,66%), w porów-naniu do Francji, plasującej się na 10. Pozycji (0,48%)1. W związku z kryzysem uchodźczym oba kraje znacznie różnią się w wielkości wewnętrznych zobowią-zań związanych ze wsparciem uchodźców zaliczanych do ODA – w 2016 r. wy-niosły one w Niemczech 6 585 mln USD (26,6% ODA), we Francji 467 mln USD (4,8% ODA), a w 2017 r. odpowiednio: 6084 mln USD (24,6%) i 566 mln USD (5,0% ODA)2.
Francja
Już od ponad 50 lat współpraca rozwojowa Francji z państwami Afryki Subsa-haryjskiej jest fi larem francuskiej polityki zagranicznej. Jej początki, uwarun-kowane procesem dekolonizacji, wynikały z chęci utrzymania bliskich relacji z niepodległymi narodami kolonialnymi. Podstawą francuskiej pomocy są za-tem polityczne, gospodarcze, kulturowe i językowe więzi z byłymi koloniami. Mimo że była ona wyraźnym priorytetem, „w zależności od okoliczności stała się dość nieprzejrzystą polityką publiczną, trudną do uzasadnienia i ewaluacji w ka-tegoriach rezultatów”3. Przez pół wieku Francja była wiodącym darczyńcą dla kontynentu – do krajów Afryki Subsaharyjskiej trafi ło pomiędzy 40 a 50% całej francuskiej pomocy bilateralnej. W ostatniej dekadzie jej udział się zmniejsza (por. tabele 1, 2, 3, 4).
1 OECD, Development Aid Stable in 2017 with More Sent to Poorest Countries, Paris,
9.04.2018, http://www.oecd.org/development/fi nancingsustainabledevelopment/developmentfi -nance-data/ODA-2017-detailed-summary.pdf, s. 5 [dostęp: 12.01.2019].
2 Ibidem, s. 6.
3 P. Jacquemot, Fifty Years of French Cooperation with Sub-Saharan Africa. An Overview (Part 1): Afrique Contemporaine 2, 2011,
Tabela 1. Francuskie i niemieckie zobowiązania netto w ramach ofi cjalnej pomocy rozwojowej (ODA) do Afryki Subsaharyjskiej (w mln USD)
bilateralnie 2001–02 średnia 2006–07 średnia 2013 2014 2015 2016 2017 Francja 2197 3338 1831 1605 1646 1455 1544 Niemcy 1115 2526 1414 1523 1892 2280 2430
Tabela 2. Francuskie i niemieckie zobowiązania netto w ramach ofi cjalnej pomocy rozwojowej (ODA) do Afryki Subsaharyjskiej jako odsetek ODA dawcy (w %) bilateralnie 2001–02 średnia 2006–07 średnia 2013 2014 2015 2016 2017 Francja 48,6 50,2 31,7 29,1 31,9 25,8 23,9 Niemcy 24,9 34,9 17,1 15,3 13,3 11,6 12,7
Tabele 1 i 2 źródło: OECD, Statistics on Resource Flows to Developing Countries, http://www.oecd. org/dac/stats/statisticsonresourcefl owstodevelopingcountries.htm, tabela 29 [dostęp: 10.01.2019].
Pomoc rozwojowa jest jednym z instrumentów francuskiej „dyploma-cji gospodarczej”. Charakteryzuje się silnym uwarunkowaniem ekonomicz-nym, polegającym na zapewnieniu zagranicznych rynków zbytu dla rodzimych przedsiębiorstw. Trend ten był promowany przez Laurenta Fabiusa, ministra spraw zagranicznych w latach 2012–2016. Afrykański wzrost gospodarczy oraz przypisywany mu potencjał stanowią istotny wyznacznik wzmacniania wza-jemnych relacji. Niemniej ten argument stopniowo tracił na znaczeniu wraz ze zmniejszającą się pozycją Afryki we francuskim handlu zagranicznym. Z 30% w 1960 r. spadł on do 15% w 1970 r. i utrzymywał się na tym poziomie przez kolejne dwie dekady. Z końcem lat 80. znów można mówić o erozji francusko--afrykańskich relacji handlowych w związku ze stopniowym obniżeniem się afrykańskiego eksportu do Francji. Z początkiem XXI w. szybkie tempo wzro-stu wielu krajów afrykańskich zaowocowało ponownym zwiększeniem prze-pływów handlowych, szczególnie z Francją. Pomiędzy 2001 i 2011 r. wartość francusko-afrykańskiego handlu (eksport i import) wzrosła ponad dwa i pół-krotnie – do 77 mld USD. Mimo nadwyżki w bilansie handlowym (poza rokiem 2008 i 2012, kiedy ceny ropy osiągnęły najwyższe poziomy) udział francu-skiego eksportu do Afryki spadł o połowę: z 11% w 2000 r. do 5,5% w 2017 r. Znacznie zmniejszył się udział francuskiego eksportu w większości kluczo-wych sektorów (maszynowym, elektrycznym i elektronicznym oraz motory-zacyjnym), za wyjątkiem sektora lotniczego (wzrost z 12% w 2001 r. do 33% w 2017 r.). W grudniu 2013 r. prezydent François Hollande zapowiedział am-bitny cel podwojenia obrotów handlowych pomiędzy Francją a Afryką w prze-ciągu kolejnych pięciu lat. Na przeszkodzie do jego urzeczywistnienia stanął gwałtowny spadek cen ropy naftowej w latach 2014 i 2015, w konsekwencji
którego całkowita wartość handlu Francji z krajami afrykańskimi zmniejszyła się z 73 mld USD w 2013 r. do 54 mld w 2017 r.4
W 2017 r. Niemcy wyprzedziły Francję pod względem wartości dodatnie-go bilansu handlowedodatnie-go z Afryką wśród państw Unii Europejskiej5. Pod wzglę-dem wartości importu w 2017 r. Francja znajdowała się na drugim, po Hiszpanii, miejscu wśród państw UE, Niemcy na czwartym. Największymi eksporterami na rynek afrykański w tym samym roku były Francja (26,7 mld euro) i Niemcy (25,6 mld euro)6.
Tabela 3. Procentowy udział Afryki Subsaharyjskiej wśród partnerów eksportowych Niemiec i Francji w latach 2013–2017
2013 2014 2015 2016 2017
Niemcy 1,24 1,19 1,22 1,10 1,09
Francja 2,77 2,86 2,70 2,51 2,34
Tabela 4. Procentowy udział Afryki Subsaharyjskiej wśród partnerów importowych Niemiec i Francji w latach 2013–2017
2013 2014 2015 2016 2017
Niemcy 1,33 1,24 1,08 1,06 1,10
Francja 2,25 2,27 1,91 1,51 1,48
Tabele 3 i 4 źródło: WITS World Integrated Trade Solution, https://wits.worldbank.org/Country-Profi le/en/Country/DEU/StartYear/2013/EndYear/2017/TradeFlow/Export/Partner/SSF/Indicator/ XPRT-PRTNR-SHR [dostęp: 15.01.2019].
Francusko-afrykańskie stosunki handlowe opierają się głównie na regio-nie Maghrebu. W 2017 r. wymiana handlowa z Algierią, Marokiem i Tunezją stanowiła 50% francuskiego handlu zagranicznego z Afryką. Również Egipt i Libia, mimo licznych politycznych i ekonomicznych kryzysów mających miej-sce od 2011 r., zajmowały w 2017 r. wciąż wysokie miejmiej-sce na liście francu-skich partnerów handlowych. W Afryce Subsaharyjskiej dwie z trzech najwięk-szych afrykańskich gospodarek (obok Egiptu): Nigeria i Republika Południowej Afryki, zajmują odpowiednio czwarte i piąte miejsce wśród najważniejszych
4 France’s Loss of Market Share in Africa Benefi ts Several European Countries, China And India, 19.06.2018, Coface for Trade, http://www.coface.co.th/News-Publications-Events/
News/France-s-loss-of-market-share-in-Africa-benefi ts-several-European-countries-China-and-India [dostęp: 10.01.2019].
5 Eurostat, Africa–EU Trade in Goods: €18 Billion Surplus, 15.11.2018, https://ec.europa.
eu/eurostat/en/web/products-eurostat-news/-/DDN-20181115-1 [dostęp: 10.01.2019].
6 Eurostat, Africa–EU – International Trade in Goods Statistics, September 2018, https://
ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Africa-EU_-_international_trade_in_ goods_statistics#Spain.2C_France.2C_Germany_and_Italy_largest_EU_trade_in_goods_part-ners_for_Africa [dostęp: 10.01.2019].
francuskich partnerów handlowych. Pozycja Nigerii, podobnie jak Libii, wyni-ka przede wszystkim z jej roli dostawcy ropy naftowej. W pierwszej dziesiątce partnerów handlowych są również Wybrzeże Kości Słoniowej i Kamerun, dwie największe frankofońskie gospodarki w Afryce Zachodniej. W 2017 r. również Madagaskar, będąc największym światowym producentem wanilii, awansował w rankingu najważniejszych partnerów handlowych w rezultacie wzrostu cen wanilii po suszy w 2016 r. i cyklonie Enawo w 2017 r.7
W ostatniej dekadzie afrykański potencjał gospodarczy dostarcza no-wych argumentów dla uzasadnienia francuskiej pomocy dla kontynentu. Mając na uwadze największe rezerwy zasobów naturalnych i największy wschodzący rynek z prognozowanym wzrostem ludności do 2 mld osób w 2050 r., rośnie znaczenie Afryki dla strategicznych inwestycji8. Pomiędzy 2002 a 2017 r. sied-miokrotnie wzrosły francuskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Afryce, osiągając 53,5 mld euro pod koniec 2017 r. Francja postrzegana jest jednocześnie jako ośrodek budowania relacji handlowych na kontynencie afrykańskim9.
