Tr ansform acj e
Przewodnik po zmianach
społeczno-ekonomicznych
w Polsce
redakcja naukowa
Agata Górny
Paweł Kaczmarczyk
Magdalena Lesińska
Scholar.W ydaw nictwo Naukowe SCHOLAR W arszawa 2 0 1 6
Je r z y T . Ko w a l e s k i, Pi o t r Sz u k a l s k i
St a r z e n i e s i ę l u d n o ś c i
J A K O Z J A W IS K O D E M O G R A F IC Z N E I S P O Ł E C Z N E
Pr z y c z y n y s t a r z e n i a s ię l u d n o ś c i i s p o s o b y p o m ia r u z j a w is k a
N arastające zainteresow anie badaczy starzeniem się i starością dem ograficzną, zarów no w ujęciu globalnym , ja k i regionalnym , zauw ażyć m ożna od początku drugiej połow y X X w. W spółcześnie zjaw isko to je s t jed n y m z kilku węzłowych problem ów w badaniach dem ograficznych1. Stanow i ono także przedm iot zain teresow ania przedstaw icieli innych dziedzin, m .in. ekonom ii, nauk o zdrow iu, socjologii, polityki społecznej.
Starzenie się ludności polega na w zroście udziału osób starszych w danej po pu lacji2. D em ografow ie, m ów iąc o osobach starszych , odw ołują się do dwóch ro d z ajó w w iek u u m o ż liw ia ją c e g o ro z ró ż n ie n ie o so b y starszej od n iestarej. U żyw any je s t albo w iek chronologiczny (kalendarzow y), albo prawny. W pierw szym przypadku przyjm ow ana je s t stała, jed n ak o w a dla obu płci cezura, zazw y czaj 65 lat (czasam i 60 lat). W drugim punktem w yjścia są przepisy prawa, przede w szystkim praw a pracy, określające m om ent uzyskania na norm alnych zasadach upraw nień em erytalnych (przepisy te byw ają zróżnicow ane w zależności od płci, tak ja k m.in. we w spółczesnej Polsce). G ranice w ieku, po których przekroczeniu je d n o stk i i subpopulacje zaliczane b y w ają do frakcji osób starszych, przyjm o
w ane są arbitralnie, dają jed n ak m ożliw ość prow adzenia badań porów naw czych zjaw iska w przekrojach przestrzenno-czasow ych.
Przyczyny starzenia się ludności są dw ojakie. M ożna bow iem w yróżnić - od w ołując się do graficznej ilustracji zachodzących zm ian, tj. piram idy w ieku lud ności3 - starzenie się od dołu piram idy w ieku i od jej góry. Starzenie się od dołu
1 Na gruncie polskim fundamentalną pracą, inspirującą do badań nad starością demograficzną i jej następstwami, była monografia E. Rosseta Proces starzenia się ludności (1959). Przykładem współczesnych osiągnięć w badaniach z zakresu gerontologii społecznej w skali globalnej jest praca pod redakcją P. Uhlenberga - International Handbook o f Population Aging (2009).
2 Na przykład w Królestwie Polskim w 1848 r. osoby w wieku 60 lat i więcej stanowiły 3,4% ludności ogółem, na ziemiach wchodzących w skład II RP około roku 1900 - 6,2%, w 1931 r. - 7,8%, na obecnym obszarze Polski - w 1950 r. 8,3%, w 1970 r. 13,0%, w 1990 r. 15%, w 2000 r. 16,7%, w 2014 r. zaś ju ż 22,2%.