Wzrost znaczenia interesów bezpieczeństwa w kształtowaniu francuskiej ODA odpowiadał międzynarodowemu trendowi sekurytyzacji pomocy rozwojo-wej, w konsekwencji ataków terrorystycznych z września 2001 r.10, a także mili-tarnemu zaangażowaniu Francji w Afryce Subsaharyjskiej11. Krytyczna refl eksja związana z nieefektywnością pomocy rozwojowej wobec wyzwań komplekso-wej rzeczywistości Afryki doprowadziła w pierwszej dekadzie XXI w. do wy-kształcenia nowej koncepcji francuskiej współpracy rozwojowej12. Do agendy pomocowej włączono tematy związane z niestabilnością i „wrażliwością” jako cechą większości krajów o najniższym dochodzie (LDCs), reformą sektora bez-pieczeństwa i wypracowaniem kompleksowego podejścia globalnego, obejmu-jącego środki dyplomatyczne, wojskowe i rozwojowe: zaangażowanie militarne,
7 France’s Loss of Market Share …, op. cit.
8 Przykładem jest powołana w Kapsztadzie w 2008 r. Cape Town Initiative, mająca na celu
wsparcie sektora prywatnego, w ślad za nią powstała w 2013 r. French Tech Cape Town, a w jej ra-mach w 2016 r. – French Tech Labs, pełniące rolę inkubatora dla francuskich innowacyjnych nowo utworzonych przedsiębiorstw (start up-ów), szerzej zob: French Tech Cape Town, http://capetown. lafrenchtech.com/15/about-la-french-tech; French Tech Cape Town Launches New French Tech
Labs in South Africa, 17.11.2016, French Tech Cape Town, http://capetown.lafrenchtech.com/38/
offi cial-launch-of-the-cape-town-french-tech-hub [dostęp: 10.01.2019].
9 France: A Hub for Africa, 25.06.2018,
https://www.businessfrance.fr/discover-france--news-france-a-hub-for-africa [dostęp: 10.01.2019].
10 Zob. szerzej: The Securitization of Foreign Aid, eds. S. Brown, J. Grävingholt (Eds.),
Basingstoke 2016, s. 64–84; A. Paterek, Bezpieczeństwo w Europie – dyskusje wokół sekurytyzacji
pomocy rozwojowej, „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2017, nr 4, s. 97–110.
11 Zob. szerzej: T. Koepf, Frankreichs ʽneueʼ militärische Interventionspolitik in Subsaha-ra-Afrika (2002–2009), Baden-Baden, 2013.
12 P. Jacquemot, Fifty Years of French Ccooperation with Sub-Saharan Africa…, op. cit.,
cywilne, organizacji międzynarodowych, NGO’s i sektora prywatnego. Nowa koncepcja służy kształtowaniu tzw. polityk publicznych, koncentrując się na spo-sobach powiązania wsparcia z dystrybucją międzynarodowych dóbr publicznych, takich jak bezpieczeństwo, medycyna, informacja, edukacja, równość i sprawie-dliwość czy ochrona dziedzictwa naturalnego. Francuska pomoc objęła nowe obszary: zmiany klimatu, wylesianie, wyczerpywanie się zasobów wodnych, pandemie, bezpieczeństwo, handel ludźmi. Afryka jest jednocześnie kluczowym przedmiotem publicznej debaty w związku z migracją. Bez rozwoju krajów po-chodzenia nielegalna migracja będzie stanowić zagrożenie dla Francji. Polityka rozwojowa staje się jednym z elementów zarządzania przepływami migracyjny-mi, co przekłada się na wsparcie projektów powrotu dla afrykańskich migrantów. Najważniejszym dokumentem opisującym francuską ODA są ramowe part-nerstwa (Documents cadres de partenariat, DCPs), tj. bilateralne porozumienia zawierane pomiędzy Francją a krajami partnerskimi na okres pięciu lat. Francja podpisała 38 takich dokumentów, w zdecydowanej większości z frankofońskimi krajami afrykańskimi, a także kilka z anglojęzycznymi, ze względu na ich strate-giczne znaczenie bądź ekonomiczną dynamikę. Niemal wszystkie spośród tych krajów posiadają programy współpracy w obszarze bezpieczeństwa z Francją13.
W 2014 r. francuska współpraca rozwojowa doczekała się nowych ram prawnych. Orientation and Programming Law on Development and
Internatio-nal Solidarity Policy (LOP-DSI) wyznacza tematyczne i geografi czne priorytety
francuskiego zaangażowania, zgodnie z Agendą 2030 i Celami Zrównoważonego Rozwoju (SDGs). W myśl jej zapisów francuska pomoc podporządkowana zosta-ła czterem celom:
1) promocji pokoju, stabilności, praw człowieka i równości płci; 2) równości, sprawiedliwości społecznej i rozwojowi ludzkiemu;
3) zrównoważonemu, sprzyjającemu zatrudnieniu rozwojowi gospodarczemu; 4) ochronie środowiska i globalnych dóbr publicznych.
Przekrojowe priorytety francuskiej ODA to prawa kobiet, polityki równo-ści płci, zwalczanie zmian klimatu – uwzględniane równolegle do potrzeb kra-jów partnerskich. Mimo że od czasu przyjęcia LOP-DSI urzędowało już czterech ministrów współpracy rozwojowej i dwóch prezydentów, priorytety tematyczne pozostały niezmienione, w ostatnim czasie nacisk położono na walkę ze zmia-nami klimatu, niestabilnym środowiskiem (w tym wsparcie grupy G5 Sahel14), oraz dokształcaniem dziewcząt. Podobnie od 2012 r. nie zmieniły się geografi cz-ne priorytety francuskiej współpracy rozwojowej. Wyróżnia się cztery kategorie państw, z którymi Francja ustanawia różne partnerstwa podporządkowane po-szczególnym celom fi nansowania:
13 M.in. Algieria, Maroko, Tunezja, Republika Środkowej Afryki, Czad, Demokratyczna
Republika Konga, Kongo, Kamerun, Mali, Maurteania, Niger, Senegal, Tanzania, Ghana, Togo. Zob. szerzej: The Securitization of Foreign Aid, op. cit., s. 73–75.
1) kraje priorytetowe, otrzymujące 50% środków budżetowych w subsydiach (programy 209 i 110) i 2/3 dotacji Francuskiej Agencji Rozwoju (AFD, z wyłączeniem środków przeznaczonych na przygotowanie projektów); 2) Afryka i Morze Śródziemne: 75% środków budżetowych w formie
sub-sydiów i pożyczek (bez umarzania długów) oraz co najmniej 85% dotacji AFD;
3) kraje w fazie kryzysowej lub pokryzysowej lub w sytuacji niestabilnej; 4) kluczowe kraje rozwijające się15.
Wybór krajów priorytetowych opiera się na trzech kryteriach16: 1) najmniej rozwinięte kraje, często niestabilne lub w fazie pokryzysowej; 2) kraje Afryki Subsaharyjskiej;
3) kraje o bliskich więziach kulturowych i lingwistycznych z Francją.
Lista 17 krajów priorytetowych (aneks do LOP-DSI z lipca 2014 r.) obejmuje: Benin, Burkina Faso, Burundi, Republikę Środkowej Afryki, Czad, Komory, Demokratyczną Republikę Konga, Dżibuti, Etiopię, Gwineę, Haiti, Madagaskar, Mali, Mauretanię, Niger, Senegal i Togo. Na posiedzeniu Między-ministerialnego Komitetu Współpracy Międzynarodowej i Rozwoju (CICID) w lutym 2018 r. lista ta została poszerzona o 2 kolejne państwa – Gambię i Li-berię, dając tym samym 19 krajów priorytetowych. W 2014 r. Etiopia i Haiti zastąpiły Ghanę. Wszystkie państwa na liście to państwa o niskim dochodzie, afrykańskie (za wyjątkiem Haiti) i w większości frankofońskie (za wyjątkiem Etiopii, Gambii i Liberii)17.
Po serii sukcesywnych cięć w poprzednich latach francuska ODA wzro-sła w 2017 r. o prawie 15% w porównaniu do roku 2016. Pomiędzy rapor-tem Komitetu Współpracy Rozwojowej (DAC) z 2013 r. a raporrapor-tem z 2018 r. francuska pomoc zmniejszyła się z 12 mld USD (2012) do 9,6 mld (2016), a udział ODA w DNB – z 0,44% w 2012 r. do 0,43% w 2017 r. Jak wspomnia-no, w 2017 r. Francja była siódma pod względem wielkości ofi cjalnej pomo-cy rozwojowej pomiędzy członkami DAC OECD (11,36 mld USD) i dziesiąta pod względem udziału ODA w DNB 0,43%18. Po wyborach w 2017 r. prezy-dent Emmanuel Macron, kierując się przyszłą „reaktywacją” wagi francuskiej pomocy rozwojowej, zapowiedział jej wzrost do 0,55% DNB w 2022 r. Ma ona być podporządkowana pięciu priorytetom francuskiej polityki rozwojo-wej: edukacji, zmianom klimatu, równouprawnieniu płci, zdrowiu oraz strefi e
15 OECD Development Co-operation Peer Reviews: France 2018,
https://read.oecd-ilibra- ry.org/development/oecd-development-co-operation-peer-reviews-france-2018_9789264302679-en#page1, s. 41 [dostęp: 12.01.2019].