3 Piramida wieku ludności to prezentacja informacji o liczbie ludności według wieku. Oś pio nowa informuje o wieku (podanym w jednorocznych lub pięcioletnich grupach wieku), oś pozioma
J e r z y T . K o w a l e s k i , P i o t r Sz u k a l s k i
je s t w ynikiem d ługookresow ego spadku skłonności do po siadania potom stw a, a w konsekw encji coraz niższej dzietności i ob niżający ch się u działów dzieci, m łodzieży i m łodych dorosłych. Z kolei starzenie się od góry piram idy w ieku je st rezultatem obniżania się um ieralności, prow adzącej do pow szechnego doży
w ania zaaw ansow anego w ieku, a zatem do rosnącej liczby seniorów i nestorów. W spółw ystępow anie obu pow yższych procesów - spad ku liczby dzieci i m ło dzieży oraz w zrostu liczby seniorów - prow adzi do przyspieszon ego starzenia się ludności. D odatkow o proces ten m oże być napędzany dw om a czynnikam i - czynnikiem kohortow ym i m igracjam i. W pierw szym przypadku chodzi o długo falow y w pływ nadzw yczajnych zdarzeń (kryzysów społecznych) z przeszłości odnoszących się do różnych sfer - politycznej (w ojny, rew olucje), ekonom icz nej (okresy w ysokiego bezrobocia) czy norm atyw no-obyczajow ej (w ykluw anie się now ych norm postępow ania), a prow adzących do pojaw iania się tzw. wyżów i niżów dem ograficznych, które okresow o od m ład zają lub p o starzają ludność. W przypadku drugim chodzi o w pływ m asow ych em igracji lub im igracji, które z uwagi na to, że w iększość m igrantów to ludzie m łodzi, okresow o przyspieszają (odpływ ) lub opóźniają (napływ ) starzenie się ludności. S tarzenie się ludności je s t w ięc nieuniknioną konsekw encją długookresow ych przem ian dem ograficz
nych, przez dem ografów utożsam ianych z przejściem dem ograficznym , drugim przejściem dem ograficznym i przejściem epidem iologicznym .
W ostatnich dekadach coraz wyraźniej w idoczny je s t dualny charakter procesu starzenia się ludności, przejaw iający się szybkim w zrostem w ram ach populacji seniorów zbiorow ości osób bardzo starych. N iezależnie od sposobu ich identy fikow ania, tj. w ykorzystyw ania granicy w ieku 75, 80 czy 85 lat, w idoczny je st w zrost znaczenia tej grupy, stąd też m ow a o tzw. podw ójnym starzeniu się ludno ści, a zatem liczbow ym w zroście w ażności osób bardzo starych w śród starszego odłam u ludności.
Proces starzenia się ludności najczęściej przedstaw iany je s t przez odw ołanie się do trzech podstaw ow ych m ierników : 1) procentow ego udziału osób starszych w śród ludności ogółem ; 2) w skaźników obciążenia inform ujących o liczbie se niorów w przeliczeniu na 100 osób w w ieku „w czesnej d o ro sło ści” ; 3) w spół czy nników w sp arcia in form ujących o liczbie osób w w iek u „w czesnej doros ło ści” w p rzeliczeniu na 100 seniorów . D odatkow o w p rzyp adk u podw ójnego starzenia się ludności w ykorzystyw any je s t procentow y udział osób 80+ (lub al ternatyw nie 75+ albo 85+) w ludności ogółem lub w ludności starszej. Do oceny zaaw ansow ania starości w ykorzystyw ane byw ają rów nież m iary pozycyjne (m e diana, kwintyl IV) oraz tzw. skale starości. W analizach porów naw czych ważne je s t też badanie rozkładów w edług w ieku frakcji osób starych (A bram ow ska- -K m on 2011; C ieślak 2004; D ługosz 1998; Kot, K urkiew icz 2004; Kurek 2008; K ow aleski, M ajdzińska 2012).