16 Nie wszystkie muszą być uwzględnione.
17 OECD Development Co-operation Peer Reviews: France 2018, op. cit., s. 42. 18 Ibidem, s. 15.
Sahel w ramach „aliansu dla Sahelu”19, zainicjowanego na francusko-niemiec-kim szczycie13 lipca 2017 r.20
Niemcy
Podobnie jak Francja Niemcy należą do dziesiątki największych donatorów DAC pomocy dla państw afrykańskich. W latach 2014–2016 plasowały się na trzeciej pozycji, po Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii21. Rządowa strategia polity-ki zagranicznej wobec Afrypolity-ki z czerwca 2011 r.22 eksponuje jej olbrzymi potencjał w stosunkach międzynarodowych. Jeszcze większe znaczenie temu kontynentowi nadają wytyczne polityki afrykańskiej przedstawione przez rząd federalny 21 maja 2014 r.23, gdzie podkreśla się znaczenie Afryki i jej powiązanie z międzynarodo-wą społecznością. Wysiłki międzynarodowej społeczności powinny skupić się na przeciwdziałaniu ubóstwu i niestabilności, zwalczaniu zagrożeń i przezwyciężaniu kryzysów. Niestabilność krajów afrykańskich pozostaje wyzwaniem dla Europy24. Dotknięte nią kraje i regiony charakteryzują się słabymi instytucjami i państwo-wością, co w ostateczności może prowadzić do upadku. Niestabilność, szczególnie w Afryce Północnej i Strefi e Sahel, stanowi pożywkę dla zorganizowanych grup przestępczych i terrorystycznych, których aktywność nie ogranicza się jedynie do Afryki. W związku z powyższym do priorytetów niemieckiego zaangażowania w Afryce zaliczono m.in.:
1) wzmacnianie regionalnej integracji, w tym m.in. włączanie krajów niestabil-nych i mobilizowanie ich do przejęcia odpowiedzialności;
2) wspieranie pokoju i bezpieczeństwa, w ramach afrykańskiej architektury pokoju i bezpieczeństwa (African Peace and Security Architecture, APSA)25;
19 Jego celem jest stabilizacja i rozwój regionu w odpowiedzi na wyzwanie terroryzmu,
a polega na współpracy z państwami tworzącymi grupę G5 Sahel oraz na wsparciu ich sił szybkie-go reaszybkie-gowania w zakresie uzbrojenia, infrastruktury i szkoleń.
20 C. Major, Ch. Mölling, Europas Verteidigung braucht deutsch-französische Führung,
12.07.2017, http://www.zeit.de/politik/ausland/2017-07/deutschland-frankreich-verteidigung-si cherheit-gipfel, [dostęp: 14.01.2019].
21 OECD, Development Aid AT a Glance. Statistics by Region 2: Africa, 2018, https://www.
oecd.org/dac/fi nancing-sustainable-development/development-fi nance-data/Africa-Development--Aid-at-a-Glance-2018.pdf, s. 2 [dostęp: 14.01.2019]
22 Auswärtiges Amt, Deutschland und Afrika: Konzept der Bundesregierung, http://www.
auswaertiges-amt.de/cae/servlet/contentblob/581096/publicationFile/155321/110615-Afrika-Kon-zept-download.pdf [dostęp: 13.01.2019].
23 Bundesregierung, Afrikapolitische Leitlinien der Bundesregierung, 21.05.2014,
https://www.bundesregierung.de/resource/blob/997532/424484/227e3ae06ed32cb4d81d61a1bbc 8b206/2014-05-21-afrikapolitische-leitlinien-data.pdf?download=1 [dostęp: 10.12.2018].
24 Ibidem, s. 2–3.
25 Przykładem jest tu ponadregionalny „Program na rzecz afrykańskiej policji”
realizowa-ny przez Niemieckie Towarzystwo Współpracy Międzynarodowej (GIZ), obejmujący działania na rzecz budowy zdolności instytucji policyjnych. Od 2009 r. brało w nim udział 11 krajów Afryki
3) zmniejszanie niestabilności, konfl iktów i przemocy, zapobieganie łamaniu praw człowieka26.
Mimo widocznego, zwłaszcza w przypadku polityki afrykańskiej, dystan-su RFN do militarnego zaangażowania się poza granicami27, Afryka pozostaje najważniejszym regionem niemieckiego zaangażowania w ramach cywilnego zapobiegania konfl iktom, stabilizacji i bezpieczeństwa. W latach 2010–201328 kraje afrykańskie otrzymały z budżetu Ministerstwa Spraw Zagranicznych (AA) ¾ środków przeznaczonych na międzynarodowe działania w zakresie prewencji kryzysowej, utrzymania pokoju i przeciwdziałania konfl iktom (o łącznej warto-ści ok. 435 mln euro). Środki Ministerstwa Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (BMZ) przeznaczone na ten cel kształtowały się w latach 2010–2013 średnio na poziomie 480 mln euro (czyli ok. 16% zobowiązań bilateralnej współpracy roz-wojowej)29. W latach 2012–2013 oparte na dwustronnej współpracy partnerstwa transformacyjne w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie, szczególnie z Tu-nezją i Egiptem, miały przede wszystkim za zadanie stabilizację procesów de-mokratycznych w tych państwach30. Przykładem innych działań realizowanych we współpracy dwustronnej jest regionalny program „Niestabilne kraje Afryki Zachodniej” (Wybrzeże Kości Słoniowej, Liberia, Sierra Leone, Niger i Gwi-nea), działający na rzecz wsparcia praworządności i wymiaru sprawiedliwości31. Subsaharyjskiej. Jego efektem było powstanie i wyposażenie ponad 125 posterunków policyjnych i granicznych. Program wspiera wysyłanie afrykańskich policjantów w ramach afrykańskich i mię-dzynarodowych misji pokojowych, jak i budowę policyjnych zdolności afrykańskiej Architektury Bezpieczeństwa i Pokoju. W 2012 r. zakończono jego realizację w Liberii, Ruandzie, Sierra Le-one i Republice Środkowej Afryki; kontynuowany jest w Burundi, na Wybrzeżu Kości Słoniowej, w Demokratycznej Republice Kongo, Nigerii, Mauretanii, Południowym Sudanie i Czadzie.
26 Bundesregierung, Afrikapolitische Leitlinien…, op. cit.
27 Wyjątkiem była operacja wojskowa UE pod niemieckim dowództwem (EUFOR RD
Kongo) w 2006 r., mająca na celu zabezpieczenie wyborów w Demokratycznej Republice Kongo, czy udział w operacji morskiej wymierzonej przeciwko piractwu u wybrzeży Somalii (Atalanta, od 2008).
28 Vierter Bericht der Bundesregierung über die Umsetzung des Aktionsplans „Zivile
Kri-senprävention, Konfl iktlösung und Friedenskonsolidierung” im. Bundestag (Berichtszeitraum: Juni 2010 bis Mai 2014). Entwicklungspolitischer Bericht der Bundesregierung, s. 3–5, https://www. bmz.de/de/mediathek/publikationen/archiv/themen/entwicklungspolitik_allgemein/Weissbuch_ lang.pdf [dostęp: 20.01.2019].
29 Ibidem, s. 5.
30 Objęły ponad 200 projektów w różnych dziedzinach: wsparcie demokracji, doradztwo
prawne i konstytucyjne, reforma administracji, edukacja i zatrudnienie młodzieży, wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw.
31 Budowie praworządnych instytucji i wzmocnieniu wymiaru sprawiedliwości
podpo-rządkowane zostały szkolenia pracowników wymiaru sprawiedliwości, działania na rzecz lepszego dostępu do systemu sądownictwa oraz wsparcie krajowych reform wymiaru sprawiedliwości. Osią-gnięciem było włączenie do poszczególnych krajowych projektów reformy wymiaru sprawiedliwo-ści propozycji wypracowanych podczas wspólnych konferencji. Kolejnym ważnym aspektem była poprawa funkcjonowania systemu penitencjarnego. Wprowadzenie nadzoru kuratorskiego oraz reje-strów więźniów przyczyniło się do znacznego spadku wysokiej liczby więźniów; ibidem, s.14.
Podobne inicjatywy podejmowane były m.in. w Południowym Sudanie, dążące do wsparcia procesu konstytucyjnego we współpracy z Fundacją Maxa-Planca czy wsparcie Somalii na drodze do demokratycznych wyborów w 2016 r.
Koncepcja niemieckiej polityki rozwojowej z 2011 r., zatytułowana „Stworzyć szanse – rozwijać przyszłość”32, określa Afrykę jako „kontynent szans”, zarówno dla niemieckiej gospodarki, jak i regionalnej prywatnej przed-siębiorczości, dający możliwości zatrudnienia i otwarcia nowych rynków. Podkreśla wsparcie dla form współpracy regionalnej, zrównoważonej energii, ochrony klimatu, bogactwo zasobów naturalnych. W 2014 r., pod egidą cha-deckiego ministra współpracy gospodarczej i rozwoju Gerda Müllera, przyjęta została nowa strategia, określająca politykę afrykańską BMZ: „Afryka na dro-dze z kontynentu kryzysów do kontynentu szans”33. Nawiązując do koncepcji poprzednika ministra, Dirka Niebla, zapowiedziała ona zwiększenie rozwojo-wego zaangażowania Niemiec w Afryce, kształtującego się wówczas na pozio-mie 1,2 mld euro, o co najmniej 100 mln euro. Do najważniejszych projektów zaliczono m.in.: budowę dziesięciu ekologicznych centrów innowacyjnych dla zrównoważonej produkcji rolnej we współpracy z niemieckim sektorem rolni-czym, centra kształcenia zawodowego w zakresie rozwoju wiejskiego przemy-słu i przemy-służby zdrowia, powołanie stu afrykańsko-niemieckich partnerstw szkół i uczelni, organizacji sportowych oraz wspólnot religijnych i gminnych, prze-znaczenie 10 mln euro rocznie na walkę z polio, szczególnie w Nigerii, powoła-nie przy Unii Afrykańskiej funduszu dla fi nansowania programów kształcenia w państwach niestabilnych.