St a r z e n i es i ęl u d n o ś c ij a k oz j a w i s k od e m o g r a f i c z n eis p o ł e c z n e
Za a w a n s o w a n ie s t a r o ś c i d e m o g r a f i c z n e j -ASPEKT GLOBALNY I LOKALNY
Św iat i Europa
N a jp ro stsze m ierniki służące ocen ie zaaw an so w an ia starości dem ograficznej w skazują na głębokie zróżnicow anie teg o zjaw iska w e w spółczesnym św iecie (tab. 1). B ardzo niskie, jednocyfrow e udziały osób w w ieku 60 i więcej lat utrzy m ują się w dom inującej części krajów A fryki (5 -8 % w poszczególnych regio nach), zw łaszcza tych położonych na południe od Sahary. W skrajnych, ale dość licznych przypadkach, odsetki osób starszych nie przekraczały tam w 2012 r. 4% (np. w M ali - 3% ). W edług najnow szych p ro gno z dem ograficznych O N Z w ciągu najbliższych 35 lat udział om aw ianej grupy w śród m ieszkańców całej Afryki w zrośnie do 10%, osiągając poziom o ponad połow ę niższy od w ystępu jące g o w spółcześnie w Europie. W yjątek pod tym w zględem stanow ić będzie sy tuacja w A fryce Północnej, gdzie odsetek osób sześćdziesięcioletnich i starszych w 2050 r. m a sięgnąć 19. Prezentow ane inform acje dow odzą, że ze w zględu na kształt struktur w ieku w iększość krajów i regionów Afryki plasuje się obecnie we w stępnej fazie w łaściw ego przejścia dem ograficznego i do roku 2050 nie przesu nie się do fazy dojrzałości, zam ykającej cykl rozw oju ludności w edług klasycz nego ujęcia teorii przejścia dem ograficznego (szerzej o tym w ątku - Fihel, w tym tom ie).
Poza A fryką bardzo niskie odsetki osób w starszym w ieku w ystępują w nie których krajach Azji Z achodniej. Z jednoczone Em iraty A rabskie oraz K atar na p o czątk u bieżącej dekady legity m o w ały się sk rajn ie niskim i odsetkam i osób w w ieku 60+, na p o zio m ie 1-2 . S y tu acja tak a u k sz ta łto w a ła się w re zu lta cie w zględnie długotrw ałego i intensyw nego napływ u m igracyjnego, który we w cześniejszej części tego tek stu uzn aliśm y za w ażny czynnik zm ian w struk turze w ieku, zarów no na obszarach napływ u, ja k i odpływ u. W yjątkow ość sy tuacji dem ograficznej kilku zasobnych w ropę naftow ą krajów Azji Zachodniej (oprócz ju ż w ym ienionych należy do nich także K uw ejt) położonych nad Z atoką Perską w ynika stąd, że w iększość ich m ieszkańców stanow i ludność napływow a. Z godnie z prognozam i O N Z w w yniku zm niejszania się napływ u m igracyjnego w najbliższym dziesięcioleciach nastąpi tam przysp ieszenie w zrostu odsetków osób starszych (tab. 1).
O bserw acja opisyw anych tu w spółczynników starości dem ograficznej na ob szarze Azji W schodniej, w e w szystkich regionach Europy, w A m eryce Północnej (bez części łacińskiej) oraz w A ustralii i N ow ej Zelandii prow adzi do wniosku, że najw yższy ich poziom charakterystyczny je s t dla obszarów w ysoko rozwiniętych g ospodarczo. W yniki prognoz dow odzą, że taki stan rzeczy utrzym a się także w perspektyw ie kilku najbliższych dziesięcioleci. E uropa je st i pozostanie kon tynentem o najsilniejszym zaaw ansow aniu starości dem ograficznej. R ozpatrując
Je r z y T . Ko w a l e s k i, Pi o t r Sz u k a l s k i
sytuację na poziom ie krajów, także poza Europą m ożna znaleźć jednostki o bar dzo w ysokim aktualnie i spodziew anym odsetku osób w starszym w ieku. Jako p rzy k ład m oże p o słu ży ć pod tym w zg lęd em Jap o n ia, w której u działy osób w w ieku 60+ są obecnie (32% w 2012 r.) i będą utrzym yw ać się w roku 2050 na skrajnie w ysokim w skali św iata poziom ie (41% ).
Tabela 1. Udziały osób w wieku 60+ wśród ogółu ludności oraz relacje 80+ w poszcze gólnych regionach świata w latach 2012 i 2050 (dane w %) Lm+
Region świata
Udział osób w wieku 60+
Udział osób w wieku 80+ w subpopulacji 60+ 2012 2050 2012 2050 Ś w i a t 11 22 14 20 A fryka 6 10 8 10 Afryka W schodnia 5 8 9 9 Afryka Środkowa 5 8 8 8 Afryka Północna 8 19 9 14 Afryka Południowa 8 14 8 14 Afryka Zachodnia 5 8 7 8 A z j a 11 24 12 19 Azja W schodnia 15 35 13 24
Azja Południow o-C entralna 8 19 10 13
A zja Południow o-W schodnia 9 24 11 18
Azja Zachodnia 7 19 12 14 E u r o p a 22 34 20 28 Europa W schodnia 20 33 17 20 Europa Północna 23 30 20 30 Europa Południowa 24 38 22 30 Europa Zachodnia 25 34 21 34 A m e r y k a Ł a c iń s k a i K a r a ib y 10 25 15 22 Karaiby 12 25 16 25 Am eryka Środkow a 9 23 15 21 Am eryka Południowa 11 26 15 22 A m e r y k a P ó łn o c n a (b e z części łacińskiej) 19 27 20 30 O c e a n i a 16 24 18 27
Australia, Nowa Zelandia 19 29 20 30
M elanezja 8 12 7 11
M ikronezja 9 21 9 20
Polinezja 9 19 12 21
Źródło: UN DESA. Population Division, 2012.
St a r z e n i es i ęl u d n o ś c ij a k oz j a w i s k od e m o g r a f i c z n eis p o ł e c z n e
Badając zróżnicow anie zaaw ansow ania starości dem ograficznej na początku bieżącej dekady w krajach europejskich za pom ocą jed n eg o tylko m iernika, za uw aża się, iż w w iększości przypadków w skaźniki opisujące udziały osób w w ie ku 60+ w Europie W schodniej, w tym w Polsce, były niższe od tych charaktery zujących sytuację w krajach Europy Zachodniej. Przyspieszenie procesu starzenia się ludności w pierw szej z w ym ienionych grup krajów, pow odow ane m.in. w ystę pow aniem tzw. pow ojennego w yżu dem ograficznego, przyczyni się do w zględne go w yrów nania proporcji osób starszych w regionach Europy. W yjątek stanow ić będzie grupa krajów tw orzących region Europy Południow ej, który w roku 2050 m a się stać dem ograficznie najstarszym obszarem kontynentu (tab. 1).
L ata 2 0 1 2 -2 0 5 0 będą o kresem w z ro stu u d ziałó w osó b sędziw y ch (80+ ) w subpopulacjach seniorów. Przyrost liczb i odsetków tej grupy będzie najw yż szy w w ysoko rozw iniętych regionach św iata, w tym w Europie, gdzie w roku 2050 około 30% zbiorow ości osób w w ieku 60+ stanow ić będą osoby po osiem dziesiątce. Od pozostałych regionów rozpatryw anego kontynentu będą odstaw ały pod tym w zględem in m inus kraje Europy W schodniej. R ozpoznaw anie przyro stu liczb i udziałów osób sędziw ych w społeczeństw ach poszczególnych krajów je st o tyle w ażne, że to one generują popyt na zabezpieczenie społeczne, usługi zdrow otne, opiekuńcze i inne rozpatryw ane w dalszej części teg o tekstu, z in tensy w n o ścią w yższą niż roczniki, które niedaw no przek roczyły próg starości dem ograficznej.