Na początku 2017 r., równolegle do niemieckiej prezydencji G20, BMZ przyjęło nowe ramy polityki afrykańskiej zatytułowane Afryka i Europa – nowe
partnerstwo na rzecz rozwoju, pokoju i lepszej przyszłości34. Mowa w nim
o wzmocnieniu afrykańskiej odpowiedzialności, o tym, że „(…) czas »pomocy rozwojowej« i czas »dawców i biorców« musi się skończyć (…). Konieczne jest nowe porozumienie o politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturowej współpracy”35, z naciskiem na „fair trade (sprawiedliwy handel), więcej pry-watnych inwestycji, więcej oddolnych bodźców dla rozwoju gospodarczego, większego ducha przedsiębiorczości i przede wszystkim więcej miejsc pracy 32 BMZ, Entwicklungspolitisches Konzept plus, Chancen schaff en – Zukunft entwickeln,
Bonn 2011, http://www.bmz.de/de/publikationen/reihen/sonderpublikationen/Chancen_schaff en. pdf [dostęp: 17.01.2019].
33 BMZ, Die neue Afrika-Politik des BMZ – Afrika auf dem Weg vom Krisen- zum Chan-cenkontinent,
http://www.bmz.de/de/mediathek/publikationen/reihen/strategiepapiere/Strategiepa-pier344_06_2014.pdf [dostęp: 17.01.2019].
34 BMZ, Afrika und Europa – Neue Partnerschaft für Entwicklung, Frieden und Zukunft, Die Eckpunkte für einen Marshallplan mit Afrika, http://www.bmz.de/de/mediathek/publikationen/
reihen/infobroschueren_fl yer/infobroschueren/Materialie310_Afrika_Marshallplan.pdf [dostęp: 17.01.2019].
i zatrudnienia”36. Tym samym „Marshalla plan dla Afryki” wyraźnie włącza narodowe i czasami europejskie interesy do polityki rozwojowej: „jako ostatni niewykorzystany rynek na świecie, Afryka ma wiele do zaoferowania, nie tylko dla niemieckiej gospodarki”37. Tak konstruowana agenda postrzegana jest rów-nież jako prewencja przed migracją do Europy. Tym samym „Marshalla plan dla Afryki” staje się przykładem „dyskursywnego triku polityki rozwojowej”, polegającego na przedstawianiu interesów inwestorów z Południa w harmonii z interesami biednych z Południa38.
Mając na uwadze benefi cjentów pomocy, Niemcy podkreślają znaczenie dobrych rządów i praw człowieka, czyniąc je kryterium wsparcia zarówno ja-kościowego, jak i ilościowego. Stawia to pod znakiem zapytania deklarowane zaangażowanie w krajach niestabilnych. W pierwszym kwartale 2019 r. przedsta-wiono strategie krajowe dla 50 głównych krajów partnerskich niemieckiej współ-pracy rozwojowej.
BMZ jest zaangażowane w 35 krajach afrykańskich, z 17 współpracuje w ramach organizacji regionalnych. Do krajów partnerskich objętych bilateralny-mi programabilateralny-mi krajowybilateralny-mi w Afryce należą: Demokratyczna Republika Konga, Egipt, Etiopia, Benin, Burkina Faso, Burundi, Ghana, Kamerun, Kenia, Mali, Malawi, Maroko, Mauretania, Mozambik, Namibia, Niger, Ruanda, Zambia, Po-łudniowy Sudan, Republika Południowej Afryki, Tanzania, Togo, Uganda. Wśród benefi cjentów objętych ukierunkowaną współpracą regionalną lub tematycz-ną znajdują się: Algieria, państwa należące do programu „Niestabilne państwa Afryki Zachodniej” (m.in. Wybrzeże Kości Słoniowej, Sierra Leone, Liberia, Gwinea), Libia, Madagaskar, Nigeria, Senegal, Tunezja, Somalia, Czad, Repu-blika Środkowej Afryki39. Kryteriami wyboru krajów partnerskich są: potrzeba pomocy rozwojowej, znaczenie niemieckiego zaangażowania, istotne polityczne i ekologiczne cele oraz interesy, „dobre rządy”, aspekty regionalne, jak i rodzaj powiązań z państwem benefi cjentem pomocy. BMZ koncentruje się maksymal-nie na trzech sektorowych obszarach na kraj40. Opublikowane w 2017 r. sprawoz-danie rządu federalnego w sprawie niemieckiej polityki rozwojowej eksponuje „konieczność rozwojowo-polityczną i znaczenie biedy” przy wyborze krajów partnerskich, co uzasadnia regionalny punkt ciężkości współpracy, m.in. Afrykę Subsaharyjską.
36 Ibidem. 37 Ibidem, s. 16.
38 D. Bendix, Global Development and Colonial Power, London–New York 2018, s. 24–25. 39 BMZ, Auswahl der Kooperationsländer,
http://www.bmz.de/de/laender_regionen/laen-derliste/index.html [dostęp: 16.01.2019].
40 14. Entwicklungspolitischer Bericht der Bundesregierung,
https://www.bmz.de/de/me-diathek/publikationen/archiv/themen/entwicklungspolitik_allgemein/Weissbuch_lang.pdf, s. 38 [dostęp: 20.01.2019].
Francuskie i niemieckie zaangażowanie rozwojowe w Afryce Subsaharyjskiej
Francja i Niemcy należą do dziesiątki największych donatorów DAC pomocy dla państw afrykańskich (por. tabela 5, 6 i 7). W latach 2010–2016 udział francuskie-go zaangażowania rozwojowefrancuskie-go w państwach afrykańskich w bilateralnej ODA był większy (58%) od niemieckiego (34%). Niemniej pod względem jej wielkości od 2000 r. widoczny jest wzrost niemieckiej pomocy, przy malejącym wsparciu francuskim. Pomoc dla Afryki Subsaharyjskiej w ostatniej dekadzie charakteryzu-je wzrostowy trend wielkości bilateralnej ODA w przypadku Niemiec, natomiast malejący w przypadku Francji. Nadal jednak stanowi ona większy odsetek w ca-łości francuskiej bilateralnej ODA, choć w porównaniu do średnich wartości z lat 2001–2002 i 2006–2007 oraz lat 2016 i 2017 zmniejszył się on blisko dwukrotnie u obu donatorów.
Tabela 5. Dziesięciu największych donatorów do Afryki według wielkości przekazywanej ofi cjalnej pomocy rozwojowej
2014 2015 2016 Średnia z 3 lat państwa DAC udział w %
USA 9338 9320 9861 9506 34% Wielka Brytania 4341 4203 3857 4134 15% Niemcy 3016 3036 3499 3184 11% Francja 2717 2131 2217 2355 8% Japonia 1558 1784 1495 1612 6% Kanada 1362 1086 974 1141 4% Szwecja 1109 873 843 942 3% Norwegia 946 672 629 749 3% Holandia 761 635 663 686 2% Szwajcaria 651 655 584 630 2%
Pozostałe państwa DAC 3253 2483 2669 2802 10% Całość – Państwa DAC 29 050 26 877 27 289 27 739 100%
Źródło: OECD, Development Aid at a Glance. Statistics by region 2: Africa, https://www.oecd.org/ dac/fi nancing-sustainable-development/development-fi nance-data/Africa-Development-Aid-at-a--Glance-2018.pdf, s. 2 [dostęp: 14.01.2019].
Tabela 6. Bilateralna ODA do Afryki według dawcy DAC, w mln USD, od lat 70. XX w. 1970– 1979 1980– 1989 1990– 1999 2000– 2009 2010– 2016 2010–2016 % państw DAC 2010–2016 Afryka jako % całej
pomocy donatora
Francja 2475 3370 4097 3562 2915 11% 58%
Niemcy 1143 1929 1824 2024 2525 9% 34%
Państwa DAC 8891 16 865 17 690 22 538 27 662 100% 45% Instytucje UE 1271 2129 2906 3798 4600 ….. 42% Źródło: OECD, Development Aid at a Glance…, op. cit., s. 5.
Tabela 7. ODA do Afryki według dawcy i sektora w 2016 r. jako procent całej pomocy bilateralnej
Francja Niemcy
KWESTIE SPOŁECZNE 46.1 42.1
edukacja 22.7 11.1
w tym: edukacja podstawowa 1.2 1.1
zdrowie 2.8 5.8
w tym: zdrowie podstawowe 2.4 4.3
ludność i zdrowie reprodukcyjne 0.9 3.2
Zaopatrzenie w wodę i kwestie sanitarne 13.5 8.0
Organy władzy i społeczeństwo obywatelskie 2.0 12.1
Inna społeczna infrastruktura i usługi 4.2 1.9
KWESTIE EKONOMICZNE 25.9 28.7
Transport, komunikacja 10.8 0.8
energia 11.7 15.2
Usługi bankowe, biznesowe i inne 3.4 12.7
PRODUKCJA 6.0 7.4
Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 3.1 5.5
Przemysł, górnictwo i budownictwo 2.9 1.2
Handel i turystyka 0.1 0.7
WIELOSEKTOROWO 5.2 6.9
OGÓLNE programy pomocowe 4.4 5.4
Dług/zadłużenie 0.3 0.1
Pomoc humanitarna 0.5 9.3
inne 11.6 0.0
Pomoc żywnościowa (pomoc w sytuacjach wyjątkowych i pomoc rozwojowa) 0.2 7.2 Źródło: OECD, Development Aid at a Glance…, op. cit.,, s.11.