Polska
W edług najnow szej prognozy G łów nego U rzędu S tatystycznego (G U S) z roku 2014 liczba m ieszkańców Polski w w ieku 60 i w ięcej lat na koniec roku 2015 w inna w ynieść 8,8 min osób, co stanow ić będzie 22,9% ogółu m ieszkańców kra ju . W roku 2050 analogiczne w ielkości kształto w ać się m ają na poziom ie od pow iednio 13,7 min i 40,3% . D odajm y jeszc ze, że w edłu g tej sam ej prognozy liczebności osób w w ieku 65+ w ynosić będą w w ym ienionych latach 6,1 min i 11,1 m in osób. W trakcie nad ch o d ząceg o 3 5 -lecia w artości tych udziałów w każdym w ojew ództw ie co najm niej się podw oją, a w kilku przypadkach (pod karpackie, w arm ińsko-m azurskie, zachodniopom orskie) w zrosną o ponad 130% (tab. 2). We w szystkich jednostkach adm inistracyjnych, z w yjątkiem w ojew ódz tw a pom orskiego, odsetki osób w w ieku 65+ ukształtują się w roku 2050 na po ziom ie powyżej 30. N atom iast udziały osób sędziw ych stanow ić m ają około je d nej trzeciej subpopulacji 65+.
Pow iększające się liczby i udziały osób starszych i sędziw ych generow ać będą popyt i oczekiw ania w obec polityki społecznej, rynku dóbr i usług, rynku pracy, bezpieczeństw a socjalnego, opieki zdrow otnej, zagospodarow ania czasu w olne go - w w ym iarze zarów no ilościow o, ja k i jak o ścio w o zn acznie rozszerzonym w stosunku do sytuacji aktualnej. Społeczne konsekw encje i następstw a starości 75
J e r z y T. K o w a l e s k i , P i o t r S z u k a l s k i
dem ograficznej są bow iem poch odną istn iejąceg o i oczek iw aneg o stopnia za aw ansow ania tego procesu. N a niektóre z tych kw estii zw racam y uw agę w dal szej części opracow ania.
Tabela 2. Udziały osób w wieku 65+ wśród ogółu ludności oraz relacje —— w Polsce i poszczególnych województwach w latach 2014 i 2050 (dane w %)
Polska, województwo
Udział osób w wieku 65+
Udział osób w wieku 80+ w subpopulacji 65+
2014 2050 2014 2050
Polska ogółem 15,3 32,7 26,1 31,8
D olnośląskie 15,5 33,5 26,5 30,7
Kujaw sko-pom orskie 14,7 32,8 24,5 32,0
Lubelskie 15,9 34,7 27,7 33,1 Lubuskie 14,1 32,9 24,1 30,7 Ł ódzkie 17,1 34,2 26,3 31,9 M ałopolskie 14,9 31,2 26,8 31,7 M azowieckie 15,8 31,3 28,5 30,7 O polskie 15,8 36,1 24,7 33,9 Podkarpackie 14,5 33,5 26,9 32,8 Podlaskie 15,7 35,1 29,9 35,0 Pom orskie 14,1 30,0 24,8 31,3 Śląskie 16,0 34,0 23,1 32,9 Św iętokrzyskie 16,6 36,0 27,7 33,0
W arm ińsko-m azurskie 13,4 32,9 26,1 32,5
W ielkopolskie 14,1 30,9 24,1 30,4
Z achodniopom orskie 14,6 33,6 24,7 31,3
Źródło: Prognoza ludności na lata 2014-2050, GUS, Warszawa 2014.
W y b r a n e k o n s e k w e n c j e s t a r z e n i a s i ę l u d n o ś c i
W zrost liczby i udziału seniorów dotyka bezpośrednio lub pośrednio wszystkich sfer życia. W tym punkcie ograniczym y się tylko do w skazania kilku najw ażniej szych przejaw ów ow ego w pływu.