W 2016 r. francuska ofi cjalna pomoc rozwojowa w 63,2% była transfero-wana bilateralnie, w 36,8% za pośrednictwem organizacji międzynarodowych. Udział niemieckiej pomocy bilateralnej jest większy i wynosi 81%, natomiast 19% to pomoc wielostronna. Mimo deklaracji rządu francuskiego o koncentracji co najmniej 50% pomocy w 17 krajach priorytetowych (od 2018 r. jest ich 19), które poza jednym leżą w Afryce Subsaharyjskiej, żaden z nich nie znalazł się wśród 10 największych benefi cjentów francuskiej ODA. Wsparcie Francji dla sytuacji niestabilnych osiągnęło 2 mld USD w 2016 r. (27% bilateralnej ODA), a obejmowało ono głównie interwencje typu projektowego (71%) i stypendia (10%). Niemcy wspierają 50 krajów partnerskich w programach bilateralnych i współpracują dodatkowo z 35 państwami w ramach regionalnych i tematycz-nych programów. Dziewięć z dziesięciu główtematycz-nych benefi cjentów niemieckiej ODA to tematyczni lub regionalni partnerzy. W 2016 r. w pierwszej dziesiątce benefi cjentów niemieckiej pomocy bilateralnej znalazły się tylko dwa państwa afrykańskie: Maroko i Republika Południowej Afryki. Natomiast wsparcie
kon-tekstu niestabilności wyniosło 4,1 mld USD (19% bilateralnej ODA), głównie były to interwencje typu projektowego (73%) i wkłady do wspólnych funduszy (17%). W 2016 r. 9,8% bilateralnej ODA ulokowano w LDCs – o 2,1 mld USD mniej w stosunku do 2015 r. (10,4%). Odpowiednio: Francja w 2016 r. – 14,3% ODA trafi ło do LDCs (1,1 mld), a więc mniej niż w 2015 r. (18,8%), kraje o średnio-niskim dochodzie otrzymały największy odsetek bilateralnej ODA w 2016 r. – 30,3%. W przypadku Niemiec największy odsetek przypadł na kraje o wyższym średnim dochodzie (20,6%), przy czym 50,2% nie było przypisane do grupy dochodowej41.
Francja
Mimo jasnej wizji priorytetów współpracy rozwojowej, zawartej w omówionym wyżej LOP-DSI, nie zostały one wdrożone przez francuską administrację. Podczas gdy ponad 2/3 dotacji AFD lokuje się w krajach priorytetowych, 10 największych benefi cjentów francuskiej pomocy to kraje o średnim dochodzie. AFD jest głów-nym aktorem implementującym francuską ODA, niepodążającym za geografi czną i tematyczną alokacją w działaniach fi nansowania rozwoju – kieruje się tzw. sze-rokim podejściem (window approach), odpowiadając na potrzeby kraju, zgodnie z zasadą efektywności pomocy polegającą na odpowiedzialności państwa. W re-zultacie strategie krajowe i sektorowe wypracowane przez AFD nie są wiążące, toteż trudno przewidzieć cele geografi czne i tematyczne. Brak implementacji przy-jętego prawa, która pozwoliłaby na rzeczywiste programowanie francuskiej ODA, sprawia, że pozostaje ono jedynie deklaracją dobrych intencji42.
Wbrew deklaracjom kraje priorytetowe nie należały do głównych benefi -cjentów francuskiej pomocy w latach 2013–2017. Znaczna część bilateralnego wsparcia przeznaczona została na infrastrukturę ekonomiczną43, koszty przypi-sane studentom i granty dla szkolnictwa wyższego we Francji44. Prawie połowa tych działań wiązała się z aktywnością na rzecz klimatu. Wciąż nieadekwatnie niski do francuskich ambicji był poziom pomocy humanitarnej45, aktywności w kontekście niestabilności46, wsparcia organizacji pozarządowych i równości
41 OECD, Development Co-operation Report 2018,
https://www.oecd.org/dac/develop-ment-co-operation-report-20747721.htm, s. 318–325 [dostęp: 20.04.2019].
42 OECD, Development Co-operation Peer Reviews: France 2018, op. cit., s. 42. 43 Energetyka: 14% i transport: 7%, włączając pożyczki AFD dla krajów o średnim
docho-dzie, m.in. dla Maroka; ibidem, s. 56.
44 Chodzi tu głównie o koszty studiów i stypendia we Francji dla studentów z krajów
roz-wijających się (70% środków na edukację), tylko niewielki udział (5%) przeznaczono na edukację podstawową w krajach rozwijających się.
45 1% w 2016 r. (153 mln USD), 11% średnia DAC; OECD, Development Co-operation Peer Reviews: France 2018, op. cit., s. 56.
46 W 2016 Francja zaangażowała 2 mld USD dla niestabilnych sytuacji, czyli 27% pomocy
płci. Pomoc programowa stanowi 66,4% francuskiej ODA, dużo wyższa od śred-niej DAC (46,4%). W odniesieniu do przekrojowych priorytetów 45% pomocy lokowane jest na rzecz łagodzenia i adaptacji do zmian klimatu, a 22% – na cel równość płci (średnia DAC to 40%)47.
W krajach partnerskich pomoc francuska jest porozrzucana na więcej niż trzy sektory, co kłóci się z przyjętymi celami polityki współpracy. Krytyka DAC pod adresem Francji koncentrowała się m.in. na zbyt dużej fragmentaryzacji po-mocy bilateralnej, niewielkim zaangażowaniu na rzecz edukacji podstawowej w krajach rozwijających się, równości płci i NGO’s, braku eksponowania krajów priorytetowych. Wyjątkiem jest kwestia zmian klimatu, będąca rzeczywistym priorytetem alokacji francuskiej pomocy w krajach o średnim dochodzie.
W praktyce większość francuskiej ODA do Afryki i regionu Morza Śród-ziemnego została ulokowana w krajach o średnim dochodzie: Maroko, Wybrze-że Kości Słoniowej, Kamerun, Egipt i Republika Południowej Afryki, które należały do top dziesiątki benefi cjentów francuskiej pomocy w latach 2015– 2016. W tym samym czasie żaden z 17 krajów priorytetowych nie znalazł się w pierwszej dziesiątce w 2016 r., tylko jeden w dwudziestce. W 2016 r. zaledwie 14% francuskiej bilateralnej ODA trafi ło do krajów priorytetowych, gdzie ulo-kowano 25% grantów. W tych latach kraje o najmniejszym dochodzie uzyskały tylko 19% bilateralnej pomocy, dużo poniżej średniej DAC – 36%. Francuska ODA do najmniej rozwiniętych państw zmniejszyła się z 1,26 mld w 2012 r. do 1,05 mld w 2016 r.48 W lutym 2018 r. CICID zapowiedział zwiększenie koncen-tracji francuskiej pomocy do 2022 r. oraz ulokowanie połowy subsydiów bu-dżetowych i 2/3 funduszy AFD (z wyłączeniem środków projektowych) w 19 krajach priorytetowych. Sahel uznany został za region priorytetowy ze względu na bezpieczeństwo, ruchy migracyjne oraz powiązania o charakterze historycz-nym i lingwistyczhistorycz-nym. Będzie on praktyczhistorycz-nym sprawdzianem nowej doktryny zaangażowania w krajach niestabilnych. Zapowiedziano również wzmocnienie współpracy rozwojowej z Niemcami, głównie pomiędzy agendami rozwojo-wymi obu państw AFD i niemieckim bankiem rozwojowym KfW, szczególnie w Sahelu49.
47 Ibidem, s. 57. 48 Ibidem, s. 55.
49 Interministerial Committee for International Cooperation and Development: A New Ambition for Development Policy, 8.02.2018,
https://www.diplomatie.gouv.fr/en/french-fore- ign-policy/development-assistance/events/events-2018/article/interministerial-committee-for-international-cooperation-and-development-a-new, Interministerial International Cooperation and Development Committee (CICID), A Shared World, 8.02.2018, https://www.diplomatie.gouv.fr/ IMG/pdf/18-0495-2018.02.08_cicid_note_de_couverture_-_fi nal_revue_elysee_cle8b22fe.pdf; Interministerial International Cooperation and Development Committee (CICID), Statement of
Conclusions, 8.02.2018,
Powiązanie pomiędzy bezpieczeństwem i rozwojem stanowi istotny ele-ment francuskiego wsparcia, szczególnie w strefach kryzysowych, w których Francja jest zaangażowana. Przykładem jest zainicjowanie walki z terrory-zmem i utrzymanie bezpieczeństwa w strefi e Sahel, gdzie w ramach opera-cji Barkhane obecne są francuskie siły zbrojne w liczbie 4 tys., rozlokowane w Mali, Czadzie, Nigrze, Mauretanii i Burkina Faso. Wprawdzie nie kwe-stionuje się francuskiego wkładu w działania na rzecz łagodzenia kryzysów i utrzymywania bezpieczeństwa, jednakże eksperci DAC w raporcie z 2018 r. zwracają uwagę na o wiele słabszą francuską aktywność na rzecz zapobiegania kryzysom i zmniejszania wrażliwości50.
Przykładem wykorzystania instrumentów współpracy rozwojowej dla zarządzania przepływami migracyjnym są założone w Nigrze i Czadzie w 2017 r. tzw. hotspoty, czyli ośrodki do spraw azylowych. Można tu złożyć wniosek o azyl przed przybyciem na terytorium Francji. Hotspoty mają po-zwolić na identyfi kację obywateli z prawem do azylu i ich relokacji do Francji, tym samym eliminując niebezpieczną podróż przez Libię i Morze Śródziem-ne. W skład personelu wchodzą przedstawiciele lokalnych rządów i Biura Wy-sokiego Komisarza NZ ds. Uchodźców (UNHCR). Podkreśla się jednak, że w związku z wysokim ryzykiem odrzucenia wniosku wysiłki na rzecz wcze-śniejszej selekcji są minimalne w stosunku do potrzeb. W 2017 r. odsetek zaak-ceptowanych wniosków azylowych we Francji wyniósł 30%, mniej niż średnia 45% dla 27 najbogatszych krajów świata, ujętych we wskaźniku zaangażowa-nia na rzecz rozwoju państw najbiedniejszych (Commitment to Development
Index)51. W czerwcu 2016 r. Ministerstwo Obrony i Francuska Agencja
Rozwo-ju (AFD) podpisały porozumienie ramowe w zakresie konsultacji i wymiany informacji pomiędzy AFD i siłami zbrojnymi, które wprowadza m.in. zasadę szybkiego wsparcia we wrażliwej fazie pokonfl iktowej. Przyjęty plan działań w zakresie międzynarodowej migracji i rozwoju na lata 2018–2022 jest rezul-tatem międzyresortowych wysiłków na rzecz bliskiej współpracy z lokalnymi władzami i społeczeństwem obywatelskim. Autorzy raportu pozytywnie oce-niają francuskie działania na rzecz bezpiecznego środowiska dla rozwoju, ale jednocześnie przestrzegają przed podporządkowywaniem pomocy rozwojowej kwestiom związanym z bezpieczeństwem, polityką wewnętrzną czy regulacją przepływów migracyjnych52. Wdrażane są również mechanizmy pozwalające na egzekwowanie zasady odpowiedzialności francuskich przedsiębiorstw za negatywne konsekwencje społeczne i środowiskowe, będące wynikiem ich działalności.