Z reguły ja k o najw ażniejsza konsekw encja starzenia się ludności podaw any je s t w zrost obciążeń ekonom icznych zw iązany z koniecznością realokacji pub
licznych środków na rzecz zaspoko jenia potrzeb bytow ych seniorów . Problem taki rzeczyw iście w ystępuje, w ostatnich latach zaś próbuje się ograniczyć jeg o skalę przez podw yższanie w ieku em erytalnego (a zatem skracanie okresu pobie rania św iadczeń em erytalnych i przyw rócenie bardziej korzystnych ekonom icznie relacji m iędzy okresem pracy i pobieraniem em erytury w trakcie życia jednostki) oraz przez przebudow ę system ów em erytalnych w taki sposób, aby w w iększym
St a r z e n i es i ęl u d n o ś c ij a k oz j a w i s k od e m o g r a f i c z n eis p o ł e c z n e
stopniu były niezależne od zm iennych dem ograficznych (odejście od system ów repartycyjnych, w których składki obecnie pracujących przeznaczane są na po krycie św iadczeń obecnych em erytów , na rzecz system ów kapitałow ych, w k tó rych składki kum ulow ane są w trakcie życia jed no stki w celu sfinansow ania jej em erytury).
W spom niana powyżej skala redystrybucji zasobów m iędzy osobam i pracują cym i i przebyw ającym i na em eryturze prow adzi do obaw o m ożliw ość pojaw ie nia się konfliktów m iędzypokoleniow ych w sku tek w y stępow ania nadm iernych obciążeń podatkow ych i quasi-podatk ow ych . O prócz w spom nianych pow yżej prób ograniczenia skali redystrybucji system ów em erytalnych w drażane są i inne program y integracji m iędzypokoleniow ej, zw iązane przede w szystkim z ograni czaniem skali ageizm u, czyli uprzedzeń i praktyk dyskrym inacyjnych na podsta w ie w ieku w ynikających z braku kontaktów m iędzy osobam i w różnym w ieku, które w takim przypadku bazują w sw ych ocenach na stereotypach.
Inną ekonom iczną konsekw encją je s t w zrost liczby seniorów , którzy swoje życie przeżyli w okresie stabilizacji ekonom icznej i szybkiego w zrostu ekono m icznego, co oznacza pojaw ienie się licznej grupy relatyw nie zam ożnych kon sum entów o specyficznych potrzebach. Specyfika potrzeb przejaw ia się nie tylko w tym , że generują oni popyt na dobra i usługi w zasadzie nieprzydatne innym, lecz także w szczególnych form ach lub intensyw ności potrzeb. W rezultacie do strzegania przez biznes tej niszy rynkow ej pojaw ia się tzw. srebrna gospodarka, która początkow o obejm uje je d y n ie dostaw ców m odyfikujących sw e produkty w celu dostosow ania ich do potrzeb seniorów , następn ie dostaw ców , którzy na etapie projektow ania produktu konstruują go dla starszych nabyw ców , a na ko niec w szystkich tych, którzy św iadom ie bezpośrednio lub pośrednio (doradztw o działającym bezpośrednio) koncentrują swój biznes na zaspokajaniu potrzeb naj starszych konsum entów .
W odniesieniu do opieki zdrow otnej w ym ieniane są zazw yczaj dw ie konsek w encje - w zrost jej kosztów oraz kon ieczn o ść rozbudow y do stosow anych do potrzeb seniorów usług m edycznych i pielęgnacyjnych. W zrost kosztów funk cjonow ania opieki zdrow otnej nie je s t je d n a k proporcjonalny do w zrostu liczby seniorów . Z jednej strony następuje bow iem pow olna popraw a stanu zdrow ia tej populacji, ograniczająca z czasem popyt na usługi m edyczne, z drugiej zaś zde cydow ana w iększość kosztów m edycznych w trakcie życia jedn ostk i (8 0 -9 0 % ) skoncentrow ana je st w ostatnich dw óch latach jej życia, kiedy gw ałtow nie zw ięk sza się praw dopodobieństw o k o rzystania z najk osztow n iejszych p roced ur m e dycznych, z reguły zw iązanych z hospitalizacją.
N a w e t w w a ru n k ach p o praw y stanu zd ro w ia p rz y szły ch sen io ró w w z ra sta i w zrastać będzie w ag a u sług o p iek u ń cz o -p ielęg n a cy jn y ch zap ew nianych osobom niesam odzielnym . Te pracochłonne usługi tw orzą zatru dn ien ie dla co raz w iększej liczby osób, podob nie ja k i sektor ukierun ko w any na w spom aga nie o p iek u n ó w rodzinnych w w y p e łn ian iu o b o w iązk ó w o piek u ń czy ch przez 77
Je r z y T . Ko w a l e s k i, Pi o t r Sz u k a l s k i
doradztw o, zaopatryw anie w niezbędne utensylia, oferow anie usług w spom aga jących. W sektorze usług opiekuńczo-pielęgnacyjnych pow stające m iejsca pracy
zajm ow an e są zazw yczaj przez osoby na przed po lu starości (tj. o w ieku nieco niższym niż cezura, od której rozpoczyna się starość). Liczebność tej grupy bo w iem rów nież rośnie, prow adząc do w zrostu roli pracow ników w w ieku 50+ na rynku pracy, co z kolei przekłada się na konieczność w drażania szeregu ułatwień um ożliw iających im w ykonyw anie zadań zaw odow ych.
W ażną, a zazw yczaj pom ijaną konsekw encją je s t konieczność dostosow ania przestrzeni, w jakiej żyjem y, i tej pryw atnej, i publicznej, do zm ieniających się z w iekiem m ożliw ości k o rzystania z niej przez seniorów . P otrzebne są zatem d ziała n ia ukieru n k o w an e n a w y p o sażen ie m ieszkań i d om ów zam ieszkanych przez osoby starsze w szereg „protez cy w ilizacy jn ych ”, czyli udogodnień tech nicznych i organizacyjnych um ożliw iających jed no stk om o niższej spraw ności „odzyskanie” utraconej sam odzielności (w indy pozw alające na w yjście z m iesz kania, dostępność centralnego ogrzew ania spraw iająca, że osoba, która nie m oże n ap alić w piecu, je s t w stanie sam odzielnie żyć). Jedno cześn ie przestrzeń pu b liczna m usi być odpow iednio m odelow ana, p ozbaw iona barier architektonicz nych, urbanistycznych i kom unikacyjnych.
W konsekw encji w ydłużania się trw ania życia w zdrow iu i okresu przebyw a nia na em eryturze dostrzegane są obecnie now e role społeczne, ja k ie m ogłyby odgryw ać osoby starsze. W spom niana w cześniej rola ko nsu m en ta d ostosow a nych do potrzeb seniorów dóbr to tylko je d n a z m ożliw ych ról. W ażkim zagad nieniem je st znalezienie ról, które um ożliw iłyby w ypełnienie czasu osobom star szym w sposób dostosow any do ich m ożliw ości zdrow otnych i ekonom icznych oraz aspiracji kulturow ych. R ola m entora, doradcy w życiu pozazaw odow ym w y stępuje rzadko, lansow ane zaś obecnie idee bazują na rozw ijaniu w olontariatu, aktyw ności kulturalnej, ośw iatow ej, turystycznej, publicznej.
* * *
Jak w idać zatem , proces starzenia się ludności m oże być definiowany zarówno w kategoriach zagrożeń, ja k i w yzw ań czy w ręcz - ja k w przypadku „srebrnej g o sp o d ark i” - szans. R ozw iązania problem ów w ynikających ze w zrostu licz by i frakcji seniorów poszukuje się przede w szystkim w lepszym zrozum ieniu procesu społecznego tw orzenia starości jedn ostk ow ej i zbiorow ej. Kluczem jest zrozum ienie, że indyw idualne starzenie się to nie tylko proces fizjologiczny, lecz także kulturowy. O ile w przypadku pierw szego, biologicznego kom ponentu roz w iązania zapew niają m edycyna i technologia, to w przypadku kom ponentu kultu row ego sposobów w spom agania przebiegu starości poszukuje się w podejściach bazujących na konstruktyw izm ie społecznym . Pojaw iające się koncepcje pom yśl nego, zdrow ego, aktyw nego starzenia się m ają bow iem część w spólną - uznanie, 78 że jed n o stk a je s t obdarzona spraw stw em , m ożliw ością dokonyw ania wyborów,
od których zależy przebieg jej dalszego życia, zadaniem państw a i społeczeństw a je s t zaś ukierunkow yw anie w yborów i ich w zm acnianie.