Francuskie ambicje przejęcia roli wzorcowego donatora w sytuacjach nie-stabilnych zakorzenione są w tradycji interwencji militarnej i szerokim
wachla-50 OECD, Development Co-operation Peer Reviews: France 2018, op. cit., s. 29, 47. 51 Ibidem, s. 31.
rzu instrumentów fi nansowych. Wśród głównych trudności z tym związanych wymienia się:
• nieadekwatne do sytuacji niestabilności procedury: Vulnerability Mitigation
Facility – instrument na rzecz łagodzenia podatności w sytuacjach
niestabil-ności zarządzany przez AFD, z budżetem 200 mln euro do 2020 r., niesku-teczny w związku ze zbyt długim okresem oczekiwania na implementację środków (ponad rok), co uniemożliwia odpowiedź na potrzeby ludności lub stabilizacji stref ryzyka (szczególnie w priorytetowym regionie Sahel); • niewystarczające eksponowanie prewencji kryzysowej, głównie
wykorzy-stania systemu/mechanizmów wczesnego ostrzegania;
• nieprecyzyjny model sojuszu Sahel, który został stworzony dla sprawdzenia skuteczności współpracy rozwojowej w wysoce wrażliwym regionie; Sahel otrzymuje szeroki wachlarz instrumentów pomocowych (w obszarze bez-pieczeństwa, rozwoju i pomocy humanitarnej) za pośrednictwem wielu do-natorów i wykonawców, różnorodnych procedur oraz podejść, co zwiększa ograniczoną zdolność absorbcji i koordynacji całości działań. W rezultacie następuje wzrost biurokracji i duży stopień nieefektywności w alokacji i wy-korzystaniu pomocy;
• brak równowagi w globalnym podejściu: misja w Nigrze pokazała przewa-gę czynników wojskowych na niekorzyść mniej widocznych, ale ważnych aspektów współpracy rozwojowej, takich jak sprawiedliwość czy bezpie-czeństwo wewnętrzne; Francję charakteryzuje skłonność do wspierania krajowych inicjatyw wojskowych, co może stwarzać ryzyko wykorzystania pomocy rozwojowej dla celów bezpieczeństwa53.
Niemcy
Niemcy należą do największych inwestorów międzynarodowej polityki rozwojo-wej. W celu przezwyciężenia współczesnych problemów rozwojowych, od stabi-lizacji państw dysfunkcyjnych i walki z epidemiami, poprzez ochronę klimatu, do kształtowania architektury globalnego ekonomicznego zarządzania, konieczna jest współpraca z międzynarodowymi partnerami. Wymaga to od Niemiec umocnienia roli ważnego aktora zarówno europejskiej, jak i wielostronnej współpracy rozwo-jowej.
Polityka rozwojowa jest dla Niemiec instrumentem urzeczywistniania wiodącej roli w kwestiach klimatycznych również w Afryce, przykładem inicja-tywa Green People’s Energy for Africa z 2017 r. Współpraca BMZ z 27 kraja-mi afrykańskikraja-mi ma przyczynić się do osiągnięcia do 2022 r. zrównoważonej energetycznej transformacji w Afryce, zakładając m.in. stworzenie 100 wspólnot
producentów zielonej energii54. Podczas prezydencji G20 w 2017 r. Niemcy za-początkowały inicjatywę Compact with Africa, w tym czasie również BMZ przy-jął „Plan Marshalla dla Afryki”. Obie inicjatywy służą wsparciu afrykańskiego rozwoju poprzez stymulowanie inwestycji sektora prywatnego. „Plan Marshalla” przypisuje priorytet tworzeniu miejsc pracy i wspieraniu państw afrykańskich w działaniach reformatorskich. W ciągu kolejnych trzech lat Niemcy stworzą pakt inwestycyjny z budżetem do 1 mld euro, by dźwignąć zasoby sektora pry-watnego, krajowe i międzynarodowe. W 2015 r. zapoczątkowana została współ-praca Niemiec i Unii Afrykańskiej w obszarze edukacji i stwarzania perspektyw młodym ludziom. Jej efektem jest „Inicjatywa kształcenia dla Afryki” w zakresie kształcenia zawodowego, budowa Uniwersytetu Panafrykańskiego czy niemiec-ko-afrykańska inicjatywa młodzieży. Niemiecka współpraca rozwojowa spotyka się z podobnym zarzutem co Francja: zbyt małego udziału pomocy lokowanej w najmniej rozwiniętych państw. Tylko 19% bilateralnej ODA trafi ło w latach 2015–2016 do LDCs. Największymi benefi cjentami niemieckiej pomocy w la-tach 2015–2016 były Indie, Chiny, Syria, Maroko i Indonezja, żaden z tych kra-jów nie jest LDCs. Niemcy, podobnie jak inni dawcy, borykają się z dylematem: ukierunkowanie pomocy na klimat, agendę z Addis Abeba, pomocy humanitarną dla uchodźców prowadzi do alokacji w krajach o średnim dochodzie55.
Polityka afrykańska BMZ koncentruje się na pięciu przekrojowych tema-tach: 1) przeciwdziałanie przemocy, ucieczkom i wypędzeniom, 2) stworzenie nowych perspektyw dla młodzieży, 3) polepszenie zdrowia, 4) samo wyżywienie się Afryki, 5) zróżnicowane partnerstwa na zróżnicowanym kontynencie56.
Przykładowo: w Mali niemiecka współpraca rozwojowa koncentruje się na decentralizacji i dobrych rządach, wsparciu produkcyjnego i zrównoważone-go rolnictwa, zaopatrzeniu w wodę i infrastrukturę sanitarną. Pod koniec 2015 r. BMZ przekazał malijskiemu rządowi 73 mln euro na państwową współpracę rozwojową w okresie 2015–2017. W latach 2016–2017 kolejne zobowiązania wyniosły 16,5 i 41,5 mln euro. Niemcy angażują się w budowę zrównoważonych źródeł energii i odpowiedzialne wydobycie surowców naturalnych. Na północy Mali wspierają budowę tymczasowej administracji regionów północnych i odbu-dowę oraz rozbuodbu-dowę infrastruktury wodociągowej w Timbuktu. Cześć wspie-ranych przez BMZ działań w regionach północnych funkcjonuje pod parasolem partnerstwa migracyjnego UE z Mali, które ma przyczynić się do zwalczenia przyczyn uchodźstwa. Dla lepszej koordynacji zaangażowania rozwojowego 54 BMZ, Green People’s Energy for Africa, „BMZ Position Paper” 2017, Vol. 6, https://
www.bmz.de/en/publications/topics/energy/Strategiepapier395_06_2017.pdf; OECD, Germany
Mid-term Review, 7.11.2018, Berlin,
http://www.oecd.org/dac/peer-reviews/Germany-2018-Mid--term-review.pdf, s. 1–2 [dostęp: 20.01.2019].
55 OECD, Germany Mid-term Review, op. cit., s. 2–3.
56 Entwicklungspolitik als Zukunftspolitik, Heidelberger Rede zur Zukunft der deutschen
Entwicklungspolitik Universität Heidelberg, 8.11.2011, https://www.uni-heidelberg.de/md/fak/ wiso/aktuelles/rede_dirk_niebel.pdf, s. 161, 165 [dostęp: 20.01.2019]
w Mali i całym regionie Sahel w 2017 r. powołany został pod francusko-niemiec-ką egidą alians dla Sahelu57.
W Demokratycznej Republice Konga ze względu na obecny kryzys współ-praca rozwojowa nie odbywa się na poziomie międzyrządowym. Od 2018 r. BMZ wzmacnia zaangażowanie na rzecz pokoju i bezpieczeństwa we wschod-nim Kongo. W myśl międzynarodowej strategii stabilizacyjnej dawców zawar-tej z rządem kongijskim celem niemieckiego zaangażowania jest stabilizacja re-gionów kryzysowych i stworzenie ludziom właściwych perspektyw życiowych. W dalszym ciągu do priorytetów współpracy rozwojowej niemiecko-kongijskiej należą: zaopatrzenie w wodę i infrastruktura sanitarna, ochrona i zrównoważone wykorzystanie surowców naturalnych, pokój i bezpieczeństwo, zrównoważony rozwój gospodarczy58.
Współpraca rozwojowa z Madagaskarem zapoczątkowana została już w 1962 r. Po jej wstrzymaniu w wyniku puczu (marzec 2009) w grudniu 2016 r. miały miejsce pierwsze od tego czasu ofi cjalne negocjacje międzyrządowe. Niem-cy zobowiązały się do udzielenia wsparcia w wysokości 59,6mln euro. Współ-praca koncentruje się na ochronie różnorodności biologicznej i zrównoważonym wykorzystaniu naturalnych surowców, odnawialnej energii i rolnictwie. Mając na uwadze wysoki stopień ubóstwa, Madagaskar objęty został specjalną inicjatywą BMZ Eine Welt ohne Hunger (Świat bez głodu). Wspierane są również partner-stwa rozwojowe i strategiczne sojusze z sektorem gospodarki, na przykład drob-nych rolników w uprawie wanilii i owoców59.
Eksponowanie bilateralnej współpracy rozwojowej – szczególnie niemiec-kich interesów gospodarczych – należało do wyraźnych celów liberalno-konser-watywnej polityki rozwojowej pod rządami ministra Dirka Niebla (FDP). Było to widoczne na różnych płaszczyznach, m.in. poprzez powołanie referenta kon-taktowego pomiędzy BMZ i Izbami handlowymi (tzw. EZ-Scouts), ustanowienie centrum usług dla gospodarki w ministerstwie, podniesienie środków dla „Part-nerstw rozwojowych z sektorem prywatnym” o około 80% (z 47,39 mln. euro w 2009r. do 79,8 mln euro w 2013 r.)60. W tym kontekście ocenia się również m.in. inicjatywę German Food Partnership (GFP) i interwencje ministra Niebla w konfl ikcie o plantacje kawy Kaweri w Ugandzie. Celem GFP jest polepszenie współpracy prywatnych i publicznych aktorów dzięki projektom (mającym na celu podniesienie wydajności rolnej) i polepszenie łańcuchów wartości
(popra-57 http://www.bmz.de/de/laender_regionen/subsahara/mali/index.jsp [dostęp: 20.01.2019]. 58
http://www.bmz.de/de/laender_regionen/subsahara/demokratische_republik_kongo/in-dex.jsp [dostęp: 20.01.2019].
59 http://www.bmz.de/de/laender_regionen/subsahara/madagaskar/index.jsp [dostęp:
20.01.2019].
60 Verpasste Chancen! Eine Bilanz von vier Jahren Entwicklungspolitik der Bundesre-gierung, „VENRO. Standpunkt” 2013, Nr. 2, https://venro.org/fi leadmin/user_upload/Dateien/
Daten/Publikationen/Standpunkte/Venro-Standpunkt_Bilanz_Entwicklungspolitik.pdf [dostęp: 15.01.2019].
wę sytuacji społeczeństw w gospodarkach wschodzących i krajach rozwijających się). Niemieckie NGO’s, analizując projekty GFP, doszły do wniosku, że prze-waża w nich interes przedsiębiorstw rolnych i chemicznych (m.in. Bayer Crop Science, BASF i Syngenta), natomiast drobni rolnicy pozostają poza projektami, w najlepszym przypadku niewielka ich liczba czerpie jakieś korzyści, a sytuacja biednej ludności wiejskiej się pogarsza. Kwestionuje się zatem pożytek inicjaty-wy wspieranej przez BMZ kwotą 6 mln euro61.
W listopadzie 2011 r. Niebel, podczas wystąpienia na Uniwersytecie w Heildelbergu, przekonywał o osadzeniu niemieckich działań rozwojowych na fundamencie wartości i ich wyższości w przypadku konfl iktu z interesami62. Niemniej w sierpniu 2013 roku spotkał się z zarzutem ochrony niemieckich inte-resów gospodarczych kosztem poszanowania praw człowieka. Chodziło o plan-tację kawy w Ugandzie, która została założona w 2001 roku przez niemiecką Neumann Kaff ee Gruppe na obszarze 2,5 tys. hektarów na mocy porozumienia z rządem ugandyjskim. Armia ugandyjska zmusiła wówczas do przesiedlenia za-mieszkującą tam ludność. Kaweri przekazał miejscowej diecezji 2 tys. euro na opiekę nad uchodźcami i powołał się na zapewnienia ugandyjskiego rządu co do wypłaty należnego odszkodowania pokrzywdzonym. Od tego czasu spór dotyczy odpowiedzialności za przemoc i kwestii odszkodowań dla wysiedlonych. Mię-dzynarodowa organizacja na rzecz praw człowieka Fian zarzuca Neumann Kaf-fee Gruppe współodpowiedzialność w przymusowych przesiedleniach. Wspiera ona grupę ponad 2 tys. wysiedlonych, którzy dochodzą swoich praw przed ugan-dyjskimi sądami przeciwko grupie Neumann i ugandyjskim władzom. Interwen-cja ministra miała miejsce w 2013 r. po negatywnym dla Kaweri wyroku sądu w Kampala. W przekonaniu ministra Niebla inwestor nie ponosi winy za przesie-dlenia: działał w dobrej wierze i zapewnił tamtejszej ludności pracę63.
W 2011 r. BMZ przyjęło koncepcję praw człowieka w niemieckiej polityce rozwojowej. Od tej pory prawa człowieka stały się obowiązującym kryterium współpracy z krajami partnerskimi i podstawową zasadą niemieckiej polityki rozwojowej64. Działania rządów partnerskich łamiące standardy praw człowieka będą wiązały się z sankcjami. W czerwcu 2015 r. BMZ wstrzymało bilateralną 61 J. Brämer, A. Ziai, Die deutsche Entwicklungspolitik unter Niebel: Eine
handlungslogi-sche Analyse des FDP-geführten BMZ, „Peripherie” 2015, nr 140, s. 409.
62 Niebel D., MdB, Bundesminister für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung Entwicklungspolitik als Zukunftspolitik, Heidelberger Rede zur Zukunft der deutschen
Entwic-klungspolitik Universität Heidelberg, 8.11.2011, https://www.uni-heidelberg.de/md/fak/wiso/aktu-elles/rede_dirk_niebel.pdf [dostęp: 30.11.2018].
63 A. Endres, Niebel verteidigt deutschen Kaff eefarmer, 14.08.2013, https://www.zeit.de/
wirtschaft/2013-08/niebel-verteidigt-neumann [dostęp: 30.11.2018].
64 BMZ, Menschenrechte in der deutschen Entwicklungspolitik, Bundesministerium für Wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung. Konzept, „Strategiepapier” 2011, Bd. 4,
https://www.bmz.de/de/mediathek/publikationen/archiv/reihen/strategiepapiere/Strategiepa-pier303_04_2011.pdf [dostęp: 23.01.2019].
współpracę rozwojową i negocjacje z rządem w Burundi w związku z ciężkimi naruszeniami praw człowieka oraz znacznym ograniczeniem zasad demokra-tycznych i praworządności. Zintensyfi kowano natomiast pomoc służącą zaspo-kajaniu podstawowych potrzeb tamtejszej ludności. Wstrzymano 15 mln euro bezpośredniego wsparcia budżetowego dla Malawi, w reakcji na ograniczenie w tym kraju wolności prasy i uznanie homoseksualizmu za przestępstwo. Podob-nie było w przypadku Ugandy pod koPodob-niec listopada 2012 r., w związku z masową korupcją, wsparciem rebeliantów i dyskryminacją homoseksualistów. Koncepcja nowych partnerstw w krajach afrykańskich w myśl założeń „Planu Marshalla dla Afryki” zakłada spełnienie przez kraje partnerskie niemieckiej współpracy rozwojowej trzech wymogów: walki z korupcją, praworządności i demokracji. Nowością jest, co podkreślił obecny minister współpracy rozwojowej Gerd Mül-ler, odcięcie niemieckiego zaangażowania rozwojowego w przypadku nie do-trzymania powyższych standardów: „Będą kraje, które nie otrzymają już od nas pieniędzy rozwojowych”. Na pytanie, jakie to kraje, odpowiedział: „Starannie to sprawdzamy i zdecydujemy w przyszłym roku” [czyli 2019 – A.P.]. Bowiem kluczem do rozwoju jest własna inicjatywa65. Dotychczas zawiązane zostały partnerstwa z 11 krajami afrykańskimi66, ich priorytetem są prywatne inwestycje w infrastrukturę.
Uwagi końcowe
W systemie pomocy rozwojowej zawsze mamy do czynienia z koegzystencją mo-delu altruistycznego, wychodzącego naprzeciw potrzebom benefi cjenta i momo-delu polityki zagranicznej powiązanej z interesami dawcy pomocy. Niemcy są wiodą-cą gospodarką europejską, ale to Francja wiedzie prym w Afryce. Z blisko 300 tys. niemieckich przedsiębiorstw ukierunkowanych na eksport dotychczas jedy-nie około tysiąc inwestuje na kontynencie afrykańskim. Pomimo wzrostu wartości eksportu do Afryki udział Francji w rynku afrykańskim zmniejszył się o połowę, z 11% w 2000 r. do 5,5% w 2017 r. W tym samym czasie widoczny jest intensyw-ny wzrost znaczenia Chin – chiński eksport do Afryki wzrósł z 3% w 2001 r. do niemal 18% w 2017 r., wyprzedzając utrzymującą się od 2007 r. pozycję Francji jako głównego eksportera. Od 2000 r. zmniejszył się również udział największych europejskich gospodarek na rynku afrykańskim: Niemiec, Włoch i Wielkiej Bryta-nii, ale ten spadek jest znacznie mniej wyraźny.
Pytanie o motywacje zaangażowania rozwojowego zarówno Francji, jak i Niemiec jest tak stare, jak samo jej przedsięwzięcie. W przypadku obu państw, 65 G. Müller, „Auf nach Afrika!”. Interview: Caterina Lobenstein und Mark Schieritz,
24.10.2018, https://www.zeit.de/2018/44/gerd-mueller-entwicklungshilfe-afrika-investition-deuts-chland/komplettansicht [dostęp: 1.02.2019].
66 Egipt, Etiopia, Benin, Gwinea, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Maroko, Ruanda,
tyle że z francuskim opóźnieniem i z większym naciskiem u Niemiec, aktyw-ność wobec krajów rozwijających się z biegiem czasu stała się elementem kształtowania globalnej polityki strukturalnej i prewencyjnej polityki bezpie-czeństwa, zarówno wewnętrznego, jak i międzynarodowego. Prędzej czy póź-niej podporządkowana została ona priorytetom gospodarczych i politycznych interesów donatorów, powiązanych z przesłankami humanitarnymi. Dysonans budzą z jednej strony aspiracje donatorów do współkształtowania pokojowego i opartego na fundamencie wartości ładu, a z drugiej – rozwijanie bilateralnych stosunków gospodarczych, opartych na korzyściach i dostępie do kluczowych surowców.