Próbą ograniczenia społeczno-ekonom icznych konsekw encji w ydłużania się trw an ia życia i w zrostu liczby osób starszych je s t w drażanie projektu polityczne go pod nazw ą „aktyw ne starzenie się” (Szukalski 2016). Pod pojęciem tym kryją się działania UE bazujące na przyjęciu, że przechodzenie przez jed n o stk ę przez uporządkow ane chronologicznie, późniejsze etapy życia kształtuje się pod silnym w pływ em społeczeństw a. W efekcie pom niejszony zostaje fizjologiczny w ym iar starzenia się, podkreślona zaś w ażność instytucji społecznych (przede w szystkim instrum entów polityk publicznych oraz zasady niedyskrym inow ania ze w zględu na w iek) ja k o determ inant indyw idualnego p rzebiegu starzenia się. W ram ach polityki aktyw nego starzenia się obecnie w UE w drażane są działania m ające na celu popraw ienie zdrow ia, spraw ności i um iejętności posługiw ania się nowym i technologiam i osób na przedpolu starości i w e wczesnej starości. Rezultatem tych działań m a być odroczenie m om entu, od którego zaczyna się „starość zależna”, przede w szystkim m om entu pobierania św iadczeń em ery talny ch, ale rów nież i chw ili w ystąpienia niesam odzielności.
Bi b l i o g r a f i a
A bram ow ska-K m on A. (2011). O now ych m iarach zaaw an so w an ia procesu starzenia się ludności. Studia Demograficzne, 1(159), 3 -2 2 .
C ieślak M. (2004). P om iar procesu starzenia się. Studia Demograficzne, 2(146), 3 -1 6 . D ługosz Z. (1998). P róba o kreślenia zm ian starości dem ograficznej Polski w ujęciu prze
strzennym . Wiadomości Statystyczne, 3, 15-27.
K ot M ., K u rk iew ic z J. (2 004). T he n ew m e asu res o f th e p o p u la tio n ageing. Studia Demograficzne, 2(146), 17-29.
K o w ale sk i J., M a jd ziń sk a A . (2 012). M iary i sk ale z a a w a n so w a n ia sta ro ści d em o g raficzn ej, w: A . R ossa (red .), W prowadzenie do gerontom etrii (s. 7 -3 4 ). Ł ódź: W ydaw nictw o U niw ersytetu Ł ódzkiego.
K urek S. (2008). Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym. Kraków: W ydaw nictw o N au k o w e A kadem ii P edagogicznej.
M o ssa k o w sk a M ., W ięcek A ., B łędow ski P. (red.) (2012). Aspekty medyczne, psycho logiczne, socjologiczne i ekonom iczne starzenia się ludności Polski. W arszaw a: PolSenior, T erm edia W ydaw nictw o M edyczne.
O k ó lsk i M . (re d .) (1 990). Teoria przejścia demograficznego. W arszaw a: P aństw ow e W ydaw nictw o Ekonom iczne.
R o sset E. (1 959). Proces starzenia się ludności: studium demograficzne. W arszaw a: Polskie W ydaw nictw a G ospodarcze.
S zu k alsk i P. (2 016). P o lity k a ak ty w n e g o sta rz e n ia się, w: B. K łos, P. R ussel (red.),
P rzem iany dem ograficzne w Polsce i ich społeczno-ekonom iczne konsekwencje.
W arszaw a: K ancelaria Sejm u RP.
U h len b e rg P. (re d .) (2009). International Handbook o f Population Aging. D ordrecht, London: Springer.