Afryka Subsaharyjska jest regionem w największym stopniu dotkniętym problemem niestabilności, którą charakteryzuje 28 krajów67. Ze względu na wy-soką niesprawność instytucji państwowych i słabą wydolność krajowych rzą-dów są one dla międzynarodowej pomocy większym wyzwaniem niż pozostali jej benefi cjenci. Współpraca Francji i Niemiec w ramach strefy Sahel jest próbą kompleksowego podejścia do przeciwdziałania procesowi erozji państwowości. Sukces w zakresie budowy państwowości jest podstawą powodzenia innych wy-siłków rozwojowych. Polityczna niestabilność w państwach afrykańskich, de-terminująca efektywność wsparcia rozwojowego w krajach afrykańskich, była źródłem sceptycyzmu, z jakim spotkał się niemiecki „Plan Marshalla dla Afryki” u francuskiego prezydenta Macrona. W jego przekonaniu jest to nierealistyczny projekt, mając na uwadze różnorodne wyzwania wymagające jeszcze dokład-nej analizy. Niemniej od 2017 r. wyraźnie większe znaczenie przypisane zosta-ło Afryce w niemieckiej polityce rozwojowej i zagranicznej. Punktem ciężkości jest dynamika rozwoju demografi cznego kontynentu, co ukierunkowuje niemiec-kie zaangażowania na tworzenie miejsc pracy dla Afrykańczyków i współpracę z sektorem prywatnym. Jednym z głównych motywów zaangażowania rozwojo-wego obu państw jest również zwalczanie przyczyn uchodźstwa i migracji. Nie-mniej odsetek wniosków azylowych obywateli państw Afryki Subsaharyjskiej złożonych w krajach Unii Europejskiej w latach 2008–2015 stanowił zaledwie 0,15% całości ludności UE68.
W polityce afrykańskiej Niemcy w większym stopniu niż Francja są za-kleszczone pomiędzy twardymi interesami i słabymi wartościami. Minister Dirk Niebel, stojący na czele BMZ w latach 2009–2013, podkreślał znaczenie zarów-no interesów narodowych, jak i wartości w niemieckim zaangażowaniu rozwo-jowym. Jego następca, Gerd Müller, stwierdza wyraźnie: „Jesteśmy zobowiązani
67 Aspekte der Fragilität 2015. Lassen sich die Ambitionen der Post-2015-Agenda
erfül-len?, http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/development/aspekte-der-fragili-tat-2015_9789264234345-de#page15, s. 33 [dostęp: 1.02.2019].
68 J. Leininger, B. Schravenhttps, Weg mit diesem Afrikabild!, 27.03.2017, http://www.zeit.
de/politik/ausland/2017-03/migration-fl uechtlinge-afrika-europa-grenzen-replik-theo-sommer [do-stęp: 1.02.2019].
do pomocy z humanitarnych i historycznych powodów. Ale również we własnym interesie”69.
Niewątpliwie jednak ofi cjalna pomoc rozwojowa (ODA) jest instrumen-tem służącym osiąganiu wielu celów, elemeninstrumen-tem polityki zagranicznej i bezpie-czeństwa, a zarazem narzędziem zaspokajania interesów gospodarczych donato-ra. I dopóki pozostanie sferą aktywności państwowej, dopóty obarczona będzie narodowymi interesami. Dynamiczne zmiany międzynarodowych uwarunkowań wymuszają na decydentach strategiczne dostosowania do globalnych wyzwań, jak terroryzm, kryzys fi nansowy, kryzys żywnościowy czy uchodźczy, a także konsekwencje zmian klimatu. Dobrobyt i bezpieczeństwo na poziomie indywi-dualnym nie jest możliwe przy braku bezpieczeństwa na poziomie międzynaro-dowym. Zatem świadome swoich interesów państwo realizuje politykę, dążąc do globalnego zabezpieczenia przyszłości, a tym samym urzeczywistnienia wła-snych aspiracji. Polityka rozwojowa była i jest zaklinowana pomiędzy kalkulacją interesów politycznych, gospodarczych i bezpieczeństwa oraz moralnością70. Bibliografi a
Auswärtiges Amt, Deutschland und Afrika: Konzept der Bundesregierung, http://www. auswaertiges-amt.de/cae/servlet/contentblob/581096/publicationFile/155321/110615--Afrika-Konzept-download.pdf [dostęp: 13.01.2019].
Bendix D., Global Development and Colonial Power, London–New York 2018.
BMZ, Afrika und Europa – Neue Partnerschaft für Entwicklung, Frieden und Zukunft, Die
Eckpunkte für einen Marshallplan mit Afrika,
http://www.bmz.de/de/mediathek/publi-kationen/reihen/infobroschueren_fl yer/infobroschueren/Materialie310_Afrika_Mar-shallplan.pdf [dostęp: 17.01.2019].
BMZ, Auswahl der Kooperationsländer, http://www.bmz.de/de/laender_regionen/laender-liste/index.html [dostęp: 16.01.2019].
BMZ, Die neue Afrika-Politik des BMZ – Afrika auf dem Weg vom Krisen- zum
Chan-cenkontinent, http://www.bmz.de/de/mediathek/publikationen/reihen/strategiepapiere/
Strategiepapier344_06_2014.pdf [dostęp: 17.01.2019].
BMZ, Entwicklungspolitisches Konzept plus, Chancen schaff en – Zukunft entwickeln, Bonn 2011, http://www.bmz.de/de/publikationen/reihen/sonderpublikationen/Chan-cen_schaff en.pdf [dostęp: 17.01.2019].
BMZ, Green People’s Energy for Africa, „BMZ Position Paper” 2017, Vol. 6, https:// www.bmz.de/en/publications/topics/energy/Strategiepapier395_06_2017.pdf [dostęp: 15.01.2019].
BMZ, Menschenrechte in der deutschen Entwicklungspolitik, Bundesministerium für
Wirt-schaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung. Konzept, „Strategiepapier” 2011, Bd. 4,
https://www.bmz.de/de/mediathek/publikationen/archiv/reihen/strategiepapiere/Strate-giepapier303_04_2011.pdf [dostęp: 23.01.2019].
69 G. Müller, „Auf nach Afrika!”…, op. cit.
Brämer J., Ziai A., Die deutsche Entwicklungspolitik unter Niebel: Eine handlungslogische
Analyse des FDP-geführten BMZ, „Peripherie” 2015, nr 140.
Bundesregierung, Afrikapolitische Leitlinien der Bundesregierung, 21.05.2014, https:// www.bundesregierung.de/resource/blob/997532/424484/227e3ae06ed32cb4d81d6
1a1bbc8b206/2014-05-21-afrikapolitische-leitlinien-data.pdf?download=1 [dostęp:
10.12.2018].
Endres A., Niebel verteidigt deutschen Kaff eefarmer, 14.08.2013, https://www.zeit.de/wirt-schaft/2013-08/niebel-verteidigt-neumann [dostęp: 30.11.2018].
Entwicklungspolitik als Zukunfts- und Friedenspolitik, 15. Entwicklungspolitischer Bericht
der Bundesregierung https://www.bmz.de/de/mediathek/publikationen/reihen/infobro-schueren_fl yer/infobroschueren/Materialie319_Entwicklungspolitischer_Bericht.pdf [dostęp: 20.01.2019].
Eurostat, Africa–EU – International Trade in Goods Statistics, September 2018, https:// ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Africa-EU_-_international_ trade_in_goods_statistics#Spain.2C_France.2C_Germany_and_Italy_largest_EU_tra-de_in_goods_partners_for_Africa [dostęp: 20.01.2019].
Eurostat, Africa–EU Trade in Goods: €18 Billion Surplus, 15.11.2018, https://ec.europa. eu/eurostat/en/web/products-eurostat-news/-/DDN-20181115-1 [dostęp: 20.01.2019].
France’s Loss of Market Share in Africa Benefi ts Several European Countries, China And India, 19.06.2018, Coface for Trade;
http://www.coface.co.th/News-Publications- -Events/News/France-s-loss-of-market-share-in-Africa-benefits-several-European-countries-China-and-India [dostęp: 10.01.2019].
French Tech Cape Town, http://capetown.lafrenchtech.com/15/about-la-french-tech [do-stęp: 10.01.2019].
French Tech Cape Town Launches New French Tech Labs in South Africa, 17.11.2016,
French Tech Cape Town, http://capetown.lafrenchtech.com/38/offi
cial-launch-of-the--cape-town-french-tech-hub [dostęp: 10.01.2019].
Interministerial Committee for International Cooperation and Development: A New Ambition
for Development Policy, 8.02.2018,
https://www.diplomatie.gouv.fr/en/french-foreign- -policy/development-assistance/events/events-2018/article/interministerial-committee-for-international-cooperation-and-development-a-new [dostęp: 20.01.2019].
Interministerial International Cooperation and Development Committee (CICID), A Shared
World, 8.02. 2018,
https://www.diplomatie.gouv.fr/IMG/pdf/18-0495-2018.02.08_ci-cid_note_de_couverture_-_fi nal_revue_elysee_cle8b22fe.pdf [dostęp: 20.01.2019]. Interministerial International Cooperation and Development Committee (CICID),
State-ment of Conclusions, 8.02.2018,
https://www.diplomatie.gouv.fr/IMG/pdf/18-0495-2018.02.08_cicid_releve_de_conclusions_global_-_fi nal_revue_elysee_cle833ba2.pdf [dostęp: 20.01.2019].
Jacquemot P., Fifty Years of French Cooperation with Sub-Saharan Africa. An Overview
(Part 1): Afrique Contemporaine 2, 2011, https://www.cairn-int.info/article-E_AFCO
_238_0043--fi fty-years-of-french-cooperation-with.htm [dostęp: 12.01.2019].
Koepf T., Frankreichs ʽneueʼ militärische Interventionspolitik in Subsahara–Afrika (2002–
2009), Baden-Baden 2013.
Leininger J., Schravenhttps B., Weg mit diesem Afrikabild!, 27.03.2017, http://www.zeit. de/politik/ausland/2017-03/migration-fl uechtlinge-afrika-europa-grenzen-replik-theo-sommer [dostęp: 1.02.2019].